Perman-1989`Türkmenistan - 07

kimler küşt, düzzim oýnaýardy, kimler gürrüň edýärdi.
Gürrüňçilikde hanyň perraçlarynyň baştutany Nazar, Batyr
hajy, başga-da şolar ýalylar bardy. Bu gyrçuw hem
gürrüňçiligiň bir çetinden baryp, aýak üstünde oturdy.
Şol wagt gürrüň Dykma serdaryň birden ýitirim bolup,
birnäçe gün bäri şäherde görünmeýändigi hakda barýardy.
Gürrüňi gozgan Nazar perraçdy. Agyzdan-agza geçip, ýel alyp
başlan gürrüň Batyr haja ýaramady. Ol gürrüňiň öňüni
gabalamaga başlady:
—
Aý, özi, muňa agzy boş teke diýerler. Aýdanyny aýdar
ýörer bu. Ýogsa Dykma gala gitdi, menem onuň bilen bile
gitdim. Ýöne men bärki galalardan gaýtdym. Ol aňyrky
galalara baryp gaýtmakçy bolup gitdi. Syrkawlap dagy etmedik
bolsa, ol bu gün-erte hökman geler.
Nazar perraç bolsa:
—
Şeýledir-le - diýip goýdy.
Şundan soň gürrüň başga tarapa burlup, batyrçylyk hakynda
gitdi. Gara batyryň, Dykma serdaryň, ýene kimlerdir
birnäçeleriniň batyrçylygy hakda gürrüň edildi. Gürrüňiň gyzan
ýerinde Nazar perraç:
—
Öwezmyradyň batyrlygyny nähili görýäň? - diýip, Batyr
haja ýüzlendi.
—
Özi at münüp gylyç dakynana batyr diýiläýýär.
Öwezmyradam bir batyr - diýip, Batyr hajy gümürtik söz atdy.
Nazar perraç oňa özüçe düşündi.
—
Şol aýdanyň dogry. Onuň batyrlygy ýöntem. Ol saçak
batyry - diýip gürläp başlady. Onuň ýanynda oturan
perraçlaryň birnäçesi gülüşdi. Beýleki oturan adamlarda
üýtgeşik
hereket
bolmansoň,
Nazar
perraç
ynandyrmak üçin gürrüňini dowam etdi. -
hemmeleri
Ýok, oňa batyr
diýmen. Ol çemeçi batyr.
Bu gürrüňi eşiden Gutlymyrat has ornaşykly oturdy. Ol:
—
Nazar aga, Öwezmyrat batyryň batyrlygyna söz diýer
ýaly däl-le - diýip, Nazar perrajyň sözüni böldi. - Ol batyr-la.
Batyra batyr diýmek gerek.
Gutlymyrat şeýle diýdi-de, Batyr hajynyň ýüzüne garap
goýberdi.
Öz ýanyndan özüni batyrlaryň biri hasaplap ýören Nazar
perraç henize çenli şu tetelli adamlardan gürrüňçilikde şeýle
garşylykly söz eşitmedik bolara çemeli, onuň ýüzi dym-gyzyl
boldy. Hum ýaly çişdi. Gözleri guduzyň gözleri ýaly gyzardy.
Emma ýarylyp bilmän dymdy. Oturan beýleki garamaýak
perraçlar özleriniň baştutanynyň göwnüne deglenini aňdylar.
Perraçlaryň biri baştutanyna ýaranjak boldy-da:
—
Eý, gul, seniň ýaly adam munuň ýaly gürrüňçilikde sem
bolup oturar - diýip, Gutlymyradyň üstüne hemleli gygyrdy. Sen bar tüm gaz. Heleýlere ojak gazyp ber. Sen şol işleriňden
galma.
Ýöne Gutlymyrat munuň bilen dymyp oturybermedi.
—
Men hemmesinem başarýandyryn - diýip, ýene Batyr
hajynyň ýüzüne garap goýdy. Gutlymyrat hem öz ýanyndan
“meniňem dulumda suw ýaly sozanym bar, menem il biri”
diýip
hasaplaýardy.
Batyr
hajy
Öwezmyrat
batyryň
doganoglanydyr, ol arkamda durar diýip ynanýardy, oňa
arkalanyp gürleýärdi.
Şol wagt gürrüňçilikde oturanlaryň arasynda hemişe şunuň
ýaly dawa tapsa öjükdirmegi özüne kesp edinenleriň biri:
—
Guluň puşmanasy ýok, how. Şu-da özüne göwni ýetýän
herbap kişilerden borly - diýip güldi-de, dawany mazaly
öjükdirip goýberdi.
Ýaňky geplän perraç Gutlymyrada hemle urdy:
—
Onda sen herbab-ow, gul?!
—
Men herbapdyryn, hemme işi başarýandyryn - diýip,
Gutlymyrat hem ýan bermedi.
—
Lal bolup otursaň bolmaýarmy?! Indiki gürrüňleriň
näme? - diýip, şol wagta çenli sessiz oturan Batyr hajy
Gutlymyrada herreldi.
