Perman-1989`Türkmenistan - 29

berdi.
Şondan soň Sadap Mamagül ejäniň ýanyna baryp ýalbardy.
Gülsoltanyň ýagdaýynyň gaty kyndygyny, oňa diňe şolardan
delalat ýetjekdigini aýtdy. Mamagül:
—
Meniň özüm-ä batyra diýibilmen welin, demirçä
diýdirer-dä - diýip, razylyk beripdir. Şondan soň Gülsoltanyň
özi hem demirçiniň aýalynyň ýanyna baryp:
—
Daýym kakamy görewersin - diýip ýalbardy. Mamasy:
—
Hökman daýyňa aýdaryn, kakaňy razy eder - diýip wada
berdi. Gülsoltan onuň ýanyndan hoşal bolup gaýtdy.
Aslynda bu söz aýdyjylar ýeke Gülsoltany bizar etmek bilen
oňmaýardylar. Olar Öwezmyrat batyryň üstüne-de dökülip
durýardylar. “Sende şeýle bir maşgala barmyş” diýip söz
aýdýardylar. Öwezmyrat batyryň: “Mende şeýle maşgala ýok.
Ol indi meniň maşgalam däldir” diýip, çyny bilen aýdýan
sözlerine-de ynam etmeýärdiler. “Şuny razy etsek, gyzy munuň
sözünden çykyp bilmez” diýşip, şol yzyny üzmän dökülişip
durdular. Onuňam öýüniň töweregini, gamyş bilen durlugynyň
arasyny her hili doga-tumarlardan dolduryp çykýardylar.
Garaz, Gülsoltanyň birnäçe ýyllap dul oturmagy işan-mollalar
üçin taň zat boldy, olaryň iýjegi baýguşuňky ýaly öz agzyna
geldi. Olardan doga alyp, aklyk getirýän dullaryň sany-sajagy
ýokdy.
Bir tarapdan Mamagül, bir tarapdan aýaly, ýalbarypýakaryp, ahyry demirçini Öwezmyrat batyryň ýüzüne gelmäge
razy etdiler.
Bir gün agşamara Öwezmyrat batyr öz gapysynda otyrdy.
Onuň köne howlusynyň içinde tukat ümsümlik höküm
sürýärdi. Diňe gözüniň öňünde ýatakda ot iýip duran aty
käwagt burnuny açyp, gulaga ýakymly bir owaz edýärdi.
Öwezmyrat batyr nämedir bir zatlaryň pikirini edip, içini
hümledip otyrdy.
Mamagül eje çaý demläp goýandan soň, ol pikirinden
açyldy.
Çaýyny
agdardy-da,
demini
berdi.
Tahýasyny
maňlaýragyna goýdy, aýagyny aýagynyň üstüne atyp, tirsegine
söýendi. Hemişekisi ýaly, ýuwaşja aýdyma hiňlenmäge
başlady. Şol wagt demirçi aňyrdan salam berip geldi.
—
Giç ýagşy.
—
Gelen ýagşy, gel, demirçi - diýip, Öwezmyrat batyr
dikelip oturdy-da, oňa öz ýanyndan orun berdi. Mamagül
demirçiniňem
öňüne
bir
çäýnek
çaý
demläp
goýdy.
Öwezmyrat batyr özüniň hemişeki adatyna görä, başyndan
geçiren köne taryhyny hekaýa edip başlady. Bir sapar alamana
barýarkalar bir aýynyň çagasyny alyşlaryny, ol aýynyň hem
zeýrenip, bularyň yzyna düşüşini, ahyry hem onuň çagasyny
gaýtaryp berişlerini, bir ýolbarsy awlaýşyny, arça şahy ilip
sypyp bilmän duran bir keýgi halas edişini gürrüň berdi. Bir
orda ýolbarsyň üstünden baranda atly gaçyp gutulyşyny hekaýa
etdi. Soňra gürrüňiniň yzyny gorkaklyk-batyrlyga ýazdyrdy,
jürbe-jür häsiýetde bolan adamlaryň gürrüňini etdi.
Demirçi bolsa öňündäki çäýnegiň gapagyny oýnap, käýarym
bir ysgynsyz ses bilen “hüm” diýip otyrdy.
Öwezmyrat batyr birden sözüni şarpa kesdi-de:
— Bu gün seniň hemişekiligiň-ä däl, demirçi, saňa näme
bolýar? - diýip sorady.
Demirçi ol gürrüň edip otyrka, öz ýanyndan: “men muňa
nähilelik bilen aýtsam ugrundan turarkam, gürrüňi haýsy
ýerinden başlasamkam?” diýip, uly gaýga galyp otyrdy. Içinden
näme diýjekdigini ölçerip-dökýärdi. Öwezmyrat batyryň
gürrüňleriniň birem onuň gulagyna ilenokdy. Demirçi özüniň
bu syryny aňlatmajak boldy-da:
— Ýok-la, men diňläp otyryn-la. Hany onsoň yzy nähili
boldy? Ol aýy çagasyny alyp ötägitdimi? - diýip, gürrüňe
goşulan kişi boldy.
Öwezmyrat batyr ornaşykly oturdy-da:
— Pahaý, ýagşy-da bir diňläp oturan ekeniň - diýdi.
