Perman-1989`Türkmenistan - 24

—
Hawa, çydamaly. Ýöne haçana çenli çydap gezip bolar?
- diýip, bu sözleri öz başyna telim gezek gaýtalady.
Onuň gözleriniň içine gan guýlana dönüpdi. Aman batyryň
agyr zorluk, sütem zerarly görlen horluklar hakdaky gürrüňleri
diňlände, öz içini geplede-geplede birden gazaba çykyp, däliporhan bolmak häsiýetiniň bardygy Öwezmyrat batyr bilen
Kany batyra mälimdi. Eger häzir ony Kany batyr saklamadyk
bolsa, onuň üm-düzüne tutdurybermegi hem ahmaldy. Belki,
aýak ýeterde bolsa, Hal mollanyň idegine çykmakdanam
gaýtmazdy.
Öwezmyrat batyr welin her näçe agyr bolsa-da, ruhy
dünýäsinde her neneňsi apy-tupan gopsa-da, öňki bolşuny
saklap, parahat gyşaryp ýatyrdy. Ara bir tukat ümsümlik düşüp
gitdi. Bir meýdan dymylandan soň, Aman batyr:
—
Batyr, bir wagt, men ýaş wagtym, Nurberdi hanyň kyrk
perrajy meniň boýnumy zynjyrlap, dar agajynyň aşagyna
eltende, meni dardan boşadan seniň bilen Kany batyr dälmidi?
- diýip, Öwezmyrat batyryň ýüzüne dikanlady. Ol “eger şeýle
bolsa, seniň aryň üçin biz hut şu wagt atlanmaly” diýmekçidi.
Onuň gürrüňi haýsy tarapa burup ugranyny aňlan Öwezmyrat
batyr öňki parahatlygy bilen gürledi:
—
Hawa, Aman batyr, şonda seni boşadan bizdik. Ýöne sen
biraz ýassyga söýen. Biziň gürrüňimizi diňle. Men heniz
gürrüňimi gutaramok.
—
Bolýa, şeýle bolsun - diýip, Aman batyr tirsegine
söýendi-de
dymdy.
Bir
howa
hemmesi
hem
dymdy.
Dymyşlygy Kany batyr bozdy.
—
Soň Hal molla näme boldy? - diýip sorady. Aman batyr
Öwezmyrat batyrdan öňürtdi. Jany ýangynlylyk bilen:
—
Ine saňa gerek bolsa, ýüregimde dert goýan mollany
ýene bu ara getirip sokdy - diýip, hyrçyny dişledi, başyny
ýaýkady.
—
Molla näme boljakdy? - diýip, Öwezmyrat batyr gürrüňe
başlady. - Hiç zadam bolmady. Kany batyr, soň ol molla
yzçylyk eden bolup, Hal yzçy adyny alypdyr. Häzir bolsa ol
molla ähli Arkajyň ogrularynyň patyşasy bolupdyr. Indi onuň
molla lakamy aýrylyp, seniň batyr lakamyň bu ýerlerde awçy
bolşy ýaly, täze lakam alypdyr. Il arasynda indi onuň adyny
Hal beg diýip ýöredýärler. Arkajyň ähli tüýkesme ogrulary
bolsa şondan biidin gymyldabam bilmeýärler. Hemmesi şonuň
bilen bilikli ogrulyk edýär. Olam şolaryň ýataşärigi. Bu iliňem
işi gaýdypdyr, ynanan adamsyna Hudaýdan beter ynanýar.
—
O neneňsi beýle- bolýar? - diýip, Kany batyr düşünmän
sorady. Aman batyr Öwezmyrat batyrdan öňürti gürledi:
—
O neneňsisi bolarmy? Ýata şärik bolanda, baýguşuňky
ýaly, ýatan ýerinde yrsgaly agzyna gelip durmalydyr-da.
—
Meselem, ynha şeýle bolýar - diýip, Öwezmyrat batyr
düşündirmäge durdy. - Meniň ýaly bir pukaranyň atyny
ogurlap köseýärler. Ertesi ol adam Hal begiň üstüne baryp:
“Beg aga, meniň atym ogurlandy, tapyp ber, şunça söýünjiň
bar” diýip boýun burýar. Ol bolsa: “Ertir gel” diýip gaýtarýar.