—
Men olaryň ýanynda gyz doguramok ahyry, batyr -
diýip, Gutlymyrat gep düşündirjek boldy.
Hakykatdan hem Nazar perraç Batyr haja garap saklanan
eken. Batyr hajynyň agyz uluňyny aňandan soň, Nazar perraç:
—
Munuň ýaly gullaryň hemişe edilýäni bellidir. Kellesi
kesilip syrtynda goýlaýýandyr. Emma bu gürrüňçilikde gelip
gep nokatlaýar - diýip, bu märekede Batyr hajydan başga
Öwezmyrat batyryň hossarlaryndan adam barmy-ýokmy, ony
seljerjek hem bolup durman azm urdy.
Indi Batyr hajy arka durmansoň, bu märekede perraçlaryň
garşysyna gidip, Gutlymyrada arka durup biljek kim bolup
biler? Perraçlaryň biri:
—
Onda sen her işi başaryp bilýäň-ow, gul - diýip, ýerinden
turdy. Gutlymyradyň Batyr haja bolan ynanjy ýüreginden
bütinleý çykypdy. Emma näme-de bolsa, töwekgellige salyp,
bir sözünde durmagy ýüregine düwdi.
—
Hawa, men herbapdyryn. Öwezmyrat mert batyrdyr -
diýdi.
—
Guly daňyň! Tä dilinden galýança suwa salma ýenjiň! -
diýip, Nazar perraç gazaba çykyp gygyrdy.
Ol sözüni aýaklap-aýaklamanka, bäş-alty sany perraç ýogyn
gamçylaryny
somlap,
märekäniň
ol
başynda
duran
Gutlymyrada baka okduryldy. Gutlymyrat hem türkmençilik
ýaragyndan çemelisi hasaplanýan bir taý köwşüni aýagyndan
aldy-da, başlygyndan tutup, goranmaga taýýarlandy.
Heniz perraçlar märekäniň ortasyna-da ýetmändi. Bir çetde
gyşaryp ýatan aksakgal zöwwe ýerinden galdy-da:
— Eý,
perraçlar! - diýip gygyrdy. - Eger Gutlymyrada
gamçy çalaýsaňyz, hökman gursagyňyzdan pyçagy dikerin.
Aksakgal şeýle diýdi-de, Gutlymyradyň ýakynragyna
süýşdi. Ol aksakgalyň sesi çykan badyna perraçlar ara ýolda
doňan ýaly bolup galdylar. Çünki ol aksakgalyň sandyrawuk
sesi gaty dyzgynly çykypdy. Onuň gahary iň soňky derejesine
ýetipdi. Ol bütin göwresi bilen saňňyldaýardy. Ol häzir edeýin
diýen zadyny hökman etjekdi. Munuň üstesine-de ol garrynyň
sesi çykan badyna eýýäm on-on bäş adam aýak üstüne galypdy.
Bu ýaşuly Gandym aksakgaldy. Ol gürrüňi diňläp otyrdy. Özi
ak sakgalyndan utanyp, “heý, Batyr hajy perraçlara bir garaw
gaýtarmazmyka” diýip garaşdy. Ahyram ol tamasy çykmady.
—
“Il aglak bolsa, doňuz depä çykar” diýenleri çyn eken -
diýip, ol gaharly gurläp başlady. - Bu perraçlar azypdyr. Iliň
mugt çöregi bularyň garnyna depýär. Bu azgyn itleriňi ýygna
diýip, hana pugta tabşyrmak gerek.
Nazar perraç näme diýjegini bilmedi, ýüzi çapady ýaly
gyzardy. Bu wagtlar gülki ýadyna düşmese-de:
—
Gandym aga, juda bizem ony uraýjak däldik - diýip,
özüne zor salyp ýylgyran boldy. - Ýöne gula abaý-syýasat
etdik-le. Senem ýöne birden gaharlanyberýäň.
—
Bizem ony perraçlara urduraýmazdyk. Sen turmasaňam
bolardy, Gandym aksakgal - diýip, Batyr hajy hem murtuny
towlaşdyrdy.
Emma Gandym Batyr hajynyň gürrüňine gulagam salmadyda, onuň üstaşyry Nazar perraja hemle urdy:
—
Abaý-syýasatyňy
nirede
etseň,
şonda
et.
Emma
Gutlymyradyň üstüne etmersiň... Gutlymyrat gul bolsa, senem
geň doňuz dälsiň... Garnuwlysyň, Nazar gul. Gutlymyrat
gulmy, igmi, näme bolsa bolubersin, ýöne ol hossarsyz ýerden
ýeke çykan däldir. Nazar, hetdiňi tanap gezgin. Ol han agaň
bilen, ähli perraçlaryň bilen bir wagt ýenjileniňi ýadyňdan
çykarmagyn. Eşitdim-eşitmedim diýmegin, Nazar gul, şundan
şu ýana Gutlymyradyň itine-de ýekeje kesek oklanyňy
eşidäýsem, öýüňi çillege döndererin. - Onuň birneme ýüregi
düşüşdi. Bir azajyk sagyndy-da, sesini birneme peseldip, öz
başyna hüňürdedi. - Muňa seret, Öwezmyrat batyr bilen baş
dalaşýan gula seret. Şir zarbyn görmedik tilki maslygyň
üstünde hyra dönýär, Öwezmyrat ýogsa batyr dälmi diýsene.