— Näme, aýyň çagasyny aldyk diýip aýtdyň ahyryn.
— Men
aýtsam, ol aýyly gürrüň meniň birinji başlan
gürrüňim ahyry. Ondan soň men näçe gürrüňler etdim. Wah,
meniň eden gürrüňlerimiň bary ýele gidipdir - diýip,
Öwezmyrat batyr käýindi.- Ol öz ýanyndan demirçiniň özüne
ýetesi aladasy bar borly diýip pikir etdi-de, sözüniň üstüni
ýetirdi. - Näme,salgyt-algyt diýip, arçyn ýene azar berýärmi?
Tiz töle diýýärmi?
— Salgyda alajymyz ýok, tölemeli. Garaz bergi etmeli, borç
etmeli tölemeli welin... - diýip, demirçi ýene dymdy.
— Salgyt tölenenden soň, onuň başga näme “welini” bolup
biler?
Demirçiden jogap bolmady. Ikisi hem dymdy. Ahyry
demirçi çalarak ardynjyrap, sypaýyçylyk bilen söze başlady.
Özüniň öňünden taýýarlap goýan geplerini aýtdy. Öwezmyrat
batyr parahatlyk bilen:
— Haý,
demirçi,
maňa
şu
gürrüňleri
aýdýan
sen
bolaýýarsyň. Şuny aýdan başga bir adam bolsady, hökman
kowardym. Meniň bilen dost gürrüňini etjek bolsaň, sen şu
maslahaty maňa berme - diýdi.
Demirçi Gülsoltanyň agyr ýagdaýyny, hossarsyz gara ýurtda
galandygyny, oňa özlerinden başga hossarlyk etjek adamyň
ýokdugyny aýtdy, ýalbardy. Emma Öwezmyrat batyr:
— “Eli bilen eden egni bilen çeker”, demirçi. Ol eli bilen
etdi. Goý, indi çeksin. Ol bizi şol taşlap giden güni biz ondan
geçipdik. Beýle hor bolsa, goý, özüniň deň-duşuny saýlasynda, ýok bolsun-da - diýip, öz eňegine tutdy. Demirçä mundan
bu ýana onuň şeýle gürrüň getirmezligini sargady.
Demirçi bu gün agşam diýenini etdirip bilmän gaýtdy. Ýöne
Öwezmyrat batyr her näme diýse-de, demirçi hem öz
niýetinden el çekmedi. Ertesi hem geldi. Bu gezegem
Öwezmyrat batyry yryp bilmän gaýtdy.
Üçünji gün ýene şol gürrüňi edip başladylar. Şol wagt
Sadabyň äri Orazgeldi kümsük hem gelip öýe girdi. Ol bir
çetde oturyp, olaryň agzyna aňkaryp başlady. Bular onuň
girenine hem ähmiýet bermän, özleriniň gürrüňini dowam
etdiler.
Demirçi bu gezek has gazaba çykypdy. Özem häsiýetine
muwapyk bolmadyk gepe çeperlik bilen gürleýärdi. Onuň
aýtjak sözleri öz-özünden agzyna gelip duran ýalydy.
— Aý, batyr, ol gyz meniň üçinem keseki däl. Onda ol gyza
meniň özüm hossar çykaýjak. Ýöne il meniň kimdigime
seredip durmaz. “Öwezmyrat batyr özüniň ýeke-ýalňyz
gyzyna-da hossarçylyk edip bilmedi” diýip gürrüň eder. Sen
iliň gyjalatyna galarsyň. Soňra “ah, demirçi, şonda maňa
berkräk aýdaýsaň bolmadymy” diýip maňa igenmegin - diýip,
gürrüňini gutardym etdi.
Ozal hem iliň myjabatyndan bizar bolup ýören Öwezmyrat
batyr bir meýdan dymyp, pikire batyp oturdy. Ahyry başyny
galdyrdy-da:
— Ah, demirçi, meni halys bizar etdiň. Bar seniň diýeniň
bolsun, şony göçür-de getir - diýip razylyk berdi.
Demirçi şondan turup, ylgap öýüne bardy.
— Şu wagt dil ýazdyrdy, derrew öýüni çözüň-de göçürip
getiriň - diýip, aýalyny Gülsoltanyň üstüne iberdi.
Demirçiniň aýaly hoş habar bilen tasap Gülsoltanyň öýüne
bardy. Emma Gülsoltan özüniň gara güni üçin bir ýere giden
eken, ol öýünde ýokdy. Gapysy gulpludy. Demirçiniň aýaly epesli wagtlap onuň gapysyny saklady. Emma Gülsoltan
wagtynda gelmedi. Ahyryol öýüne dolanyp geldi hem şeýleşeýle diýip, ýagdaýy demirçä gürrüň berdi.
— Aýby ýok, ertir irden öýüni çözersiňiz - diýip,demirçi
parahat gürledi.
— Ertir sähet däl ahyry. Garşysyndan ýyldyz. Bisähet gün
nähili gymyldajak?
— Sähet
diýdiňiz, bisähet diýdiňiz, siziňem gürrüňiňiz
tükenenok. Bar birigün çözäýiň - diýip, demirçi aýallaryň
yrymyndan käýindi.
