Perman-1989`Türkmenistan - 43

tarapdan bolsa eýran basybalyjylarynyňam talaňçylykly,
alamançylykly çozuşlary dowam edip dur. Türkmenleriň düşen
ýagdaýyndan peýdalanyp, dönükler has işeňňir hereket
edýärler, obalary talaýarlar. Öwezmyrat batyr bilen Gara batyr
ikisi gezekleşip, obany eýranly alamançylardanam goramaly
bolýarlar. Şeýdip türkmenler iki oduň arasynda galýar.
Ýöne olara şu iki oduň ikisindenem beter howp salýan
üçünji bir aýylganç bela bar. Ol hem türkmen jemgyýetiniň
yrgalygy, syýasy bütewiligiň ýoklugy, ýerli sütemkärleriň
zähmetkeş halk üçin iň ganym duşmanlygy. Öwezmyrat batyr
özüniň nirede düşlejegini hatda öz atlylaryndanam ýöne ýere
gizlänok. Sebäbi ol Dykma serdar, Seýitmyrat beg ýaly
adamlardanam patyşa goşunlarydyr eýran talaňçylaryndan az
gorkanok. Sebäbi halkyň wekili bolan Öwezmyrat batyr
Dykma serdar, Seýitmyrat beg ýaly adamlaryň düýbünden
başga
bähbit
araýandyklaryny
gowy
bilýär.
Ýok,
bu
Öwezmyrat batyryň diňe harby taktikasy däl, bu onuň syýasy
taktikasyny hem aňladýar.
Özem şu ýerde bir zady aýratyn bellemek gerek.
Seýitmyrat beg Öwezmyrat batyryň ýakyw garyndaşy —
doganoglany. Ýöne ol garyndaşlyk bähbidini goranok, halkyň,
ýurduň bähbidini goraýar. Ol diňe patyşa goşunlaryna garşy,
eýran
alamançylaryna
garşy
göreşmän,
Dykma
serdar,
Seýitmyrat beg, Batyr hajy ýaly öz şahsy bähbidi diýip ölüp
ýatan adamlara hem garşy göreşýär. Ol Dykma serdar dagynyň
patyşa ofiserleri bilen aragatnaşyk saklaýanyny aňýar, olary
paş etmegiň, olardan dynmagyň aladasy bilen ýaşaýar. Eger ol
subutnama tapyp bilse, Batyr hajynam, Dykma serdaram
öldürmekden gaýtjak däl. Batyr hajy onuň eline düşende,
ädigindäki
hat
tapylmansoň,
tötänden
sypsa,
patyşa
ofiserleriniň ýanyndan gelen Dykma serdar Öwezmyrat
batyryň ýigitleriniň öz sözlerinde durup bilmändigi sebäpli
sypýar.
Ýazyjy Öwezmyrat batyryň obrazynda halk häsiýetini
jemläpdir. Ol agyr goşuna serdarlyk etse-de, muny özüniň
wezipesi hasap edenok, borjy hasap edýär. Munuň üçin
eselmän, gaýta peselýär. Özüni halkyň, ýurduň ýönekeý bir
esgeri hasaplaýar. Şonuň üçinem ol ýigitleri sen bizden syr
saklaýaň diýip igenjek bolanlarynda, olara: «Menem siziň bir
tutma serdaryňyz däl. Özüňiz ýaly bir adam» diýip, çürt-kesik
aýdýar.
Öwezmyrat batyr halkyň sada wekili bolansoň, hemme
wagt hemme wakalardan dogry baş çykaryp durup bilenok. Ol
Dykma serdaryň, Seýitmyrat begiň, Batyr hajynyň öz bähbidi
üçin her zatdan gaýtmajakdygyny bilse-de, Hal mollanyň
kimdigini tanap bilenok. Onuň etmişini jan ýaly dosty Kany
batyrdan görüp, onuň göwnüne degýär. Wakalaryň iň jygbajygly pursatynda ony baş alyp gitmäge mejbur edýär.
Öwezmyrat batyryň urşa bolan garaýşy hem halkyň
garaýşyny aňladýar. Ol ýigitleriniň öňüne düşüp, eli ýaragly öz
topragyny gorap ýörenem bolsa, ýaraşyk baglaşylmagynyň,
urşuň bes edilmeginiň tarapdary. Ol Dykma serdar dagynyň
patyşa ofiserleri bilen aragatnaşyk saklaýandygyny bilse-de,
olary munuň üçin ýigrenenok. Şol aragatnaşygy halkdan gizlin
edýändikleri üçin ýigrenýär. Özler-ä patyşanyň beýikleri bilen
aragatnaşyk saklaýarlar, ýene-de halky urşa öjükdirýärler diýip
ýigrenýär. Şonuň bilen bir wagtda olaryň patyşa beýiklerini
hem halkyň garşysyna öjükdirýändiklerini bilýär. Sebäbi olar
ýaraşyk hakda gepleşik geçirenoklar, öz halkyna dönüklik
edýärler.
Netijede, halk ejir çekýär, halkyň gany dökülýär.