Gaharyna çişip, hossar tapynanyna begenjinden damagy
dolup, gepläp bilmän duran Gutlymyrat:
—
Gandym aga, bu gulaty galada heleýleriň arasynda
meniň ýaly myzapyrlaryň üstüne çişmäge batyrdyr. Öwezmyrat
batyr dag arslanydyr... - diýdi. Şundan artyk gepläp bilmän,
sözüni kesdi.
Nazar perraç donuny silkişdirdi-de turdy. Märekäniň bir
çetine ýetende:
—
Adam bir gulça-da bolmad-ow - diýip hüňürdedi.
Beýleki perraçlar hem onuň yzy bilen tirkeşip gitdiler. Ör aýak
üstünde duran ýigitlerden biri:
—
Özleriniň azyp, gözleriniň ýer görmeýänliginden özleri
bihabar-ow bularyň - diýip
gygyrdy. Ýigitleriň birnäçesi
masgara bolup sömelişip barýan perraçlaryň yzyndan seredip
gülüşdi.
Gandym aksakgal bolsa Gutlymyrada göwünlik berdi:
—
Gutlymyrat,
sen
özüňi
myzapyr
hasaplamagyn.
Hossarlaryň kändir. Her bir olar ýalydan gep çekmegin.
Gutlymyrat öýüne gaýtdy. Enteklerem onuň gahary
gowzamandy. Gandym aksakgal oňa göwünlik berenem bolsa,
onuň Nazar perraçdan eşiden sözleriniň hanjardan ýiti awyzäheri ýüreginden çykmandy. Ol oraçasynyň gapdalyna bardyda:
—
Täzegül! - diýip gygyrdy.
Täzegül onuň sesiniň hemişekisinden mojukdygyny şobada
aňdy. Ol jogap bermegiň deregine çaltlyk bilen daş çykdy. Iki
ýaşlyja çaga-da onuň aýagyna dolaşyp çykdy.
—
Näme boldy, Gutlymyrat?! - diýip, oraçanyň agzynda
bir hili müzzerip oturan Gutlymyrady görüp, Täzegül geň
galyp sorady.
Gutlymyradyň iň ýakyn hossary - söýgüli aýaly, iki ýaşlyja
ogly onuň gaşynda durup halyny soraýar. Iki damja ýaş onuň
burnunyň gapdalyndan togalanyp, sakgalyndan syrykdy.
—
Täzegül, ok bilen sozany çykar. Näme-de bolsa bir iş
edeýin. - Ol göýä bolup geçen wakany Täzegül hem gören ýaly
gürledi.- Soňam näme bolsa görerin. Öwezmyrat batyryň
ýanyna bararyn. Ol gorar.
—
Sen näme bolanyny bir aýt ahyry, Gutlymyrat. Näme
boldy saňa? - diýip, Täzegül öňküsindenem beter geň galyp
sorady.
—
Men bärden bardym... - diýip, Gutlymyrat ýüzüniň
derini süpürdi. Märekäniň çetinden barşyndan başlap, näme
gürrüň, nähili waka bolan bolsa bolşy ýaly gürrüň berdi. Hatda
aýagyndaky
köwşüni
alyp,
onuň
başlygyndan
tutup
gürrüň
bermek
taýýarlanandaky hereketlerine çenli aýtdy.
Her
gören
wakasyny
jikme-jik
Gutlymyradyň häsiýetidi. Ol gysgaldyp aýdaýyn diýsede aýdyp
bilmeýärdi. Täzegül onuň gürrüňini gaşlaryny gaharly çytyp
diňläp durdy. Onuň sözüni ýekeje gezegem bölmedi. Tä
ahyryna çenli diňledi. Onuň gürrüňini diňläp durşuna, eden
hereketlerini göz öňüne getirdi. Ahyry saklanyp bilmän
ýylgyrdy.
—
Batyr hajynyň öýüni alla ýyksyn... Gandym aganyň
öýüne nur ýagsyn, ýaşy uzak bolsun - diýip, alkyş okady. Men aýdýardym-a Gandym aganyň adamçylygy gowudyr
diýip.
—
Şol aýdanyň dogry - diýip, Gutlymyrat onuň sözüni
tassyklady. Ýüregi ýerine gelen Täzegül ýylgyryp gürledi:
Indi näme gaharlanýaň? Perraçlaryň öýüni köýdüripsiňiz
ahyry.
—
Indi bir pikirim baryp şu Nazar perrajy tüpeňläp
öldürsem diýýän. Şol ýerdenem Öwezmyrat batyryň ýanyna
gideýin diýýän. Şuny neneň görýäň, Täzegül? - Ol Täzegülüň
ýüzüne soragly garady. Soňra başyny ýaýkap, hyrçyny dişledi.