Gülsoltan özüniň güzerany üçin birinji işiniň yzyndan gidip,
agşamlyk ondan gaýdyp geldi. Gapysynda duran aňry-bärileriň
üstünde goýlan ýarty çörege gözi düşdi. Gapysyny açmakdan
saklanyp, çörege baka ýöneldi, oňa siňe-siňe seretdi. Üç
ýaşyny dolduryp, dördüne giden Perman ylgap baryp çörege
ýapyşmakçy boldy welin:
— Haý, haý, degme! - diýip, ony saklady. Üme düşmez
Permanyň tegelejik garaja gözleri ýalpyldap ýatan ak çöregiň
üstünde perwaz urýardy. Ol:
— Eje, çörek! - diýip delmindi, dyzady.
— Ýok,
oglum, ony iýmäli - diýip, Gülsoltan gapysyny
açdy. Oglunyň elinden tutup, içerik girdi. Ogluny içerde goýup,
ýene özi daşary çykdy. Bu syrly çörege seretdi. Perman hem
ylgap çykyp, onuň ýanynda durdy-da, çörege seretmäge
başlady. Emma ol bu sapar öňküsi ýaly çörege el uruberenokdy.
— Ýene biri biziň gapymyzda dogaly çörek goýup gidipdir.
“Şu çörege mätäç, iýer” diýýändirler - diýip, Gülsoltan öz
başyna hümürdedi, gözüne ýaş aýlady. Gülsoltan bir ýugrasy
tapsa, onuň köpüsini jöwen uny ýa-da arpa uny edip bişirýärdi.
Şonuň üçinem ol: “ýa meniň ömründe bugdaý çöregine ýüzüm
düşmäni üçin, şu bugdaý çöregi meniň gözüme yssy görünýär,
ýa-da bu çörek dogaly-da, meni özüne çekýär. Şu ikisiniň biri”
diýip, öz ýanyndan pikir etdi.
Hakykatda bolsa bu çörek arassa ýazlyk bugdaýyň unundan
ýugrumy ýetirilip bişirilen ak çörekdi. Demirçiniň aýaly il
arasynda çörek bişirmäge ökdeligi bilen belli aýaldy. Käbir
adamlar öz aýalynyň bişirişinden käýinende: “Demirçiniň
aýalynyň eline her hili bugdaýyň uny düşse-de, onuň bişiren
çöregini iýip doýup bolmaýar, süýji bişirýär. Sen bolsaň ýazlyk
bugdaýyň ak ununy-da çig-çarsy bişirýärsiň, it iýer ýaly
bolmaýar”
diýip,
aýallaryna
igenerdiler.
Gülsoltanyň
gapysynda goýlup gidilen bu syrlyçörek hem demirçiniň
aýalynyň bişiren çöregidi.
Dogrudanam, ol çörek syrlydy. Ony demirçiniň aýaly yrym
edip getiripdi. Ol Gülsoltanyň ýanyna hoş habar bilen
gaýdanda, saçagyndan bir çörek alyp,“çörek adamzada
ýoldaşdyr, soňam ony Gülsoltanyň öýüni çöşenimizde iýeris”
diýip, syýyna dolap alyp gaýdypdy. Gülsoltany tapman yzyna
gaýtmakçy bolanda-da: “Getiren hoş habarymyň alamaty
bolsun, bu Gülsoltanyň paýy” diýip, elindäki çöregi döwüp,
ýaryny onuň gapysynda goýup gidipdi. Emma Gülsoltan muny
özüçe ýorup, “bu dogaly çörek, ýaman zadyň alamaty” diýip
düşündi.
Gülsoltan çörekden gözüni aýyrman esli wagtlap seredip
durandan soň:
— Al, oglum, sen iýäý, sen mana düşmez neresse çagasyň,
saňa zyýan ýetmez - diýip, çöregiň gyrasyndan çümmükläp
tutdy-da, Permana uzatdy. Perman çöregi iki eljagazy bilen
tutup aldy hem dişläp iýmäge başlady.
Şol günüň ertesi ir bilen bir aýal Gülsoltanyň yzyndan
çakylykçy geldi hem ony Seýitmyrat begiň baýry aýalynyň
çagyrýandygyny habar berip gitdi. Gülsoltan ozalam häli-şindi
diýen ýaly Seýitmyrat begleriň hyzmatyny edýärdi. Olar bolsa
muňa garyndaşsyraýan adam bolýardylar. Gülsoltanyň töleýän
muzdlaryny hem garyndaşlyk kömegi edip görkezjek bolup
azara galýardylar. Gülsoltan buýurjak ýumuşlary bardyr-da
diýip güman etdi-de, Permanyň elinden tutup öýünden çykdy.
Gapysyny gulplap, Seýitmyrat beglere bardy.