Ertesi ol ýanyna baranda: “Şunça söýünji bolsa-ha, tapylsa-da
tapylaýjak” diýýär. Pukara nä alaç etsin, diýenini tapyp berýär.
Ol bolsa ogurlanan malyň ýarpy bahasyny alyp, ogry bilen
bölüşip otyr. Baýarlaryň, beýikleriň haýsy biriniň ýanyna
barsa-da, ýene şol adam ýüzli, abraýly. Kany batyr tirsegnine
söýenip ýatan ýerinden birden dikeldi-de:
—
Hudaýyň meni gul edenine şükür, gedaý edenine şükür -
diýdi. - Ahyry şu güne salyp, müjerret geçirenine-de şükür. Hal
molla ýaly ynsapdan aýyrmasa bolýar.
Aman batyr onuň gürrüňine çalaja ýylgyrdy-da:
—
O näme üçin, batyr? - diýip sorady.
—
Adamlar öz gara nebisleri üçin biri-birine ynsapsyzlyk
edýärler.
Ýylanyň
agzynyň
jäheginiň
bolmaýşy
ýaly,
adamlaryňam biri-birine edýän zulmunyň, süteminiň jähegi
bolmaz eken - diýip, Kany batyr käýindi.
—
Adamlaryň hemmesini diňe Hal molla meňzeşleriň
aýagyndan asmaly däl, batyr. Ynsaply adamlar kän ahyry diýip, Aman batyr garşy çykdy. Kany batyr sesini çykarmady.
Öwezmyrat batyr Aman batyryň tarapyny tutup gürrüňe
başlady:
—
Hawa, ynsaply adamlar gaty kän. Asyl her milletde kän.
Ine men Sibire baramda şol Stepan aga duşdum. Asyl onuň özi
şu ýerden eken. Biz bärden baran badymyza “türkmenler geldi”
diýip eşidip, ol biziň ýanymyza ylgapdyr. Gelip, biziň
boýnumyzdan gujaklap, hemmämiz bilen görşup çykdy. Ol
ozal Kawkaz tarapynda demir ýol ussaçylygyny edýän eken.
Onuň asly päle eken. Soň ony biziň tarapymyza geçiripdirler.
Bir gün: “Sen patyşa garşy etmiş etdiň” diýip töhmet edip,
pahyry Sibire iberipdirler. Biz onuň bilen bir ýerde duz-emek
bolduk. Ol adam bize gaty köp gürrüňler berýärdi. Men ol
adamy ýürek bilen gowy görýärdim. Onuň gürrüňlerini üns
bilen diňlärdim. Men onuň öz çak edişimdenem has ägirt adam
ekenligine soň göz ýetirdim. Stepan aga bizden kän öň baryp,
bizden bir ýyl öňem ýylyny doldurdy. Ol bärik gaýtjak bolup,
biziň bilen hoşlaşyp durka, maňa: “Sen öýüňize näme sargasaň
sarga, men hökman öýüňize bararyn, sargamasaňam, baryp
saglygyňy aýdaryn” diýdi. Men geň galdym. Öz içimden: “Aý,
şu barasam ýok, göwnüm üçin aýdan bolaýýandyr, menem
göwni üçin aýdan bolaýaýyn” diýip, “Stepan aga, barsaň,
meniň maşgalama salamymy aýt, saglygymy ýetir” diýen
boldum. Stepan aga biziň bilen hoşlaşyp ýola düşdi. Ol gelip
maşgalasynyň arasynda birnäçe gün bolandan soň, biziň
obamyza
gelipdir,
sorap-idäp,
biziň
öýümizi
tapypdyr.