- Wah, atym ölmedik bolsady, Nazar perrajy eýýäm öldürip,
Öwezmyrat batyryň ýanyna ýeterdim. Men Öwezmyrat batyr
bilen bir dogan bolup gezip ýörün-ä. Men onuň dogany ahyry.
Men gul däl ahyry. Täzegül!..- Ol birneme suslandy. Indi
Täzegülüň ýüzüne dikarynlap garady.- Indi sen näme diýýäň,
Täzegül?
—
Ertire çenli sabyr et. Oňatja oýlan. Onsoňam bir iş etjek
bolsaň, öňünden Öwezmyrat batyra bir geňeş - diýip, Täzegul
maslahat berdi.
—
Men bir iş etsem, Öwezmyrat batyr däl diýmez - diýip,
Gutlymyrat ynamly gürledi. - Ol “her wagt üstüňe sürseler, sen
ýeke bolup, olar känem bolsa gep çekmegin, seni bir çalsalar,
sen iki çalgyn, adam sylamagyn, eger menem üstüňe nähak
sürünsem gaýgyrmagyn, aryňy gidermegin, garaz, uruldym
diýip meniň ýanyma gelme-de, urdum, adam öldürdim diýip
gel” diýip sargap ýör ahyry. Elbetde, ol meniň edenime däl
diýmez. - Soňra ol eýýäm Nazar perrajy öldürip, ony hem
Öwezmyrat batyra gürrüň berýän äheňde dowam etdi. Bararyn-da: “Ine, men-ä Nazar perrajy öldürdim, batyr”
diýerin. “Näme üçin öldürdiň?” diýer. “Şeýle, şeýle edeni üçin,
seniň aýdanlaryňam gulagymda galypdyr, batyr, onsoň
öldüräýdim” diýerin. “Oňarypsyň, Gutlymyrat” diýer. Şeýle
diýmese, meni öldüräý, Täzegül.
Täzegül hem Gutlymyradyň özi ýaly sada. Janyndan
syzdyryp, Gutlymyrada maslahat berýär:
—
Ol aýdýanlaryň dogry. Ýöne entek geňeşmeli adamlaryň
bar ahyry. Ine, Seýitmyrat bege-de geňeşmek gerek. Onsoňam
Öwezmyrat
batyryň
aýdyşy
ýaly
urmansyňyzam,
urulmansyňyzam. Ýene urjak bolup köwşüňi eliňe alypsyň.
Şeýle dälmi näme?
—
Ynan, Täzegül - diýip, Gutlymyrat ol sözüne dyngy
bererine mähetdel gürläp başlady. - Köwşümi elime alyp, şeýle
bir taýýarlandym. Ol perraçlaryň onusy gelse-de, urup
ýykjakdym. Şeýle bir urjakdym. Şol wagt Öwezmyrat batyryň
uruldym diýip gelmegin diýen sözem ýadyma düşdi. Şir ýaly
boldum.
—
Indi näme-de bolsa Öwezmyrat batyra geňeşip etmek
gerek. Bolmasa, hanam bar ahyry - diýip, Täzegülem gara çyny
bilen ony raýyndan gaýtarmaga jan edýärdi. Ýogsa ol “bar, ur,
öldür” diýse-de, Gutlymyrat gidermidi-gitmezmidi. Gutlymyrat
hem hamana diňe Täzegülüň sözünden geçip bilmeýän adam
bolup gürledi.
—
Bolýar, Täzegül, bu sapar men seniň töwellaňy alaýyn.
Ýogsam şu sapar hiç bir töwella aljak däldim. - Ol Täzegül
sozany elinde saklap duran ýaly: - Aýyby ýok, onda sozany
goýaý - diýdi. Emma sozan öňki duran ýerinden, oraçanyň
dulundan heniz gozgalmandy. Onda men ertir Öwezmyrat
batyryň ýanyna gideýin.
Är-heleý şeýle maslahata gelip, çagalarynyň elinden gutup,
oraça girdi.
Seýitmyrat beg ömründe Gutlymyradyň oraçasynyň, işigini
tanaýan adam däldi. Kiçijik bir ýumşy çyksa-da, “baryň gula
aýdyň, bärik gelsin” diýip, kimedir birine çagyrdardy hem
buýurjak ýumşuny buýrardy. Näme üçindir, bu gün ol
Gutlymyradyň oraçasynyň gapysyndan geldi.
—
Gutlymyrat! - diýip, daşardan gygyrdy.
Gutlymyrat ony sesinden tanady. Onuň gelenini gaty geňlän
bolmaga çemeli, ylgap daş çykdy.
—
Hä beg!
—
Hä, öýde otyrmydyň? - Seýitmyrat beg oraçanyň
gapysyndan garady. Täzegül bilen saglyk-amanlyk soraşdy. Täzegül, çagaň bilen sag-aman oturanmysyň?