Gülsoltan bärden baranda Seýitmyrat begiň baýry aýaly
eýwanly tamlarynyň eýwanynda garry gaýynenesi bilen
gürleşip otyrdy. Ol Gülsoltany hormat bilen garşy alyp, öz
ýanynda oturtdy. Içginsiräp hal-ahwal soran kişi boldular. Soň
Seýitmyrat begiň ejesi gürrüňi uzakdan aýlap başlady:
— Seniň bu kakaň ýel çalyp ýeldirgän borly. Onuň jynam öz
garyndaşlaryna, öz maşgalasyna düşüpdir. Ine, seniň agaň
Seýitmyrat onuň jan ýaly doganoglany. Birnäçe ýyllap, munuň
kastyna çykyp, muny öldürjek bolup gezdi. Indem jyny saňa
düşüpmiş diýip eşidýäs. Ol seni ýa-ha öldürjekmiş, ýa-da
gazak-galpak diýip, ýomut-gökleň diýip, bir owarralara kän pul
alyp satyp goýberjek bolýarmyş. Şeýle bir gorkuly habar düýn
seniň agaň Seýitmyradyň gulagyna degipdir.
Seýitmyrat begiň baýry aýaly hem gaýynenesiniň gürrüňini
süýjülik bilen tassyklady.
Gülsoltanyň, ýüregi gopup, howsala düşüp başlady.
— Ene,
indi men nä alaç etsemkäm? - diýip, naýynjar
seslendi. Gülsoltan Seýitmyrat begiň ejesine “ene” diýip
ýüzlenýärdi. Garry kempir mekirlik bilen Gülsoltany möýüň
kerebi ýaly kerebine çolaşdyryp başlady.
— Nä
alaç etmekden alla saklasyn, guzym - diýip
halymsyrady. - Sen ýöne bu başy boş oturmakdan el çek-de,
birine bar-da oturyber. Şonda hemmesini ýeňersiň. Sen biziň
bar diýen adamymyza barsaň, şonda hiç tarapdan hor
bolmarsyň. Oňa barsaň, bu dünýäňem, o dünýäňem abat bolar.
Hiç wagt ýamanlyk ýüzüni görmersiň.
— Wah, şu ýeke çagama dözemok - diýip, Gülsoltan ýanynda
dünýäden bihabar oturan Permany görkezdi.
— Onyňa nä döw çalar öýdýän? - diýip, kempir indi sürnüp
başlady. - Kakaň bolar ýa-da gaýynekejileriň bolar, onyňa
hossar tapylar. Ine, agaň hem näme diýýänini eşit, ol näme
aýdýar. - Kempir oturan ýerinden oglunyň adyny tutup
gygyrdy. - Seýitmyrat, aý, Seýitmyrat...
Tamlaryň birinde uklap ýatan Seýitmyrat beg enesiniň
sesine oýandy-da, daşaryk çykdy. Hiç wagt ýagşydanýamandan adyny tutmaýan adamy bilen ýüzbe-ýüz bolup,
Seýitmyrat beg bu gezek:
— Amanlykmy, saglykmy? -diýip, Gülsoltana habar gatdy.
Ak kündükden suw akydyp, ýuwunyp durşuna gürrüňini
dowam etdi. - Seniň ataň seni ýomuda-gökleňe satyp ýok
etmek hyýalyna düşüpdir. Birnäçe gün bäri bir aşakly ýomut
onuň öýünde myhman bolup ýatyr. Ol ýöne ýerden ýatanok.
Ataň seniň bahaňy kesip, ol ýomutdan alyp bilen puluny
alypdyr. Indem seniň çagaňy çyrladyp, şonuň syrtyna mündürip
goýbermekçi. Ýöne sen ejemiň diýenine gulak as-da, şonuň
diýeni bilen boluber.
Seýitmyrat beg gürrüňi gutardym edip, içerik girip gitdi.
— Hawa, gyzym, sen biziň diýenimizi et-de, biziň diýen
adamymyza
bar.
Ýamanlyk
ýüzüni
görmersiň
-diýip,
Seýitmyrat begiň ejesi oglunyň gürrüňiniň yzyny ýetirdi.
Barjak adamynyň kimdigi barada Arslan baýyň aýaly Soltan
han bilen gürleşmegi maslahat berdi.
— Agam Seýitmyrat bu gürrüňi nireden eşitdikä? - diýip,
Gülsoltan uly howsala bilen sorady.
— Agaň ony hak gözünden eşidipdir - diýip, Seýitmyrat
begiň aýaly gaýynenesinden öňürti jogap berdi. - Ýogsa ol
beýle gürrüňleriň arasyna goşulyp ýörmezdi.
Gülsoltan agyr ýüküň astynda galan dek esli wagtlap özüni
ele alyp bilmän ýegşeriljiräp oturdy.
— Bolýar, men öz göwrümime bir geňeşip göreýin - diýip,
ol ahyry entirekläp ýerinden turdy. Gapa tarap ýöneldi.
Seýitmyrat begiň enesi hem ony ugratmak üçin howlynyň
agzyna çykdy.
— Sen Arslan baýyň aýaly Soltan han bilen maslahatlaşyp
gör. Ol seniň barjak adamyň kimdiginem aýdar, barjak ýeriňede özi eltip gowşurar - diýip tabşyrdy. Soňra mekirlik bilen
şumjaryp gürrüňiniň üstüni ýetirdi. - Wah, agyr gün adamy her
hili horluga sezewar edýär-dä...
Gülsoltan içini geplede-geplede, aňyrdan gelşine Sadabyň
ýanyna bardy. Bir salym oturandan soň:
— Ejemiň
ýanyna bardyňmy? - diýip sorady. Sadap
Mamagülüň ýanyna barşyny, eden gürrüňlerini habar berdi.