Dykma serdar ýalylar bolsa öňkülerindenem beter rowaç
tapýarlar. Dykma serdar otrýad komandiri bolsa, Seýitmyrat
beg wolostnoý bolýar. Soňra demir ýol stansiýasynda öz
dükanlaryny açýar. Öwezmyrat batyr dagy bilen bile kasam
eden kişi bolup, olaryň tutulmagyna sebäp bolýan we il
gözünden düşýän Hal molla mollaçylygyny taşlap, söwda bilen
meşgullanýar. Dykma serdaryň ogly Oraz serdar Peterburgda
bilim alyp, soňra patyşa goşunynyň polkownigi bolup ýetişýär.
Seýitmyrat begiň ogullarynyň ikisi şäherde okap ýör.
Muhammetmyrat ahunyň elinde okap ýören ogly Begli molla
hem din ýoluny tutmagyň deregine, arak içip, mes bolup,
haramylyk edip ýöreni üçin medreseden kowlup, edil Hal
molla ýaly söwda baş goşýar. Şeýdip, öňki han-begler, işanmollalar milli buržuaziýanyň ilkinji wekillerine öwrülip
başlaýarlar. Öňkülerinden has baýlaşýarlar. Indi olaryň
arkasynda ägirt güýç — patyşa hökümeti dur.
Şonuň üçinem Öwezmyrat batyr Dykma serdar dagynyň
garşysyna dil düwüşme guraýar. Olary öldürmegiň kastyna
çykýar. Kazylaryň diwanynda bolsa ol:
— Olar iki ýüzli, dönüklik etdiler, uly-ili gyrgyna
berdiler, il-ulus bilen maslahatlaşyp iş etmediler, ile bir dil
berdiler, ýer astyndan hem ili gyrdyrdylar, şu günäleri üçinem
olar diri gezmeli däldirler — diýip, aç-açan aýdýar.
Munuň
özi
ekspluatator
synplaryň
Gökdepe
betbagtçylygynda oýnan gabahat roluna berlen iňňän dogry
bahadyr.
Ýazyjy halkyň wekili bolan Öwezmyrat batyry uruş
gutarandan soňam Dykma serdar, Seýitmyrat beg ýaly ýokary
gatlagyň wekilleriniň garşysyna goýýar.
General Skobelewiň Aşgabatdaky depäniň üstünde
Dykma serdar dagy bilen duşuşanda aýdan sözlerini ýatlalyň.
Şonda onuň aýdan sözlerini dilmaç şeýle terjime edýär:
— Beýik «meniň garşyma çykyp urşan adamlar siz
däldiňiz» diýýär. «Eger ýeke siz bolan bolsaňyz, men galany
bireýýäm alardym» diýýär. «Maňa şol meniň bilen dogry durup
urşan adamlar gerek» diýýär. «Hany ol gyr atly, ak telpekli
ýigit, hany ol dor atly, gyzyl balak ýigit, hany ol demirgyr atly,
togalak ýigit?» diýýär.
Muny
ýazyjy
Skobelewiň
şol
diýýän
adamlary
görünmänsoň, türkmenler ýene bir zat taýýarlap ýören
bolaýmasynlar diýip aýdýan sözleri hökmünde getirýär. Şunuň
üsti
bilen
onuň
garşysynda
duran
Dykma
dagyny
äsgermeýändigini hem görkezýär. Ýöne bu ýerde başga has uly
many bar. Skobelewiň garşysyna urşup, gan döken-ä halk,
häzir onuň gapysynda emel, wezipe hantama bolup duranlaram
halky gyrgyna beren adamlar.
Ýazyjy Dykma serdar dagynyň Skobelewiň ýanyna
ýarag
dakynyp
gelendigini,
Öwezmyrat
batyryň
bolsa
ýaraglaryny taşlap gelendigini görkezmek bilen, halkyň hem
eziji synplaryň wekilleriniň urşa, ýaraga bolan garaýşyny
beýan edýär. Halkyň wekili bolan Öwezmyrat batyr ýaragy
diňe Watany goramak üçin göterýär. Ol watany goramaga
derkary degmejek bolsa, ýaragyň geregi ýok diýip hasanlaýar.
Dakynybilen ýaragyny dakynyp, Skobelewiň gapysynda
garaşyp duran Dykma serdar daga ýigrenç bilen garaýar.
— Bulara serediň-ä, ömründe gylyjy gynyndan
çykarmagy bilmeýän adamlar biline gylyç guşanyp, eneleriniň
aş pyçagynam guşagyna gysdyryp, şu gapa gelipdirler — diýip,
janyýangynlylyk bilen aýdýar.
Ol patyşa hyzmat etmek üçin ýarag götermelidir diýip
kellesine-de getirenok. Watanyny goramaly bolanda gylyjyny
gynyndan çykarmadyk adamlaryň ýarag dakynyp, patyşa
hyzmat etmäge taýýar bolup duruşlary oňa ýürekbulanjy bir zat
bolup görünýär. Skobelew Dykma serdaryň otrýadynda gulluk
etmegi teklip edende hem Öwezmyrat batyr çürt-kesik ýüz
dönderýär.