Mamagülüň işiginden baryp, meniň salamymy hem saglygymy
ýetiripdir, “Näme kem zadyňyz bolsa aýdyň, men kömek
ederin” diýipdir. Mamagül bolsa oňa müňkürlik edipdir. Öz
içinden: “Bu bir geň zat däldir, ýa jansyzdyr, ýa içalydyr, ýa
bolmasa
jadygöýdür,
gözbagçydyr,
biziň
öýümizi
götermekçidir” diýip oýlanypdyr. Gorkupdyr. “Biziň hiç bir
kem zadyyyz ýok” diýip, onuň öňüne çaý goýup, saçak
atypdyr, ony basymrak ugradanyny kem görmändir. Stepan aga
bolsa hiç zady göwnüne getirmän, Sibir durmuşyndan, meniň
hal-ahwalymdan gürrüň berip oturypdyr. Çaýy öňüne çekip,
saçagy açan Stepan aga saçakdaky çöregiň tötekdigini
görüpdir. “Bularyň iýýäni jöwen çöregi, ýene kem zadymyz
ýok diýýärler, bular gaty mert adamlar-ow” diýip, içini
gepledip turup gidipdir. Ýöne Mamagül Stepan aga turup
gidenden soňam ynjalmandyr. Öz barlany bilenem oňman,
gyzyna: “Aý, gyz, ýaňky gözümizi baglap, zadymyzy göteren
bolaýmasyn, zatlaryňy barla. Ýogsa ors nire, gelip hal-ahwal
soramak nire? Bu geň adam däldir. Jadygöý gözüňi baglap
gidensoň, zadyň birnäçe günläp gözüňe bar ýaly bolup
görnermiş” diýipdir. Olar şeýdip, Stepan aga gidenden soňam
birnäçe günläp zatlaryny barlapdyrlar. Onsoň zatlaryny barlap
ýörmek halys ýüreklerine düşüp, irip goýupdyrlar, ýöne aradan
birnäçe gün geçenden soň ýaňky jadygöý gözbagçy ýene gelip
oturyberipdir. Bu gezek gelende, Stepan aga arkasyna bir
putdan gowrak ak un hem alyp gelipdir. “Geçen sapar
gelenimde, jöwen çörek iýýändigiňizi gördüm. Şonuň üçinem
şujagaz ak uny getirdim. Ine-de ýigrimi manat pul jemläp
getirdim” diýipdir. Bu “gözbagçynyň” bu saparky bolşy
Mamagüle has-da geň görnüpdir. Ol uny hem Stepan aganyň
gapjygyndan çykaryp goýan puluny almajak bolupdyr. Emma
Stepan aga: “Siz hiç utanmaň, alyň, men Öwezmyrat batyra
wada edip gaýtdym halyňyzdan habar tutup durmagy, men size
dözemok” diýipdir. Soňra ol öňünde goýlan çaýy içip, tötekden
az-kem iýip, boşadyp berlen haltasyny alyp, hoşlaşyp gidipdir.
Bu gezek “gözbagçy” Mamagülüň gözüne Hydyr ata bolup
görnündir. “Şu Hydyr ata bolup, biziň gözümize görüňýän
bolaýmasyn?” diýip, öz pikirini gyzyna hem aýdypdyr. Oňa:
“Hydyr atanyň görnenini gören ýerde aýdyp ýörmegin” diýip
sargapdyr. Bu una iki esse jöwen ununy garyp, çörek
edinipdirler. Köpüsini jöwen unundan edenlerinden soň, ol un
köpe ýetipdir. Onuň üçinem Mamagül: “Hydyr atanyň ununyň
berekedi bir başga, eger özümiz şunuň ýaly uny üweden
bolsak, ol eýýäm gutarardy, bu henizem gutaranok” diýip
begenipdir. Ýöne ahyry ol unam gutaraňkyrlap, ýekeje
ýugrumy galypdyr. Ana şol gün Stepan aganyň ýene bir
bogdak un alyp gelmegi Mamagüli onuň Hydyr atadygyna
hasam beter ynandyrypdyr. Ol şol sapar: “Hydyr ata jan!”
diýip, tas Stepan aganyň aýagyna ýykylan eken. Näme-de bolsa
syr saklap durup bilipdir. Stepan aganyň dördünji gezek geljek
wagty ýakynlaşanda hem meniň özüm Sibirden geldim. Stepan
ahyrky sapar gelende: “Ol pylan wagt geler” diýip, meniň
geljek wagtymy hem aýdyp gidipdir. Sebäbi ol biziň haýsy
wagtrak geljek mütdetimizi bilýärdi. Menem ana şonuň diýen
wagtraklary gelipdirin. Şonuň üçinem Mamagül gelen günüm
maňa “Hydyr atanyň” ýoluganyny hem onuň beren kömegini
gürrüň edip berdi. Men şondan soň Stepan aganyň hakyky mert
adam ekendigini bilip galdym. Öň oňa az-kem ynamsyzlyk
bilen garandygyma gyjalat çekip, utanyp ýüzüm gyzardy.