Sözüniň ahyrynda bolsa:
— Öýüňizde daş ýerden gelen myhmanam bar eken - diýdi.
Bu sözleri eşiden Gülsoltanyň depe saçy üýşüp, endam-jany
jümşüldäp gitdi, huşy başyndan uçdy.
— O nähili daş ýerden gelen myhman? - diýip sorady.
— Hawa,
öz-ä bir daş ýurtdan gelen myhman bolmaga
çemeli. Özüniň mysalasam ýomuda meňzeş ýaly. Ýöne öz-ä
arzyly myhman bolara çemeli, kakaň köne dostlaryndanmynämemi,
oňa
söwşem
edipdir
-
diýip,
Gülsoltanyň
ýagdaýyndan bihabar Sadap göwnüne hiç zat getirmän baryny
bolşy ýaly gürrüň berdi. - Ejeň bilenem gürleşdim. Ol seni
ýanyna göçürip eltip bilse, armany ýok. Daýyň kakaň ýanyna
barýarmyş.
Hakykatdanam şol günler Öwezmyrat batyryň ýanyna Aman
batyr gelipdi. Gelen gününiň ertesem yzyna dolanypdy.
Öwezmyrat batyram ony hormatlap söwüş edipdi. Onuň bu
saparky gelmegi hem jaý ýerinde Seýitmyrat beg üçin zerur
tutaryk bolupdy.
Gülsoltan bilen atasy öýüni barlyşdyrjak bolup, bir gezek
Mamagülüň ýanyna baryp gaýdan Sadabyň bu zatlardan habary
ýokdy. Ol häzir öz gürrüňi bilen Gülsoltanyň ýanynda
Seýitmyrat begiň aýdan sözlerini tassyklap oturanyndanam
bihabardy. Ol özi baryp gaýdandan soňky bolan wakalardanam
habarsyzdy. Iş-alada bilen Gülsoltan ikisi üç-dört gün bäri
görşüp bilmänsoň, oňa habaryny hem ýetirip bilmändi. Ol
Öwezmyrat batyryň gyzynyň öz ýanyna gelmegine razy
bolanlygyny-da, ol gürrüňden adamsy Orazgeldi kümsügiňem
habarlydygyny-da bilenokdy.
Gülsoltan bolsa eýýäm öz ýanyndan belli netijä gelipdi. Ol
Seýitmyrat begiň aýdanlaryna indi doly ynanypdy. Öz
ýanyndan: “Kakam meniň ýoguma ýanjak bolup ýör eken-ow”
diýip howsala bilen oýlanyp otyrdy.
Gülsoltan Sadap bilen hoşlaşyp turmakçy bolanda, ol
Gülsoltanda nähilidir bir üýtgeşikligiň bardygyny syzdy. Onuň
bolşuny bir hili gördi, onda nähilidir bir küýügalplyk bar ýaly
göründi.
— Aý gyz, Gülsoltan! - diýip, ony iç işikde yzyna dolady. -
Seniň şu günki bolşuňy men gowy göremok, Gülsoltan. Men
azara galyp, seniň ejeňi gördüm. Ejeň demirçini görmäge
boýun boldy. Olar hökman seniň kakaňy razy edip, saňa hossar
çykarlar. Şonynça sen bir iş edip, biziň ýüzümize garalyk
getiräýseň, kyýamata çenli seniň ýüzüňi men görmen. Eşitdim,
eşitmedim diýmegin.
Gülsoltan syr saklap:
— Ýok-la, meniň göwnümde bir üýtgeşik zat ýok-la - diýip
jansyz ýylgyrdy.
— Bolýar üýtgeşik zat bolmasa, ýüzümize gara getirmeseň
bolýar -diýip, Sadap sap ýürekden sözledi.
Emma Gulsoltan ýola çykandan soň, onuň ýüreginde
Sadaba-da müňkürlik peýda boldy. “Hä, bular Sadabam aldap,
özlerine hyzmatkär edinipdirler. Dünýäde sap ýürekli gowy
adam galmandyr” diýip içini gepletdi. Şol çykyşyna Arslan
baýlara baka ugrady. Ol ýolboýy içini geplede-geplede Arslan
baýlara bardy.
Arslan baýyň aýaly Soltan han Gülsoltany gadyr bilen garşy
alyp, töre geçirdi.
— Gülsoltan, seniň kakaň ýaly naýynsap adam ýok eken, ol
bir pula çapan ynsapsyz adam eken - diýip, Soltan han hem
Seýitmyrat begiň gürrüňini tassyklady. Gürrüňiniň yzyny bolsa
Seýitmyrat begiň enesiniň sözlerine syrykdyrdy. - Ýöne sen
başyňy gutarmagyň aladasyny et. Biziň diýen adamymyza barda oturyber. Sen meniň ýanymajyk gel, men seni äkidip öz elim
bilenjik gowşuraryn. Oňa barsaň, iki dünýäň abat bolar. O
dünýä, bu dünýä ýamanlyk ýüzüni görmersiň. Ýag iýip, ýüpek
geýersiň.