Seýitmyrat begden hiç wagt beýle ýumşak söz eşitmedik,
hiç wagt onuň hal-ahwal soranyny görmedik Täzegül ýaşmak
aşagyndan ýylgyryp, sessiz jogap berdi. Seýitmyrat begiň şeýle
mylaýymlygyny birinji gezek görýän Gutlymyradyňam geň
galşy üýtgeşikdi. Bolsa-da ol muny özüçe ýordy. “Meniň
ýaňky perraçlar bilen dik durup gürleşip görkezen batyrlygymy
Gandym aksakgal Seýitmyrat bege gürrüň berendir. Seýitmyrat
beg hem meniň iş bitirip biljegime begenendir, perraçlar
dogrusynda bir zat tabşyrmaga gelendir, begiň tabşyrygyny iki
esse ýerine ýetirerin” diýip, birnäçe wagtdan bäri Gandym
aksakgal
bilen
Seýitmyrat
begiň
tersliginden
bihabar
Gutlymyrat öz içinden pikir etdi.
—
Hoş gelipsiň, beg, öýe gir, oturaly - diýip, Gutlymyrat
ellerini hereketlendirip, başyny hem egip goýberdi. Emma
Seýitmyrat beg:
—
Ýok, Gutlymyrat, men girip oturjak däl. Ýöne seniň
bilen iki agyz gürrüňim bar. Ikimiz çolaraga çykaly - diýdi.
Gutlymyrat
“hä,
perraçlar
hakdadyr”
ýüregindäki öňki pikirini tassyklady.
diýip,
ýene
—
Bolýar, beg - diýip, oraçadan daşlaşyp ugran Seýitmyrat
begiň yzyna düşdi.
Bular oraçadan on-on bäş ädim arany açyp, aýak üstünde
durdular. Täzegülem bularyň bolşuny geň görüp, çagasynyň
elinden tutup daş çykdy. Täzegül ol ikisiniň arasynda bolýan
gürrüňi eşitmek isleýärdi welin, olaryň gürrüňi munuň
gulagyna ýetmän galýardy. Diňe käbir sözleri aňşyrsa-da,
olaryň gürrüňiniň näme hakdadygyny bilip bilmedi.
—
Gutlymyrat, meniň saňa tabşyrjak zadym bar - diýip,
Seýitmyrat beg Gutlymyrady öňünden berkläp başlady. - Sen
ol işi bitirseň-de, bitirmeseň-de, ony hiç ýerde, hatda aýalyň
ýanynda-da agzyňdan gaçyrmaly dälsiň. Eger bir ýerde
agzyňdan
sypdyraýsaň,
onsoň
soňy
gowy
bolmaz.
Düşünýärmiň?
—
Ýok, ýok, beg, arkaýyn bolaýyň - diýip, Gutlymyrat
hemişeki sadalygy bilen gürledi.
—
Ol gury sözüň bolmaýar - diýip, Seýitmyrat beg oňa
kasam etdirdi. Diňe şondan soň söze başlady. Özem ýumşuny
aýtmaga geçmezden öňürti ýene Gutlymyradyň agyryly
ýerinden tutdy. - Şu güne çenli seni il biri hasaplaman, saňa
ýer-suwdan paý bermän geldiler. Şu uruşdan soň şonam özüm
düzederin.
Gutlymyrat hemişe ýerden, suwdan paýly bolmagyň
arzuwyndady. Bir wagt bolup geçen bir sanaşykda Öwezmyrat
batyr gygyryp, ony hem hakly edipdi. Emma soň haýsydyr bir
aksakgalyň gürrüňi bilen, saýry diýip, onuň paýyny kesipdiler.
Şonda Öwezmyrat batyr “Aý, Gutlymyrat, ýer-suwdan kän zat
ýok-la, hanha ony ekýän kim, bakýan kim, bar, sen meniň
paýymy ekäý” diýipdi. Gutlymyradam oňa “Ol aýdýanyň
dogry, batyr, ýeri-suwy ekýän ýok. Ýöne il deňinde paýyň
bolsa ýagşy” diýipdi. Eger ýer-suw berilse, eline “il biri”
diýlip, möhürli hat berildigi hasaplajakdy. Öwezmyrat batyr
ýene-de ony ýerli-suwly etjek bolup ýörite ugruna çykypdy.
Ýöne ara başagaýlyk düşüp, bu iş soňa galypdy.
—
Ol aýdýanyň dogry, beg. Ýer-suw başyna gidip ýatyr.
Emma maňa berenoklar - diýip, Gutlymyrat ýüreginden
syzdyryp aýtdy.
—
Hawa - diýip, Seýitmyrat beg onuň aýdanlaryny ýeke
söz bilen tassyklady-da, soňra gürrüňi öz isleýän ugruna
gönükdirdi. Indi ol şeýle bir assa gepleýärdi welin, edil
alkymynda bolaýmasaň, onuň näme diýýänini eşitjek gümanyň
ýokdy. Ol kimdir birini ýamanlaýardy, ele-sala gelmez ýaly
edýärdi. Gutlymyradyň hereketleri üýtgäp, onuň şu gürrüňleri
diňlemek islemeýändigi aňdyrýardy. Ol sesini çykarman
zordan saklanyp duran ýaly görünýärdi. Ahyram ol Seýitmyrat
begiň gürrüňiniň soňuna alňasadymy-nätdimi:
—
Beg, ol beýle däldir ahyry - diýip, onuň sözüni böldi.