Elbetde, meniň ýüregimdäkini Stepan aga bilmeýärdi, emma
şonda-da men ökünip aňyrsyna çykyp bilmedim. Mamagüle
bolsa: “Aý, Mamagül, Hydyr ata biziň gapymyzda näme
işlesin? Ol size kömek beren Stepan agadyr” diýdim. Meniň bu
aýdan sözum göýä bir gyzykly, gowy düýş görüp ýatan
adamyny
ukudan
oýaran
ýaly
boldy.
Mamagül
süýji
hyýalyndan aýrylmany kyn gördi. Stepan aga meniň gelenimi
eşidip geldi. Mamagül şol wagt meniň aýdanlarymyň
hakykatdygyny bildi. Mundan soň Stepan aga meniň bilen
ýakyn gatnaşyk açdy. Onuň ýedi-sekiz ýaşlyja ogly bar, olam
kakasy bilen gelip öwrenişdi. Meniň oglum awa gidende
hemişe onuň yzyna düşüp giderdi. Öz öýleri ýaly bizde ýatypturýardy. Henizem olar bilen gatnawym öňküsi ýaly, ýene şu
sapar bärik gaýdamda, olara duýdurman gaýtdym welin, şoňa
birneme gynanýan. Ine, dünýäde şeýle adamlaram bar.
Öwezmyrat batyr gürrüňini gutardym edip, uludan demini
aldy. Aman batyr Kany batyra ýüzlendi:
—
Batyr, Stepan aganyň nähili adamdygyny gördüňmi?
Öwezmyrat batyryň doganoglany Seýitmyrat beg ýaly, seniň
agalaryň ýalylaryň müňünden bir Stepan aga gowy ahyry.
Gije bir çene barypdyr diýip, olar ýatmagyň gürrüňini
etdiler. Emma şondan soňam olaryň özara gürrüňi wagty bilen
kesilmedi. Olaryň sesi gije ýarymdan agandan soň galdy.
Daň saz berip, şu tamyň üstüne abanyp duran beýik çynaryň
üstünde ýatan guşjagazlar ýaňy jybyldaşyp başlan wagtlary
ýene tamyň içinde güňleç hümürdi başlandy. Bu hümürdi Kany
batyryň sesidi. Ol hemme kişiden ir oýanypdy.
—
Bu betbagt çyra-da agşam tas gözümi gapypdy, asyl bu
çyra nämä gerekdi - diýip, özbaşyna hüňürdeýärdi hem baş
uçda ýanyp duran çyrany söndürmekçi bolýardy. Ýöne çyranyň
nurbadyny towlamagyň takadasyny tapanokdy. - Munuň baran
ýeri emel, tilsim, ine, şu çyranam tilsime gurupdyr-a - diýip, ol
käýinjiremesini dowam etdi. Ahyry hem çyrany çüýşesiniň
depesinden üfläp söndürdi. Onsoň ýene öz-özi bilen gürrüňini
dowam etdi. - Müňimiz biriksek, şunuň bir çüýşesini ýasap
biljek däl-ow. Ýene şeýle tilsimdir emeller çykarýan millet
bilen urşup basjak bolýas. Bizem bir başyna turşy çykan. Olar
iki sany çöpi biri-birine sürtende, ýalynly ot çykyp dur. Sen
bolsaň bir demir bilen bir daşy çakyşdyra-çakyşdyra, onuň
gapdalynda aşgarlanan pagta goýup, zordan ot alýarsyň...