Soltan hanyň gürrüňleri Gülsoltanyň kakasynyň öz kastyna
çykandygy hakdaky ynamyny has-da berkitdi. “Meniň atamyň
etmejek zady ýok. Olar Sadabam öz ýanlaryna çekipdirler.
Dünýäde ýekeje syrdaşym Sadapdy, bu-da olaryň gepine
gidipdir” diýip oýlandy. Sadaba nägilelik bildirdi.
— Bolýar, Soltan eje, men bir göwrümime geňeşeýin. Şu
gün saňa jogabymy ýetirerin. - Gülsoltan ýerinden turdy.
— Wah, seniň ýagdaýyňa düşünýän, Gülsoltan, saňa ojagyňy
depip gidibermek kyndyr - diýip, Soltan han onuň damagyny
pagta bilen çaldy. - Ýene biziň aýdanymyzy etseň, hor
bolmarsyň.
Gülsoltan öýüne gelensoň içerik sygmady, öýi ony gysypgowrup başlady. Aýagy bişen dek bir iç girdi, bir daş çykdy.
— Zalym birehim atam her haýsyny eder. Bu köpbilmiş
Sadabam olaryň gürrüňine gidip, meniň oda ýanmagyma sebäp
boljak bolýar - diýip, öz başyna hüňürdäp, bigünä adamlaryň
başyny agyrtdy. Öz ynanjyna ýürek bilen berlip, durdugyça
beter howsala düşdi. Onuň häzirki bolşy telbe bolup düze
çykyp gidibererli görünýärdi. Ol näme göterip, näme
goýýanyny-da bilmeýärdi. Ol özüniň az-owlak zadyny bir
ýaglyga düwdi. Bir oýnam aşygy Permanyň öňüne atdy-da:
— Oglum, oýnaber - diýip, çykyp gitdi.
Ol bir meýdan ýol ýöräp, köşegi galan maýa ýaly böwrüni
diňşirgenip, yzyna diň saldy. Hemişe öz peýwagtyna bir iş üçin
çykyp gidende, Permanyň öňüne bir topar aşyk ýa-da başga
oýnawaç dökerdi-de, yzyny garaman, diňşirgemän giderdi.
Perman bolsa uzyn günläp öýde oýnawaçlary bilen ýeke
galardy.
Bu gün bolsa Gülsoltan ýalňyz balasyndan aýra düşen ak
jeren dek her iki ädimden sagynýardy, diňşirgenip durýardy.
Göwnüne Perman aglaýan, onuň sesi gulagyna gelýän ýaly
bolýardy. Gam-hasrat bilen ýüregi dolan ene birden yzyna
dolandy-da, şalt-şalt edip ylgap gaýtdy. Gelip, gapyny açyp
seretdi. Görse, Perman dünýäden bihabar aşyklary bilen
garabaşagaý bolup otyr.
— Otyrmyň, oglum. Oýnaber! - diýip, Gülsoltan Permanyň
her ýaňagyndan bir ogşap, ýene çykyp gitdi. Göz owasyna
çaýylan
iki
damja
göz
ýaşyny
ýüzüniň
ugruna süpürdi. Uzak ýöredi. Içini geplede-geplede gitdi. Ýene
onuň gulagyna çaganyň aglaýan zaryn sesi eşidilýän ýaly bolup
aýak çekdi.
— Perman aglaýan bolaýmasyn! - diýip, ýene yzyna ylgady.
Gelip gapysyny açanda, hemişekisi ýaly dünýäden perwaýsyz,
öz aşyklary bilen mübtela bolup oturan Permany gördi.
“Oturan eken” diýip, göwrümi giňän ýaly boldy. Her taý
ýaňagyndan bir ogşady-da:
— Oýnaber, oglum! - diýip, çykyp gitdi.
Ýene ol ýene orta ýoldan yzyna ylgamaly boldy. Garaz, iki
arada gatnap ol bu ýoly torç etdi, göz ýaşy bilen suwlady. Ol
altynjy gezek yzyna tasap gelende, gün eýýäm ýaşypdy.
Perman henizem aşyklaryny oýnap otyrdy. Ol içerik girdi-de,
ogluny gujaklap, ýarym-ýaş aglady. Gözýaşy dür däneleri ýaly
bolup, ýaňaklaryndan aşak togalanyp gaçýardy. Ejesiniň
ýüzüne seredip oturan Perman onuň bolşuna geň galdy.
— Eje, seni kim urdy? - diýip, gözlerini tegeläp sorag berdi.
— Oglum, bizi hudaý urdy - diýip, Gülsoltan dodaklaryny
sandyradyp, öňküsindenem beter aglady.
— Goý,
eje, goý, men ulalaryn, seni urany gaty ýaman
uraryn - diýip, Perman özüniň näzijek elleri bilen ejesiniň
ýaňaklaryny süpürdi. - Goý, eje, goý - diýip gaýtalady.
Perman, onuň geljegi hakdaky oý-pikirler Gülsoltanyň
aýagyna
salnan
zynjyr
bolup,
ony
gitjek
ugruna
goýbermeýärdi. Ol ahyry Permany gujagyna aldy-da, gapysyny
gulplap ýola düşdi. Çagasyny gujaklap, Soltan hanyň ýanyna
bardy. Soltan han bolsa ony şol agşam barjak ýerine eltip, nika
gyýlanyny görüp gaýtdy.