—
Adam bu berebekgeý dile düşmeze gep düşündirjek
bolýar. Bu-da gaýta agzyna gelenini urýar. Biraz dur-da,
gürrüňiň yzyny eşit-dä - diýip, Seýitmyrat beg oňa herreldi.
Onuň gürrüňlerine ýüregi çydamasa-da, Gutlymyrat içine
salyp, geplemän durmaly boldy.
Gürrüň Gutlymyradyň çak edişi ýaly perraçlar hakda
bolman, düýbünden başga zat hakdady. Seýitmyrat begiň “ol
biziň tirämiziň abraýyny, namysyny ýere çaldy, ýüzigaraçylyk
getirdi” diýen sözleri gulagyna ilende, Täzegül gürrüňiň ýa
Gandym
aksakgal,
ýa-da
Öwezmyrat
batyr
hakda
barýandygyny güman etdi. Gutlymyradyň özüni gaty üýtgeşik
alyp barmagy hem gürrüňiň önjeýlidiginden habar berýärdi.
Seýitmyrat beg sözüniň bir bölegini gutaryp, esasy gürrüňe
geçmekçi bolan ýerinde bir salym dymdy. Gutlymyrat
pursatdan peýdalanyp, ara söz goşdy:
—
Onda indi näme etmeli?
—
Elbetde, şeýle adamlary ýok etmeli bolar - diýip,
Seýitmyrat beg kesgin jogap berdi. - Ony sen başarmaly.
Senden başga başarjak ýok.
—
Öldürmelimi? - diýip, Gutlymyrat gönüläp sorady.
—
Hawa, öldürmeli.
Gutlymyradyň depesinden gaýnag suw guýlan ýaly boldy.
Esli wagtlap özüni ele alyp bilmedi.
—
Nädersiň? Başaryp bilermiň? Sen başarman, kim
başarar?
Başaryp
bilersiň
ahyry
-
diýip,
Seýitmyrat
Gutlymyrada hem sorag berýärdi, hem yrmaga jan edýärdi.
Gutlymyrat edil düýş görýäne döndi. “Bu nähili gürrüň
boldy, men kimdirin?” diýip, öz ýanyndan samyrdady.
Birdenem ukudan oýanan ýaly boldy-da:
—
Beg, aý, beg, bu sözlere neneň diliň bardy? Garyndaş
özüňkidir, men bir gelmişek gulduryn - diýip, gaty-gaty
gürlänini özi-de duýman galdy.
—
Gygyrman geple, eşek! - diýip, Seýitmyrat beg
töweregine gorkuly nazar aýlady. - Assa geple, gul... Başaryp
biljekmi, ýokmy, sen şony aýt maňa.
Gutlymyrat göýä bir zynjyr tanap boýnuna atylyp barýan
ýaly, iki elini daldalady:
—
Ýok, ýok, beg, men hergiz ol işi başaryp bilmen. Asyl,
asyl başarman...
Seýitmyrat beg gazaba mündi-de:
—
Antyňy bozup, şu sözi bir ýerde agzyňdan çykaraýsaň,
diri gezmersiň - diýip, gaharly ädimläp onuň ýanyndan gitdi.
Gutlymyrat onuň yzyndan garap durşuna:
—
Toba
essapyrylla...
Asyl
başarman...
Bu
näme
boldugyka? Bu onuň oýnumyka ýa çynymyka? Çyny, çyny...
Toba essapyrylla... - diýip, yzyny üzmän samraýardy. Ahyry ol
saňsar ýaly bolup, iki ýana yraň atyp yzyna dolandy. Gapynyň
agzynda duran Täzegül:
—
Näme boldy? - diýip, geň galyp sorady.
—
Aý, sen sorama - diýdi-de, Gutlymyrat tukatlyk bilen
başyny aşak saldy. - Adam ölmese, her haýsyny eşitjek, her
haýsyny görjek. Ol dymdy. Ol hemişe bir zat eşitse, dessine
Täzegüle gürrüň bererdi. Täzegül bu gezegem şeýle bolar
diýip, onuň gürläp başlaryna garaşdy. Emma, näme üçindir,
Gutlymyrat geplemeýärdi. Diňe käte bir “toba, essapyrylla”
diýip gaýtalaýardy.
—
Näme boldy, aýt ahyry - diýip, onuň özüniň gürrüň
bermejegine gözi ýeten Täzegül gyssap başlady. Gutlymyrat
onuň goýmajagyna akyl ýetirdi.
—
Aý, Täzegül, aýt, aýt diýip, ýüregim byjyklap dur. Men
onuň ölümindenem gorkamok. Emma ant içdim, ant. Men
neneň aýdyp bilerin. Eger başda şeýle gürrüňiň boljagyny bilen
bolsadym, ant içmezdim - diýip, ahmyrly seslendi. Onuň
oturyp karary ýetmedi. Birden ýüregine bir küý geldiminämemi, Täzegüle ýüzlendi. - Täzegül, torba çörek sal.