Ol Gökdepede bolan urşy, dökulen nähak ganlary ýatlap,
köp hapa boldy. Soňra general Skobelewi ýatlady. Ýakup
ermenini ýatlady. Skobelewden öňki gelen goşunyň ştabynda
Ýakup atly bir adam bardy. Ol adam obozyň naçalnigidi hem
ştabyň
dilmaçlyk
işini
alyp
barýardy.
Onuň
üçinem
türkmenleriň berk belläni şol adamdy. Onuň egni çinli, saçy
ösgün bolup, özem türkmençe gepleşeni üçin Öwezmyrat
batyr, Kany batyr ýaly köne türkmenler ony ermenidir
öýdýärdiler hem oňa Ýakup ermeni diýýärdiler. Emma ol
ermeni bolman, Ýakup garabaglydy.
Soňra Kany batyr gul bolup Eýrana düşüşini ýatlady, özüniň
bir batman jöwene geçmeýşini ýatlady.
—
Aý, naýynsap adamlar! - diýdi-de, maňlaýyny ýassyga
goýdy. - Köp ýaşasaňyz, ýüz ýaşajak. Ýene näme üçin biribiriňize ynsapsyzlyk edýärsiňiz? Näme üçin beýdýärsiňiz?
Dagda gezip ýören çöl haýwanlary biri-birine rehim edýär, siz
edeňzok.
Öwezmyrat batyr bilen Aman batyr ýatan ýerlerinde munuň
käýinjini diňläp ýatyrdylar. Aman batyr:
—
Adamlar özleriniň gara nebisleri üçin edýärler, batyr -
diýip ýerinden turdy.
—
Käýinjiň peýdasy ýok, Kany batyr, adamlar öz diýenini
edýärler - diýip, Öwezmyrat batyr hem turdy.
Bular çaý-çörekden soň her haýsy bir tüpeň alyp, awa
gitdiler. Giçläp, gyzar ikindi wagtlary bir keýik bilen birnäçe
guş alyp geldiler. Şol günüň ertesi Aman batyryň ogly hem
geldi. Onuň gelenini Aman batyryň giýewisi habar berdi. Onuň
myhmanlar bilen salamlaşmaga-da gelmezligi Aman batyryň
degnasyna degdi. Ol ýeriň asty bilen myhmanlara duýdurman,
oňa agzyndan gelenini aýtdy. Diňe şondan soň ol salam berip
geldi hem myhmanlar bilen görşüp, saglyk-amanlyk soraşyp
gitdi. Aman batyr ogly gapydan girenden soň tä çykyp
gidýänçä gaharly nazaryny ondan aýyrmady. Ol çykyp gidende
bolsa yzyndan gaharly garap, ahmyr bilen başyny ýaýkady.
—
Men şu oglumy näme etjegimi bilemok - diýip,
käýinmäge başlady. - Öldürsem, ganly boljak. Öldürmesemem,
munuň
bolup
ýörşi
haýwandan
gowy
däl.
Geleni-gidenem bilenok, asyl gözi ýer görenok munuň. Irugijem şundan gowusy çykar öýdemok. Şu Hal molla ýaly,
beýikleriň, baýarlaryň şugulçylygyny eder ýörermikä öýdüp
gorkýan. Indem umytlydyryn welin, işalla, indi oglum bolaýsa,
şunuň adyny ýanap at dakman.
—
Aý, beýle bolmaz-la - diýip, Öwezmyrat batyr Aman
batyra göwunlik beren ýaly etdi. Kany batyr bolsa:
—
Şugulçylyk gowy zat däl ahyry - diýip goýdy.
—
Beýle bolmaz diýme, batyr - diýip, Aman batyr içini
hümletdi. - Şundan gorkym köpdür. Ýagşyny-ýamany tanaýan
doňuz bolsa şeýle edermi, ine görüp dur-a, atasynyň öýüne
myhman gelipdir. Eýýäm gelip görüşse bolmaýarmy ahyry.
—
Näme-de bolsa, soňuny görübermek gerek, batyr.
Käýinmek gerek däl - diýip. Öwezmyrat batyr ony köşeşdirdi.