Romanda ähli wakalara aýdyň synpy pozisiýadan baha
berilýär.
Türkmenistanyň
ak
patyşanyň
koloniýasyna
öwrülmegi bilen zähmetkeş halk köpçüligi iki taraplaýyn
süteme sezewar edilýär, romanda aýdylyşy ýaly, iki aganyň
guluna öwrülýär. Özem sosial sütem has güýçlenýär. Sebäbi
Dykma serdar, Seýitmyrat beg dagy indi patyşadan arka
tapynýarlar. Öň feodal gatnaşyklary döwründäki edip bilmejek
zatlaryny edýärler. Indi patyşa arkalanyp, halky has beter
ezýärler.
Gandym aksakgalyň aýdyşy ýaly, öň han kyrk
perrajyny yzyna tirkäp gelende, ýenjilip goýberilýär eken. Indi
bolsa Dykma serdar agalaryna arka daýanyp, Öwezmyrat
batyry tussag etmäge gelýär. Indi Gandym aksakgal oňa:
— Öýde bolsa, şeýdip göni gelip bilermidiň? — diýip,
ýangynly gyjyt bermek bilen çäklenmeli bolýar.
Ýa-da Batyr hajynyň Nepesiň yzyndan baryp, aýaly
bilen bile ata süýredip alyp gaýdyşyny ýatlalyň. Öňki döwür
bolan
bolsa,
Batyr
hajynyň
öňünden
çykan
adamyň
tapylaýmagy hem mümkin. Mysal üçin, Nazar perraç
Gutlymyrady ýençdirjek bolanda, Gandym aksakgal dagy oňa
arka durýarlar. Hanyň perrajyna berk gaýtawul berýärler.
Sebäbi olar handan beýle bir çekinip duranoklar.
Emma Batyr hajy Nepesi hem aýalyny sütem edip,
süýräp alyp gaýdanda oňa hiç kimem arka durup bilenok. Bu
Batyr hajynyň özünden gorkulyp edilýän zat däl. Ol indi
patyşanyň nökeri. Onuň arkasynda patyşa hökümeti dur.
Bu entek iň bärkisi, Gökdepe galasy synaýan batlaryna
bolup geçýän wakalar. Soňra ýazyjy Öwezmyrat batyryň
ykbalyny yzarlamak bilen, kolonial hem ýerli sütemiň türkmen
daýhanyny nähili çydamsyz derejä ýetirendigini ynandyryjylyk
bilen görkezýär.
Türkmenistan
patyşa
Russiýasynyň
koloniýasyna
öwrülenden soň, synpy sütem has güýçlenýär, hemişe agram
zähmetkeş daýhanlaryň gerdenine düşýär. Mertlik, namartlyk,
päklik, hapysalyk hakdaky ahlak ölçegler özgerýär. Sosial
sütem adamlaryň egninden basyp, olary her hili kemsitmelere,
zulumlara çydamaga werziş edýär. Öň gylyjyndan ot syçrap
duran, halkyň dönüklerini ýok etmek üçin, kellesini etegine
salyp, Sibir sürgünliginiň ejirini çeken Öwezmyrat batyr indi
kem-kemden elinden hiç zat gelmeýän ejiz adama öwrülýär. Ol
hatda özüne urulýan zarbanyň nireden gelýändigini hem
duýman galýar.
Zyňlan kesek indi gelip Öwezmyrat batyra degýär. Ogly
haýynlyk bilen öldürilýänem şol, gyzyny öýüne getirmäge
razylyk berenden soň, al salnyp, gyzy Muhammetmyrat ahuna
barmaga mejbur edilýänem şol. Köçeden geçip barýarka,
gapdalyndan ýoknasyz gürrüň edilip masgaralanýanam şol.
Atyňy nirä ýok etdiň diýip, şäher diwalyna süýrelýänem,
kömek edeýin diýlip, aldaw bilen iň soňky köpügine çenli
alynýanam şol. Özem ol bu zatlaryň hemmesini çydapçekmäge mejbur bolýar.
Indi öňki ýaly Öwezmyrat batyrdan heder edýän adam
ýok.
Ýerli
sütemkerler
patyşa
samoderžawiýesiniň
öz
arkalarynda dag ýaly bolup durandygyna ynanýarlar. Her näme
etselerem, özleriniň jezasyz galjakdyklaryna ynanýarlar. Eýsem
Türkmenistan koloniýa öwrülmezinden ozal Seýitmyrat begiň
ogly Öwezmyrat batyryň ogluny öldürmäge het edip bilermidi?
Eýsem ozal Seýitmyrat begiň ogly ýol bilen geçip barýan
Öwezmyrat batyryň gulagyna eşitdirip, onuň degnasyna deger
ýaly söz aýdyp bilermidi?