Sadap bu wakany şol günüň ertesi eşidip galdy. “Biziň
sözümizi ýere salyp, ýüzümizi gara edipdir. Indi onuň bilen ýüz
görüşmen” diýip, öz ýanyndan ant içdi.
Öwezmyrat batyr dagy bolsa Gülsoltanyň äre baranyny,
onda-da
Öwezmyrat
batyryň
iň
ýigrenýän
adamyna
barandygyny iki günden soň eşitdiler.
— Bu-da
öňki edenleriniň üstüne ol gyz tarapdan maňa
degen bir şarpyk boldy. Özem öňki-soňkusyndan beter degen
şarpyk boldy - diýip, Öwezmyrat batyr içini tutup galdy.
Demirçi hem onuň ýanynda gyjalatly bolup galdy.
Bu zatlaryň kimden ýetenini, nähili ýetenini Sadap soňsoňlar bilip galdy. Emma giçdi, boljak iş bolupdy.
Demirçi bilen Öwezmyrat batyryň Gülsoltany göçürip
getirmek barada eden gürrüňini diňlän Orazgeldi kümsük şol
ýerden göni Arslan baýyň öýüne barypdy. Ol ýerde Arslan baý
Seýitmyrat beg hem Muhammetmyrat ahun bilen meýlis gurap
otyrdy. Orazgeldi kümsük olaryň gürrüňine goşulmak hem
olara ýaranjaňlyk etmek üçin Öwezmyrat batyryňkyda bolan
gürrüňi olara mälim etdi.
— Şu gün demirçi bilen Öwezmyrat batyryň arasynda şeýle
gürrüň boldy. Öwezmyrat batyr özüniň dul gyzyny ýanyna
göçürip getirmäge razylyk berdi - diýip aýtdy.
Bu gürrüň oturanlaryň gyzygyny gaçyrdy. Olar ýerli ýerden
Orazgeldi kümsüge sorag berip başladylar. Her bir zady
çintgäp-çintgäp soradylar. Orazgeldi kümsük bolsa hemme
zady bolşy-bolşy ýaly edip, telim gezek gaýtalap gürrüň berdi.
Ahyry olar hut şu ýeriň özünde maslahaty çugdamladylar.
Şondan soň Seýitmyrat beg özüniň mekir enesi bilen baýry
heleýine gep oltarmagy sapak berdi. Arslan baý öz aýaly Soltan
hana sapak berdi.
Şeýdip, olar Gülsoltany öz torlaryna çolaşdyryp, bagtyny
ýatyrdylar. Öwezmyrat batyra ýene bir aýňalmaz ýaly zarba
urdular.
GALTAMANLAR IÇINDE
— Seniň üçin kim gam çekmeli?..
On bäş-on alty ýaşlar çemesindäki gyzyň gara gözleri
oýnaklap, garşysynda duran ýigdekçäni owsunlap demine
dartyp barýardy.
Onuň garşysynda duran ýigdekçe:
— Bu näme diýdigiň?.. Meniň üçin... - diýip, gyzyň ýüzüne
çiňerildi-de, sözüne dyngy berdi. Bir salym oýlanyp durdy. - Ol
nähili gam?.. Men-ä hiç zada düşünmedim...
Ýigdekçe
gapdalyndaky
syrdam
derege
söýendi.
Gamgynlyk bilen boýnuny burdy.
— Düşünmediň-ä, Perman... - Ýüregindäki tolkunly joşguny
nähili dökjegini bilmän, gyz kyn ýagdaýa düşdi, ýüzüne
gyzgylt öwüşgin çaýyldy. Ol häzir nirede duranyny, näme
edýänini hem bilenokdy. Suw bilen gyrmalap goýan çelegini
pikirinden çykarypdy.
Perman bilen gyzyň duran ýeri medresäniň bagly-gülzarly
howlusynyň bir gapdalyny kesip geçýän suwly ýabyň boýudy.
Olaryň her haýsy ýabyň bir tarapyndady. Kimdir biri bularyň
duranyny uzakdan garalap gördi-de, güri agaçlary pena edinip,
olara tarap bukdaklap ugrady.
— Dogrudanam,
düşünmedim, Jahan...- Perman uludan
demini aldy. - Men bu gürrüňiň nähili ara düşenini bilemok.
Biz düýbünden başga zadyň gürrüňini edip durduk. Sen ertir
mallaryňy nirä çykarjak diýdiň, menem niräniň oty parç bolsa,
şoňa diýdim. Senem ysmanak ýygmaga gitjegiňi aýtdyň.
Gitseň, gaty gowy edýäň. Men her saparam seniň ýüküňi ulaga
dakýardym ahyry, ýene-de göterip bererin. Ýeri, onsoň bu ara
gam çekmek hakdaky gürrüň nireden geldi? - Ol tukatlyk bilen
dymdy. Onsoň başyny çala galdyryp, Jahanyň ýüzüne seretdide, sözüniň üstüni ýetirdi.- Men ýalňyz, Jahan. Öz gamymy
meniň özüm çekmeli...