Bu üç dostuň güni agşamlaryna uzak gijeläp gürrüň edişmek
bilen, ertesi hem irden awa gitmek bilen geçýärdi. Şeýle
ýagdaýda olar wagtyň nähili geçýänini hem duýanokdylar. Bir
gün Kany batyr hasap edip görse, Öwezmyrat batyr ikisiniň bu
ýere gelenine bir aýa ýakyn bolupdyr.
—
A-haw, beýdip ýatmagymyz bolmaýar. Meniň gelenime
bir aýa ýakyn bolupdyr - diýip, ol dostlaryna ýüzlendi.
—
Näme bir aý bolanda, iki aý bolanda, seniň malyňy ýagy
sürýärmi ýa öýüňi ogry urýarmy? Ýat-da, näme aladaň bar? diýip, Aman batyr oňa garşy çykdy.
—
Ol aýdýanyň şeýle welin, ine meniň yzymda Mamagül
ýeke galdy - diýip, Öwezmyrat batyr hem dillendi.
—
Näme ol garryny ýagy göterer öýdýäňmi?
—
Ýok, oňşuk tarapy kynmyka diýýän.
—
Hawa, meniň-ä malymy ýagy sürjek, öýümi ogry urjak
gümany ýok welin, Öwezmyrat batyryň yzyny ýadyma saldym
- diýip, Kany batyr ony goldady.
—
Eýle bolsa, men sizi ýola salaýyn. Ýöne bu günem,
ertirem meniň hezzet-hormatymy saklap duruň - diýip, Aman
batyr ylalaşdy. Dostlary onuň diýenine razy boldular.
Myhmanlaryň ertir ýola düşmeli gününiň agşamy üç dost iň
soňky aýgytly maslahatlaryny etdiler. Gürrüňçilige gelenler
öýli-öýüne dargapdylar. Tamda, hemişeki ýaly, bu üçüsinden
başga adam ýokdy.
—
Kany batyr - diýip, Aman batyr söze başlady. -
Öwezmyrat batyr uzak ýoldan bize geňeş, maslahat soramaga
gelipdir. Indi muňa geňeş bermek biziň işimiz. Munuňam
öňünde iki ýol bar. Ýa-ha öňküsi ýaly çekip-çydap, parahat
gezibermeli, ýa-da doganoglany Seýitmyrat begi, Hal mollany
ýanynyň mollasy-mugtusy bilen güjük gyran ýaly gyryp,
öňküsi ýaly Sibire gidibermeli. Emma welin, Kany batyr, sen
bir zady ýadyňdan çykarma, bu sapar biz Öwezmyrat batyry
Sibire ýeke ibermeli däldiris.
—
Öwezmyrat batyr öňem ýeke gitmändir-le - diýip, Kany
batyr ara söz goşdy.
—
Dogry, ýeke gitmändi. - Aman batyr onuň sözüni
tassyklady. - Ýöne gürrüň onda däl. Olaryň arasynda ikimiz
ýokduk ahyry. Ine, gürrüň şunda, batyr. Öwezmyrat batyr bizi
ölümden gutaran süňk hossarymyz ahyry.
—
Hakykatdyr - diýip, Kany batyr başyny atdy.
—
Hakykat bolsa, meniň bir zat göwnüme gelýär.
Mamagül ejäni şu taýa göçürip getireliň. Ýaraglanyp, üç atly
bolup atlanalyň.
—
Hökman atlanalyň - diýip, Kany batyr tirsegine söýenip
ýatan ýerinden dik oturdy. Aman batyr sözüni dowam etdi:
—
Hökman atlanalyň-da, şol adamlary mollasy-mugtusy
bileň güjük gyran ýaly gyralyň.
—
Hawa, hökman şu wagt gyralyň. Bolmasa, ýene birnäçe
ýyldan soň dyzdan ragbat gaçar, gözden nur gaçar. Emma
welin şol adamlaryň sanyny artdyralyň, pylany serdary, pylany
hany hem ýok edeliň - diýip, Kany batyr ýene birnäçe adamyň
adyny sanaşdyrdy.