Şu ýerde ýene bir zada üns bermegimiz gerek. Näme
üçin garadan gaýtmaz Öwezmyrat batyr indi öňküsi ýaly
ýykyp-ýumruşdyryberenok? Näme üçin ol beterinden-beterine
çydap ýör? Ol beýle namartlaýdymyka? Men diýen jahyl
wagtynda janyndan gorkmadyk Öwezmyrat batyr indi goja
başyndan gorkup ejizläp ýörmükä?
Ýok. Gep bu ýerde hiç zadyň Öwezmyrat batyryň
şahsyýetine bagly däldiginde, sosial-synpy gatnaşyklaryň,
ahlak ýörelgeleriň bütinleý özgerenliginde.
Seýitmyrat begiň ogly Begli mollanyň: «Golaýda gaçan
gyz şu adamyň gyzy bolmaly. Görüň, ýene utanman köçä-de
çykýar.
Arsyz,
namyssyz...»
diýen
sözlerini
eşidende,
Öwezmyrat batyryň nähili ýagdaýa düşenini ýatlalyň. Ol şol
wagtlar Seýitmyrat beg öňünden çyksa-da, Begli molla
öňünden çyksa-da, ikirjiňlenmän çapyp taşlajak. Emma ol
Seýitmyrat begiň öýlerine-de, metjide-de kürsäp giriberenok.
Seýitmyrat begiňem, Begli mollanyňam daşaryk çykmagyny
talap edýär. Gylyjyny öňüne kese basyp, metjidiň eýwanynda
Begliniň çykaryna garaşyp oturýar. Sebäbi onuň mertlik,
namartlyk, gorkaklyk, batyrlyk, ar-namys hakdaky düşünjesi,
ýörelgesi
başga.
Onuň
düşünjesine
görä
adamyny
binamyslykda aýyplan adam gaçyp gizlenmeli däl, öz sözüniň
yzynda durmaly, döş gerip döwüşmäge çykmaly. Adam
öldürmek Öwezmyrat batyr üçin gury maksat däl, hatda öz
şahsy maksadyna ýetmek serişdesi hem däl. Onuň maksady
diňe adam öldürmek ýa-da öz şahsy bähbidini aramak däl, ol
ilkinji nobatda hakykatyň ykrar edilmegini nazarda tutýar. Ol
Seýitmyrat begi ýa-da onuň ogly Begli mollany öldürip
oturyberer ýaly, öz oglunyň, hakykatdanam, Begli mollanyň
elinden ölendigini açyk bilenok. Gyzynyň başyna düşen
betbagtçylyklaryňam düýp sebäpkärleriniň Seýitmyrat beg
bilen onuň enesidigini bilenok. Seýitmyrat beg dagy ýaly diňe
öz bähbidini araýan bolsa, çala müňkürlik edeni üçin
Seýitmyrat begden ar almagy nazarda tutýan bolsa, Öwezmyrat
batyr beýle göz-görtele hereket etmän, ol ýer astyndanam olar
bilen haklaşyp bilerdi.
Bir söz bilen aýdanyňda, kolonial gatnaşyklaryň
berkarar edilmegi bilen, öňki ähli sosial-ahlak ýörelgeleriňem
düýbüne palta urulýar. Seýitmyrat beg, Hal molla ýalylar täze
gatnaşyklaryň akymynda özlerini balyk ýaly duýsalar, Kany
batyr Hal molla ýaly binamyslyk edip ýaşanyndan, baýlyk
toplanyndan müjerret geçenini gowy görýär.
Kolonial sütemiň ornaşmagy bilen ýerli ekspluatatorlar
güýçli arka tapynan bolsalar, garyp-gasarlar, mazlumlar
hossarsyz, erksiz galýarlar. Şonuň üçin olar hem özlerine arka
gözlemeli. Bu ýagdaý bolsa türkmen daýhanlarynyň rus
proletariaty bilen ýakynlaşmagyna, doganlaşmagyna getirýär.
Ýazyjy «Perman» romanynda bu dostlugyň gözbaşyny
has aňyrdan alyp gaýdýar. Entek Öwezmyrat batyr patyşa
goşunlary bilen gaça uruş edip ýörkä, onuň ýanynda
rewolýusion işi üçin yzarlanyp, gaçmaga mejbur bolan rus
işçisi Stepan bar. Ol Öwezmyrat batyryň mazaly ynamyna
giren adam. Öwezmyrat batyr hem Aman batyryň kömegi
bilen, Stepanyň deňizden aňryk aşmagyna kömek edýär. Ol
gidenden soňam onuň adamlary Öwezmyrat batyra patyşa
goşunlarynyň ýaragly, azykly kerwenleri hakda maglumat
ýetirip, kömek berip durýarlar. Diňe şujagaz faktyň özi hem rus
proletariatynyň
patyşa
samoderžawiýesiniň
kolonial
syýasatyny goldamandygyny, onuň progressiw wekilleriniň öz
ýurdunyň azatlygy ugrunda göreşýän türkmen ýigitleri bilen bir
hatarda bolandygyny subut edýär.