— Ýok,
ýok, sen bilmediň... Sen meniň aýtjak bolýan
zadyma düşünmediň - diýip, gyz aňyrdan tolkun urup gelýän
sözleriň badyny güýç bilen saklap, bir az sagyndy.
— Belkem, düşünen däldirin - diýip, Perman ylalaşdy. Ol
häzir özüni arkaýyn saklajak bolsa-da, bu oňa başartmaýardy.
Onuň tegelek gara gözleri uçganaklap, bugdaý reňk ýüzi hem
nar ýaly gyzarypdy.
Ýabyň aňry ýüzünde duran mähek ýaly duýgur gyz
nazaryny onuň bir gyzaryp, bir agaryp duran ýüzünden
aýyrmaýardy. Ýigidiň häzirki agras keşbi hem onuň görmegeý
ýüzüne çirk ýetirip bilmeýärdi. Onuň güri gaşlary, güri saçlary
ýüzüne
üýtgeşik
gelşik
berýärdi. Esli wagtlap ara düşen ümsümligi ýene ýigit bozdy.
— Dogrusy, bu ýerde düşünmez ýaly zat ýok - diýip, ol
kineli gürledi. - Seniň üçin gam çekýän ýok. Sen ýerden ýeke
çykan. Gamhorsyz, hossarsyz-howandarsyz bir adam. Güjük
wagty, eýesini tanamaýan bir wagty biriniň yzyna düşüp gelen
bir it. Hudaý-a urupdyr, indi pygamberem hasasy bilen dürtýär.
Ine seniň maňa aýtjak bolýan zadyň...
— Haçan
men şeýle zat diýenmişim?! - Gyz ör-gökden
geldi. - Ýok, ýok, Perman, he-ýem men saňa şeýle zat
diýerinmi? Sen näme maňa näbeletmi? Çaga wagtymyz bile
oýnanymyz-a hasabam däl, soň ikimiz meýdanda näçe gezekler
duşuşdyk, oturyşdyk, ýolda bile ýöreşdik. Heý, meniň saňa
şeýle gyjalat beren wagtym boldumy? Heý, menden ýaman söz
eşiden wagtyň boldumy?
— Eşitmändnm. Indi eşidäýmesem.
— Häzir
sen meniň hyýalamda-da ýok, ýatsam-tursam
düýşüme-de girmejek zatlary göwnüňe getirip dursuň, onuň
ýaly zady men hiç wagtam diýmen, Perman - diýip, Jahan
ýüreginden syzdyryp aýtdy-da, birdenem sözüni tapba kesdi.
Gyzyň sözüni kesip dymyp galmagy ýigidi oýlandyrdy.
— Dagy sen maňa näme diýmekçidiň? - diýip, ol göwünli-
göwünsiz ýylgyrdy. Gamly gözlerini tegeläp, sesini çykarman
duran gyzyň ýüzüne çiňerildi. Gyzdan jogap bolmansoň, ol
gürrüňini dowam etdi.
—
Bu zatlar aýdylanda-aýdylmanda-da, olaryň hemmesi
dogry. Meniň tüýs bolşum şeýle ahyry. Meniň bu bolşumdan
sypara ýagdaýymam ýok. Tüýs hudaýyň uranyny pygamber
hasasy bilen dürtýär.
— Pygamber... pygamber... - diýip gaýtalady-da, gyz uludan
demini aldy. Gapdalyna pena bolup duran agajyň daşyna sag
goluny aýlady. Agaja agramyny atyp, sag ýaňagyny sütüniniň
ýüzüne berip sözläp başlady:
— Sen türk, ýa-da bilgeşleýin edýärsiň, Perman. Sen meniň
sözlerime düşünmediň-de, başga tarapa çekdiň. Sen bilýärmiň,
meýdandan ot ýygsam-da, ysmanak ýygsam-da, odun ýa-da
tezek ýygsam-da, sen meniň ýükümi erkegiňe dakardyň-da,
ýüzüň ugruna gapymyza getirip düşürerdiň. Sen maňa şeýle
köp
kömek
berýärdiň, men onuň üçin saňa alkyş edýärdim. Seniň Perman
adyňy ömür ýadymdan çykarar ýaly bolmandym. Eden
ýagşylygyň üçin ejemem saňa alkyş edýärdi welin, olam
indiden beýläk öňki alkyşlaryny gargyşa öwrüp başlady.
Perman geňirgenip, onuň sözüni böldi.
— Näme üçin ejeň mana gargyş edýär? Men näme etmiş
etdim?
Haýran
galmaly
zat.
Degmänkäň-dolaşmankaň,
tötänden gargyş ýagyp dursa...
— Hal mollany tanaýarmyň? - diýip, Jahan Permanyň özüne
sorag berdi.
— Hal mollany tanamaýan barmy?
— Tanaýan bolsaň, şol Hal mollanyň baýry aýaly Hüýrjemal
meniň ejemiň uly aýal dogany hem gudasy. Ana, şol Hüýrjemal
ejem baranda, biziň üstümize atyp bilen myjabatyny atypdyr.
Şondan bäri ejem maňa iňirdäp, azar ýamanyny berýär.
— Ýagşy bu iki arada mende näme ýazyk bar?
— Kimde