Ol baryp duldaky sozany aldy. Sozanyň çakmagyna saran
esgisini aýyrdy. Agzyna dykan esgisini hem aýyrdy. Onuň
hereketini synlap oturan Täzegül:
—
Sen indi nirä şaýyňy tutuberdiň? - diýip sorady.
—
Men Öwezmyrat batyryň ýanyna barmasam boljak däl.
Şu gün men ony tapyp, hökman ýanyna barmaly - diýip,
Gutlymyrat pugtalap aýtdy. Onuň şu sözünden soň hökman
gitjekdigine göz ýetiren Täzegül torba çörek salmak bilen
boldy.
Gutlymyrat çörek torbasyny boýnundan asdy. Okly hataryny
biline guşandy. Oraçadan çykmazdan öňürti Täzegül bilen
hoşlaşdy:
—
Hoş, sag bol, Täzegül. Kim meni sorasa, mergenler bilen
gitdi diýip aýt. Haçan geljekdigini bilmedim diýip aýt.
Düşdüňmi? Täzegül onuň yzy bilen gapa çykdy:
—
Bar, sag bol.
Gutlymyrat öýlänler şäheriň ilerki derwezesinden çykyp
gitdi.
ASLYÝETI KIM?
Mundan birnäçe ýyl ozal şeýle bir waka bolup geçipdi.
Galalarda-da, galalaryň öňlerindäki obalarda-da öýler hatar-
hatar bolup oturýardy. Mamagülüň tüýs diýen ýaş gelin
wagtydy. Güýzüň çigreklije agşamlarynyň biridi. Mamagül
goňşy-golamlarynyň gelin-gyzlaryny daşyna üýşürip, öz
öýünde keşde-tikin bilen meşguldy. Gelinleriň biri erteki
aýdýardy.
Öwezmyrat batyr men pylan oba, pylanynyň ýanyna baryp
gaýtjak diýip, şu gün ertir ir bilen atlanyp gidipdi. Näme
üçinem bolsa ol bu gün gijä galdy. Ol urşa ýa-da alamana
gidende ýaban ýataýmasa, başga wagt ýaban ýatýan adam
däldi. Her ýerde bolsa-da, ýatar wagty öýüne köwlenýärdi.
Mamagül öz içinden: “Bu ne eglendi, gelmedi? Nä wagt, nä
zamana, jany beri sagmyka? Ýaga, dönüge duşup ýören
bolmasa-da ýagşy. Muňa näme bolduka?” diýip, howsalaly
pikir öwürýärdi. Gije il ýatar çenine barypdy. Birden daşardan
at aýagynyň sesi eşidildi. Gyzjagazlar gulaklaryny keýerdişip:
—
Batyr kakam geldi - diýişdiler.
Mamagül Öwezmyrat batyry garşylamak üçin ýerinden
turdy. Daş çykmak hyýaly bilen iç işige bardy.
At ýatagyna bardy-da, gazygynyň töweregine bir öwrülip,
gapa
gaýtdy.
Edil
gapyny
süsäýjek
ýaly
etdi-de,
hemişekisinden üýtgeşik bir ses bilen kişňedi. Onuň sesi depe
saçyňy üýşürýärdi. Edil şol wagt gapyny açyp, daşaryk sereden
Mamagül:
—
Waý, atyň üsti adamsyz gelipdir! - diýip, aýylganç
gygyrdy.
Öýüň gapdalyndaky kümede ýatan Kany batyr hem atyň
sesini eşidenden bir zadyň bolanyny aňyp ylgap daş çykdy.
Mamagül bolsa eýýäm atyň töwereginde pelesaň kakyp ýördi.
—
Iller, bagtym ýatdy! Öýüm ýykyldy! At eýesini taşlap
geldi... Dünýäm atdan aýryldy - diýip, gygyrýardy. Beýleki
gelin-gyzlar hem atyň üstüniň boşdugyny görüp bagyryşmaga
başladylar.
—
Gijäniň ýarymynda gykylygyňyz näme, goýuň! - diýip,
Kany batyr mertlik etjek boldy. Emma Mamagülüň bagryny
paralap bolup durşuna çydamady-da, ol hem iki elini ýüzüne
tutdy-da bagyryberdi. Öwezmyrat batyryň işigi ala-zenzele
bolup başlady. Ýaňy uka batan uly oba ördi. Il-ulus ýygnandy.
Gandym aksakgal hemme kişiden öň gelip:
—
Häý, sesiňiz gapylsyn, goýuň sesiňizi! Hany näme
bolupdyr? - diýip sorady. At bu sowala hemmeden öň jogap
berýärdi, ol heniz hem şol gapa baran ýerinde, göýä
töweregindäkilere gep düşündirýän ýaly, başyny aşak-ýokary
atyp durdy.