Ilkibada Stepanyň başdan Öwezmyrat batyryň ýanynda
görkezilmegi juda gönümel, illýustratiw häsiýetde ýaly
bolubam görünýär. Ýazyjy rus-türkmen dostlugyny görkezmek
üçin Stepanyň obrazyny mehaniki suratda girizäýipdir diýen
pikirem kelläňe gelmän duranok. Ýöne muny ýazyjynyň logiki
taýdanam, çeperçilik taýdanam doly delillendirýändigine
basym göz ýetirýärsiň. Sebäbi Öwezmyrat batyr bilen Stepany
ýakynlaşdyrýan zat ol ikisiniň gylyk-häsiýetiniň meňzeşligi ýada şahsy bähbitleriniň umumylygy däl. Ol ikisini synpy
bähbitleriniň umumylygy birleşdirýär. Patyşa samoderžawiýesi
Öwezmyrat batyry gul etmek üçin şu wagt goşun sürüp gelen
bolsa, Stepan patyşa samoderžawiýesiniň guly bolup dünýä
inen adam. Onsoň onuň gulçulykdan gaçyp, Öwezmyrat
batyryň ýanyna gelmegi we ondan ýüz tapmagy tebigy zat.
Öwezmyrat batyrdan ýüz tapan, arka tapan diňe Stepan däl.
Onuň eline gul bolup düşen eýranly Gutlymyrat hem boşadylyp
goýberilende
öz
ýurduna
gitmeýär.
Munuňam
sebäbi
Öwezmyrat batyryň oňa öz synpdaşy (red. belligi: bu ýerde
mekdep döwrüniň klasdaşlygy göz öňünde tutulmaýar)
hökmünde garamagy. Eger Öwezmyrat batyr özüni gul eýesi
hökmünde alyp baran bolsady, Gutlymyratda hiç wagt öz
ýurduny terk edip, onuň ýanynda galmak islegi döremezdi.
Gutlymyrat öz ýurdunda hem gul. Gaýta ol Öwezmyrat batyryň
ýanynda azatlyk alýar.
Gutlymyrady Nazar perraç ýençdirjek bolanda hem
onuň arkasyny tutýan Öwezmyrat batyryň ýakyn garyndaşy,
barjamly Seýitmyrat beg däl-de, garyp-gasarlaryň wekili
Gandym aksakgal hem onuň töweregindäki adamlar. Barly
synpyň, wekilleri Gutlymyrady keseki hasaplap, oňa ýer-suw
bermejek bolanlarynda hem ony il biri hasaplap, ýer-suw
bermeli diýýänler Öwezmyrat batyr, Gandym aksakgal, obanyň
beýleki garyp-gasarlary. Hatda Öwezmyrat batyr Gutlymyrat
bilen bir maşgala bolup ýaşap ýör.
Şonuň üçinem rewolýusion meýilliligi sebäpli öz
ýurdundan gaçgyn bolan Stepanyň Öwezmyrat batyryň
ýanynda bolup, onuň bilen dostlaşmagy hatda şol wagtlar
türkmenleriň patyşa goşunlaryna garşy uruş alyp barýan
döwründe-de bolup biläýjek ýagdaý. Eýran hanlarynyň gündegünaşa talaňçylykly çozuş edip durmagy, hatda Gutlymyradyň
hut özüniň eli ýaragly şol talaňçylar bilen gelmegi hem
Öwezmyrat batyryň Gutlymyrat barada üýtgeşik adamkärçilik
görkezmegine päsgel berenok.
Ýazyjy
Öwezmyrat
batyr
bilen
Gutlymyradyň,
Stepanyň arasyndaky dostlukly gatnaşygy görkezmek arkaly,
hiç wagt halk bilen halkyň arasynda duşmançylygyň bolup
bilmejekdigini, olaryň päk ýürekli ogullarynyň her hili
ýagdaýlarda hem umumy dil tapyp, düşünişip, dostlaşyp
biljekdigini teswirleýär. Ekspluatator synplar halklary biribirine öjükdirse, zähmetkeş halkyň wekilleri halklaryň
ýakynlaşmagynyň, dostlaşmagynyň, agzybir, parahatçylykda
ýaşaşmagynyň aladasyny edýärler.
Türkmenistanyň
patyşa
samoderžawiýesiniň
koloniýasyna öwrülmegi bilen Dykma serdarlaryň, Seýitmyrat
begleriň ýitirýän zady ýok. Zähmetkeş halk gula öwrülýär.
Türkmenistanyň patyşa samoderžawiýesiniň koloniýasyna
öwrülmegi bilen rus işçisiniňem ýagdaýynyň ýeňilleşjek
gümany ýok. Patyşa samoderžawiýesi halklar üçin türme —
rus
işçisi
üçinem,
türkmen
daýhany
üçinem.
Şu
nukdaýnazardan seredeniňde, soňra Öwezmyrat batyr bilen
Stepanyň Sibirde duşuşmagynda biçak uly many bar. Daşyndan
göräýmäge juda tötänlik ýaly bolup duýulýan bu duşuşyk uly
çeperçilik ýüküni göterýär. Eger patyşa samoderžawiýesiniň
hökmürowanlygy dowam etse, rus işçisiniňem, türkmen
daýhanynyňam ýoly hökman Sibiriň üstünden düşäýmeli.