—
Aýby ýok, olaram ýoklalyň - diýip, Aman batyr onuň
bilen ylalaşdy. - Onsoň duşmany it çapan ýaly çapalyň-da,
dogry ýanaralyň işigine sürüp baralyň. “Aga, biz şu sebäplere
görä şeýle iş etdik” diýip, baryny aýdalyň. Goý, şondan soň ol
bizi kesip-dograp, näme etse etsin.
Kany batyr başyny ýaýkap, onuň sözüni böldi:
—
Pa-haý, başda alşyň akyllylykdandy welin, soňuny
ýoýduň. Gadym eýýamda bir kazy bolupdyr. Ol kazy okap
oturan kitabynyň içinde: “Kimiň kellesi mim ýaly kiçijik
bolup, sakgalam uzyn bolsa, ol adam akmak bolar, kimiň
kellesi togalak, uly bolsa, sakgalam iki tutam bolsa, ol adam
akylly bolar” diýip ýazylan ýerini görüpdir. Bu kazynyň
sakgaly uzyn, kellesi hem kiçi eken. Ol kazy tüýs akmak menow
diýip
oýlan.
“Kelle
bolsa
owarram,
sakgaly
bir
gysgaldaýyn” diýip, sakgalyndan iki tutamy ölçäpdir. Ölçän
ýerinden bir eli bilen gysymlap, bir eli bilenem aşagyndan ot
degripdir. Sakgala ot düşüp lowlap ugranda, oda çydaman elini
çekipdir. Sakgaly durşy bilen zat galman ýanyp, eňegi taýpy
ýaly bolup galypdyr. “Şu-da meniň akmaklygymdan-ow, sen
gysgaltjak bolsaň syndy tapmaýarmydyň?” diýip, kazy özözüne käýinipdir. Ýanaralyň gapysyna barsaň, soň senem şol
kazy ýaly özüňe käýinersiň, eden işiňe puşman edersiň, emma
peýda bermez. Seni adam öldürýän çarhyna salar goýber-dä.
Näme ýanaralyň garny-böwri agyryp durmy?
—
Dagy näme iş etjek? - diýip, Aman batyr jibrindi.
—
“Berimsiz baýlara barandan, keremli daglara bar”
diýlip, oýnamaga aýdylan däldir. Iş bitirenimizden soň
barmaga ýer taparys. Geläýeris Gaçybatara.
Kany batyr özüniň dagyň buljum ýerinde bolan tebigy
galasyna Gaçybatar diýip at goýupdy. Gökdepe urşunda
basylanlaryndan söň, birnäçe batyrlar gaçyp çykyp, şol galada
mesgen tutupdylar. Şol ýerde hem ýurda dönüklik eden
serdarlara, hanlara garşy dil düwşüp ant içipdiler. Soň olardan
başga-da
öz
obasyndan
gaçgak
bolanlar-da
şol
ýere
ýygnanardylar. Şonuň üçin şol ýeriň Gaçybatar ady köplere
mälimdi.
—
Pa-haý, bu-da Gaçybatar diýip, tä ölinçä öz galasyny
elinden berjek däl-ow - diýip, Aman batyr aýtdy. - Seniň ol
galaň näme? Töweregine ýüz sany sallat bilen ýüz sany jigidi
aýlasa, iş gutarar duruberer-dä. Näme onuň üstünde daş iýip
oňjakmy?
—
Onuň gizlin çykalgasyny nätjek? - Kany batyr hem
aňsat ýan bermek islemedi. - Daşyma aýlansalar, niçikmi bir
dag beýlesinden çykyp, syrtyndan awlap dursam? Asyl ogryn
geçelge bilen ikinji berkime gaçyp ataryn. Meniň sumat
bolanymy olaryň syrty duýman galanda oňmarmyň?
—
Ogryn
çykalgaň
agzynda
bäş-on
sany
sallady
goýaýdym-da, hany göreli nirä girýärsiň. Ýeke-ýekeden
çykarsyň, çykanyňy awlar duraryn. Hany göreýin el-aman
diýip gelmeşiňi? Bu gaýta öňkiňçe-de bolmaz.
—
Olar ogryn çykalgany nireden bilsinler?