—
Belki, aty boşanyp gaçandyr ýa-da ýolda gelýärkä, aýak
ýoluna oturanda, elinden sypyp gaçandyr. Siz gury gygyryp
obany örüzdiňiz, goýuň sesiňizi - diýip, Gandym aksakgal aýal,
oglan-uşaklary köşeşdirjek bolýardy. Emma atyň bolşundan
Öwezmyrat batyra bir zat bolandygyny aňdy.
—
Atlanyň! - diýip, töweregindäkilere buýruk berdi. Onsoň
Mamagüle sorag berdi. - Ol kimiňkä barjak diýipdi?
Mamagülden ozal Kany batyr kimdir biriniň adyny tutdy.
Şol wagt bir ýigit atyň başyny tutaklap Gandym aksakgalyň
ýanyna geldi:
—
Gandym kaka, seniňem atyňy getirdim!
Gandym aksakgal, Kany batyr hem beýlekiler atlandylar.
Gandym aksakgal Öwezmyrat batyryň atyny hem goşuna aldy.
Az salymyň içinde kyrk-elli atly ýygnandy. Häzirem yzy gelip
durdy. Emma Gandym aksakgal:
—
Şularam bolar - diýip, atlylaryň öňüni çekip ugrady.
Soňam olaryň yzyndan ýeten bäşlek-üçlek atly boldy. Has
gijräk gelenler yzyna gaýtmaly boldy. Sebäbi atlylar eýýäm
kowup ýeterden arany açypdylar.
Mamagülüň gözüne çiş kakyldy. Gelin-gyzlaram onuň
ýanyndan aýrylmaýardylar.
—
Eger ol diri bolsa atyndan aýrylmazdy, aty hem ondan.
Aty ony görüp durka, hiç ýaňa gymyldamaz. Onuň başyna bir
iş düşendir. Aty şony habar bermek üçin bärik gaýdandyr diýip, Mamagül hünübirýan aglaýardy. - Gördüňiz ahyry
janawaryň gapa gelip kişňeýşini...
Gandym aksakgal atlylarynyň öňüne düşüp, at başyny
çekmän,
Öwezmyradyň
baran
galasyna
bardy.
Emma
derwezeban olary goýbermedi.
—
Biz
tanalmaýan
adamlar
däl,
goýber
-
diýip,
derwezebana köp aýtdylar. Derwezebanam:
—
Ýagam, dönügem men ýagydyryn, dönükdirin diýip
aýdyp gelenok. Gijäniň bu biwagt çagy sizi gala goýberip
bilmerin - diýip, şol bir tutanyna tutup otyr.
—
Onda pylanyny bir çagyr, şeýle-şeýle zat üçin gerek -
diýip düşündirdiler.
—
Ine, bu aýdanyňyz bolýar. Bar, ylga, derrew pylanyny
turzup alyp gel - diýip, ol ýanyndaky ýoldaşyna buýruk berdi.
Az salymdan soň:
—
Kim-aý bu wagtlar meni ideýänler? - diýip, galanyň
içinden biriniň sesi eşidildi. Gandym aksakgal:
—
Men! Men! - diýip gygyrdy.
—
Sen kim?
—
Men Gandym.
—
Hä, Gandym aksakgal senmidiň? Salawmaleýkim! -
Olar saglyk-amanlyk soraşdylar. - Ýeri, bu biwagt çak
eýgilikmidir?
—
Öwezmyrat batyr geldimi?
—
Hawa, geldi. Günortanlar atlandy. Planynyňka barjak
diýip gidipdi.
Onuň haýsy gala, kimiňkä gidenini salgy alyp, Gandym
aksakgal şol tarapa at goýdy. Ol galanyň derwezebany hem
derwezäni açmady. Bu derwezeban hatda diýen adamlaryny
hem çagyryp bermejekdigini açyk aýtdy.
—
Ol siziň diýjek ýumuş oglanyňyz bu derwezäniň
agzynda ýok - diýdi. Gandym aksakgal oňa kän düşündirdi,
kän ýalbardy. Özüniň kimdigini tanatdy. Emma derwezebanyň
göwni bir ýalydy.
—
Men seni tanamok, tanasymam gelenok. Öz ýoluňyza
gidiberiň - diýip, olar bilen gepleşmegem islänok.
Derwezebanyň bolşuna Gandym aksakgalyň geldi gahary,
hum ýaly çişdi. Emma ol geplemäge ýetişmänkä ýigitlerden
biri:
—
Bu tanamaýan bolsa, tanadaýsa-ha bolar. Kimiň
kimdigini muňa gylyç tanadar - diýip hyň urdy. Gandym
aksakgal gazaba çykyp gygyrdy:
—
On sanyňyz atdan düşüň-de, şularyň galasynyň iň belent
ýerinden aşyň. Derwezäni açyň. Eger derwezeban el uzatsa,
ony çapyň. Gygyrsa-da çapyň..
Ol sözüni aýaklap-aýaklamanka eýýäm on-on bäş adam
hasyrdap atdan düşüpdi. Aslynda bu ýigitler galanyň iň belent