Kolonial
sütemiň
türkmen
halkynyň
boýnuna
dakylmagy bilen synpy gatnaşyklaram özgerýär, ýitileşýär.
Ahlak-etiki
gatnaşyklaram
üýtgeýär.
Tä
Sibire
sürgün
edilýänçä ýan bermedik, başyny dik tutup gezen, hemişe özüni
Dykma serdardan, Seýitmyrat begden ruhubelent duýup gelen
Öwezmyrat batyr indi eziji synplaryň öňünde alaçsyz galýar.
Öýçi ussanyň dükanynda bolan uruşdan soň, iş ula gider öýdüp
howsala düşýän Öwezmyrat batyry, dostlary Aman batyr bilen
Kany batyryň ýanynda düşen ýagdaýyndan çykalga gözleýän
Öwezmyrat batyry, atyny gaçyryp goýberilenden soň, şähere
alnyp gidilýän Öwezmyrat batyry indi hatda urşuň yzysüre
Skobelewiň hut öz ýanynda hem müzzermedik Öwezmyrat
batyr bilen deňeşdirmek mümkin däl.
Sosial
sütem
gün-günden
güýçlenýär.
Patyşa
Russiýasynyň birinji jahan urşuna goşulmagy zähmetkeş
halkyň
güzeranyny
has-da
kynlaşdyrýar.
Patyşa
samoderžawiýesi halkyň elindäki ählije zadyny gaňryp almaga
başlaýar. Öň daglaryň-daşlaryň arasynda öz gara başyny
ölümden gutarmak üçin gaçgak bolup ýören Öwezmyrat batyr
indi ýekeje atyny elinden gidermejek bolup, agtygy Permany
aty bilen bile gaçyryp goýberýär. Perman Kany batyra düşüp,
daglaryň arasynda gizlenip gezýär.
Ekspluatasiýanyň güýçlenmegi, daýhanlara her hili
salgytlaryň salynmagy, soňra olaryň özüniň pälä alynmagy
türkmen daýhanlarynyň rus proletariaty bilen ýakynlaşmagyna,
olaryň arasynda hem rewolýusion meýilleriň güýjemegine
getirýär. Öwezmyrat batyr bilen Stepanyň arasyndaky dostluk
Öwezmyrat batyryň agtygy Perman bilen Stepanyň ogly Petryň
arasyndaky rewolýusion dostluga ösüp geçýär. Olar graždanlyk
urşunyň frontlarynda gahrymanlarça söweşýärler. Romanyň
ahyrynda Perman demir ýol işgäri bolup ýetişýär.
Ata
Gowşudowyň
«Perman»
romanynyn,
ýörite
bellenilmeli taraplarynyň biri onuň tutuş ruhunyň ateistik pikire
ýugrulmagydyr.
(Red.
belligi:
Roman
SSSR
döwründe
ýazylansoň, bu ýerde ýazyjynyň günäsi ýok hasaplaýaryn).
Ýene bir gezek nygtaýarys — ateistik pikir romanda özözlüginde öňe sürülmän, onuň tutuş ruhuna siňip gidýär.
Ýazyjy ateistik ideýany öz-özlüginde öňe sürmegi maksat
edinmeýär. Romanda dini ýalana çykarýan umumy pikir
ýöretmelerem ýok, dine garşy şygarlaram ýok. Ol dini
düşünjeleri paş etmegi, ýalana çykarmagy hem maksat
edinenok. Romanda din hadymlarynyň üstünden aç-açan
gülünýän ýa-da adamlaryň dini ygtykaty üçin kemsidilýän ýeri
hem ýok. Bir söz bilen aýdanyňda, «Permandaky» ateizm biziň
şu günki gönümel ateistik propagandamyz däl, ýöne ondan has
ynandyryjy, has täsirli, has düýpden gaýdýar. (Red. belligi: Şol
gara günleriň (hudaýsyzlyk döwrüniň) geçdigi bolawersin,
hernä!).
Türkmen
halk
döredijiliginiň
baş
eseri
bolan
«Görogly» eposyndan Jygaly begi ýatlalyň. Ol erenleriň
ýanyndan gelen Görogly, olardan sussy basylyp, sopuçylyk
diläp alandyr öýdüp, ähli umydy puja çykan dek gazaba
munýär. Oňa sopy ogul gerek däl, Watanyň, halkyň azatlygy
üçin gylyç göterjek merdana ogul gerek. Bu ýerde Jygaly begiň
obrazy türkmen halkynyň
ahlak
ynanjyny,
watançylyk
ynanjyny wasp edýär. Türkmen halky üçin hemme wagt
Watançylyk
duýgusynyň
ahlak
päkliginiň
ilkinji,
dini
ygtykatyň bolsa ikinji bolandygyny tassyklaýar. Gürrüň
Watanyň, halkyň ykbaly hakda, ynsap, ahlak päkligi hakda
gidende
türkmeniň
dini
hasaba
alyp
durmandygyny
tassyklaýar.
Ata Gowşudow hem «Perman» romanynda halk
häsiýetini iň belent derejede açyp görkezmek üçin, öz
gahrymanlaryny şol döwrüň ähli hukuk, ahlak kanunlaryny öz
içine alýan din bilen gapma-garşy goýýar. Ýok, bu ýazyjynyň
toslap tapýan, bilgeşleýin edýän zady däl. Ol durmuşda,
hakykat ýüzünde ýüze çykan şeýle aýgytly pursatlara
ýüzlenýär. Şeýle bir pursatlar ýüze çykýar — Watanyň, halkyň
bähbidi bilen diniň her haýsy tereziniň bir tarapyna munýär. Ýa
dine sarpa goýmaly, ýa-da Watanyň, halkyň bähbidine,
hakykata sarpa goýmaly. Dine sarpa goýmaklyk Watanyň,
halkyň bähbidiniň goldan berilmegini aňladýar. Ana şonda Ata
Gowşudowyň gahrymanlary ikirjiňlenmän, dini ret edýärler,
Watanyň, halkyň bähbidini öňe tutýarlar.
Öwezmyrat batyr Dykma serdaryň patyşanyň beýikleri
bilen aragatnaşyk saklaýandygyny bilýär. Dykma serdar ogly
bilen patyşanyň beýikleriniň ýanyndan gelýärkä atlylary bilen
ol ikisiniň yzyndan kowýar, Olar ýetdirmän gala özlerini
atýarlar. Öwezmyrat batyryň atlylary olaryň kimdigini bilenok,
Muny diňe Öwezmyrat batyr bilýär. Ol patyşa goşunlary
tarapdan gelýän iki atlynyň Dykma serdar bilen ogludygynada, olaryň patyşanyň beýikleri bilen dilleşip gelýändiklerinede, patyşanyň beýiklerine sowgat-serpaý eltip, özleriniňem
sowgat-serpaýly gelýändiklerine-de, Dykma serdaryň ilki öz
öýüne barman, Seýitmyrat begiň ýanyna barjakdygyna-da
sähelçejigem şübhelenmeýär. «Men ol adamy tanaýan. Onuň
şu wagt nirede oturandygynam bilýän. Ol adamyň getiren
sowgatlary bilen üstüni basmak boljak welin... Ýöne bir zady
bar. Ana, şol meni ýaýdandyrýar. Niçikmi, iş jygba-jyga gelen
ýerinde,
Garry
batyr
başlyklaýyn
araňyzdan
bolgusyz
töwallaçylar tapylýar-da, meni öz ugruma goýmaýar. Şu sapar
şol gylygyňyzy taşlap, ýeke meniň aýdanymy etseňiz gitjek.
Bolmasa, şu ýerden yzyma dolanjak» diýýär.
Ýigitleri «Seniň diýeniňi hökman ederis» diýip söz
berensoňlar Seýitmyrat begiň tümünde oturan Dykma serdaryň
üstüne barýar. Onuň daş çykmagyny talap edýär. Daşary
çykaýsa, kellesiniň egninden aýryljakdygyna gözi ýetip duran
Dykma serdar daş çykyp bilmeýär. Öwezmyrat batyr Kany
batyra üç-dört sany bolup, tüme girmegi hem Dykma serdary
daşary çykarmagy buýurýar. Şol wagt hem Seýitmyrat beg
Dykma serdaryň aklygyna Gurhandan ant içip, Gurhany orta
goýýar. Ara Gurhan düşensoň, Kany batyr dagy ýaýdanýar.
Muňa jany ýanan Öwezmyrat batyr:
«— Gurhan däl, eger Muhammediň özi gelip ara düşsede, daňyň! Näme ol kitap turup, siziň ýakaňyzdan tutar
öýdýäňizmi? Tiz daňyň! Gurhan bolsa bolubersin! Kim oňa bu
ara sokul diýýär?! Durman, daňyň!» — diýip gygyrýar.
Öwezmyrat batyr Kany batyryň Gurhandan gorkusyna
saklanandygyna-da şübhelenýär. Ozalam onuň Dykma serdar
dagy bilen arasy bardyr öýdüp müňkür bolup ýören Öwezmyrat
batyr kowgy bolup gelýärkäler Kany batyryň atynyň gurrugyň
üstünden gelip büdremeginem, onuň Gurhany basgylap geçip
bilmezliginem dönükliginiň netijesi hasaplaýar. Dostunyň
göwnüne mazaly degip, ony baş alyp gitmäge mejbur edýär. Ol
hatda Stepanyň «Batyr, sen Kany batyra müňkürlik edip,
birden nähak iş edäýmegin» diýen tabşyrygyny hem unudýar.
Öwezmyrat batyryň Kany batyra bolan müňkürliginiň
hut şu pursatda iň ahyrky derejä ýetmegine aýratyn üns
bermegimiz gerek. Seýitmyrat beg, Garry batyr, Kany batyr
dagynyň bolşundan hasap tutsak, başga ýerde Kany batyra näçe
şübhelense-de, Öwezmyrat batyr oňa şu ýerde şübhelenmeli
däl. Sebäbi mukaddes Gurhan orta düşýär. Ýöne, tersine,
Öwezmyrat batyryň müňkürligi şu ýerde gutarnykly ynanja
öwrülýär. Sebäbi Öwezmyrat batyr «Men dine, Gurhana
ynanamok» diýip, döşüne kakyp ýörmese-de, dini, Gurhany
äsgermezçilik etmese-de, oňa ýüreginden ynanybam baranok.
Ol «şerigaty bir adamçy düýeleri gorkuzmak üçin çöwre
ýapynylýan
don»
hasaplaýar.
Şonuň
üçinem
Gurhana
duwlanyp, ondan gorkup, Watanyň, halkyň bähbidine hyýanat
etmeklik Öwezmyrat batyr üçin dönüklik bolup görünýär.
Romandaky ikinji bir pursat has-da güýçli täsir
galdyrýar.
Gökdepe
hadymlarynyň
uly
betbagtçylygynda
rol
oýnandygy,
han-begleriň,
olaryň
halky
din
urşa
öjükdirendikleri, şeýdibem halky gyrgyna berendikleri taryh
tarapyndan ykrar edilen hakykat. Munuň şeýledigine türkmen
halkynyň Gara batyr, Öwezmyrat batyr ýaly tüýs watansöýer
ogullary şol wagt hem düşünipdirler. Din hadymlaryna
ýüzlenip, «halky gyrgyna berersiňiz, söweş meýdanynda
egninden aýrylyp, sellesi çözlenip ýatan kelle göremok» diýen
adamlar bolupdyr. Edil şonuň ýaly bir pursata biz «Perman»
romanynda hem gabat gelýäris.
Galanyň üstüne abanan howpuň has güýçlenen wagty iň
uly işanyň metjitde, howpsuz ýerde sellesini tegeläp, adamlary
daşyna üýşürip oturanyny gören Gara batyryň jany ýanýar. Ol
işana ýüzlenip:
— «Aý, işan aga, adam ajaly ýetse ölermi ýa-da
ýetmese-de ölermi?» — diýip soraýar. Işan oňa:
— «Adam ajaly ýetse öler» — diýip, kesgitli jogap
berýär. Şonda Gara batyr oňa şeýle diýýär:
— «Janpenada bukup oturan adamyň ajaly ýetmez, işan
aga. Hany göreli, biziň ajalymyz ýetmäbilse ýetmesin».
Şundan soň ol tä ölýänçä söweşýär. Özüniň ýekeje
hakykaty — Watan üçin janyňy hem gaýgyrmaly däldigini
ykrar edýändigini gany bilen subut edýär.
Öň belleýşimiz ýaly, bu epizodlaryň ikisi hem
ýazyjynyň çeper fantaziýasynyň önümi däl. Rowaýata öwrülip,
halkyň dilinden düşmän gelen hakykatyň beýany. Ýazyjynyň
şol wakalara gatnaşan adamlaryň hut öz agzyndan eşiden zady.
Ýazyjy
mazmunyny
«Perman»
açyp
romanynda
görkezýär,
ony
diniň
sosial-synpy
sütemkär
synplaryň
zähmetkeş halk köpçüligini ezmek üçin peýdalanýan guraly
hökmünde suratlandyrýar. Ýazyjy kiçijik bir detalyň üsti bilen
şerigatyň ekspluatator synplaryň sada adamlary aldamak üçin
ulanýan perdesidigini, agyr sütem zerarly güzeranyny aýlap
bilmän ýören zähmetkeş adamlaryň hatda şerigat bilen
meşgullanmaga wagtynyňam ýokdugyny iňňän täsirlilik bilen
görkezýär. Arslan baýyň gelni bilen gyzynyň elleri kündükli
tutly ýabyň boýunda täret gylyp ýören wagtyny, Gülsoltan
bilen Sadabyň bolsa şol ýabyň boýunda baýyň kirini ýuwup
oturan wagtyny ýatlalyň. Eýsem şonda Sadabyň ««Garynja
gara günde, gurbaga saz bilen söhbetde» diýipdirler. Hawa-da,
etdehyýatyny öwrenjekmi sen ýa-da kişiniň tükeniksiz kirini
ýuwjakmy, agyr halysyny dokajakmy, haýsyna ýetişjek?»
diýen sözlerini ýazyjynyň onuň agzyna salyp beren sözleri
hasap etmek bolarmy?
Ýa-da başga bir detal. Öwezmyrat batyr Permany aty
bilen ýola taýýarlaýarka, Perman babasyna «Meniň barmaly
ýerlerime bir molla hat ýazdyraýsak näderkä» diýende,
Öwezmyrat batyr oňa: «Asyl men molla halkyny ýaman
ýigrenýän özüm... Näme bulam-bujarlyk çyksa, şolardan