—
Seniň galaňa gelip-geçen gaçgaklaryň sany-sajagy ýok.
Olaryň içinde Hal molla ýalysy ýokdur öýdýäňmi?
—
Ol çykalgany Hal molla däl, onuň babasam bilýän
däldir. Ony dünýäde bilýän bir sen, Öwezmyrat batyr hem Gul
ýeserdir. Başga bilýän bolmaz. Asyl-a sizden soň özümiň täze
tanan ogry çykalgamy sizem bileňzok. Gyssanan wagtyňyz,
eger isleseňiz, atyňyz-zadyňyz bilen ýeriň aşagyndan serhet
aşyrmak meniň boýnuma. Pa-haý, munuň edýän gürrüňine
seret. Men şony hökman ederin.- Kany batyryň bu sözlerinden
soň, Aman batyr biraz ylalaşaýjak ýaly etdi-de:
—
Aý, batyr, şu gaçgaklyk günde gezmekden ozalam-a ez-
bez bolupdyk - diýdi. - Näme bolsa ykbaldakyny görübermeli
bolar. - Ol şu wagta çenli sesini çykarman oturan Öwezmyrat
batyra ýüzlendi. - Batyr, biziň bu maslahatlarymyza sen näme
diýýäň?
Öwezmyrat batyr ýuwaşja ardyňjyrady-da:
—
Siz näme etseňiz, şol maňa makul. Ýöne welin bir zady
bar. Şu ýerde eden maslahatymyzy men Stepan aga ýetirip,
onuň bilen geňeşmeli bolaryn.
—
Eý, batyr, senem... - diýip, Kany batyr göwni suw
içmedik ýaly boldy. Aman batyr oňa garşy çykdy:
—
Ýok, batyr, beýle däl. Ol adama hökman geňeşmek
gerek. Gep salgyndan ol adam gaty köp zat bilýän adam
bolmaga çemeli.
—
Ol adam hemme zady bizden gowy bilýär - diýip,
Öwezmyrat batyr onuň sözlerini tassyklady. - Belki, ol bize
başga bir amatly ýol salgy berer.
Şundan soň Kany batyr hem ylalaşdy. Näme-de bolsa bular
öz maslahatlary bilen daňyň atanyny duýman galdylar. Muny
olar guşlaryň jagyl-jugul saýraşýan sesleri eşidilip başlandan
soň bildiler. Her hal olar gün dogmanka pikirlerini jemläp, belli
bir karara geldiler. “Häzirlikçe güýçleriniň ýetdiginden
Öwezmyrat batyra pul kömegini berip ugratmaly. Birnäçe
günden soň hem Aman batyr Öwezmyrat batyryň yzyndan
barmaly. Ol barynça Öwezmyrat batyr hem Stepan aganyň
geňeşini bilip goýmaly. Eger Stepan aganyň pikiri hem bularyň
pikiri bilen bir çykaýsa, onda Kany batyry hem ýaraglandyryp,
işe başlamaly. Soňky işler bolsa soň görülýär-dä” diýip
wadalaşdylar. Kany batyr bolsa “iş bitenden soň meniň galama
gelmeli” diýip tekrarlaýardy.
Aman batyr özüniň jemläp bilen puluny Öwezmyrat batyra
berdi. Aman batyr gurply, özüni mazalyja oňarýan daýhandy.
Ol ep-esli pul jemlän eken.
—
Maňa pul geregem däl-ä, öz günüme goýsalar, men
ýykma-ýykylma özümi oňarýan ahyry. Onda-da munça pul diýip, Öwezmyrat batyr almajak boldy.
—
Ýok, sen bu pullary hökman alarsyň - diýip, Aman batyr
puly bir ýaglyga düwüp, Öwezmyrat batyryň horjunynyň bir
gözüne saldy. - Mal äkitseň, birnemejik malymyzam bardy
welin, emma bu uzak ýola mal äkitmek kyn bolar. Bu pullary
sen biderek harçlama-da, bir ýer tutdur. Mal-gara edin, gurplan.
Şonuň üçinem biz saňa pul kömegini berýäris.
Kany batyr hem:
—
Ýüzümiziň ugruna meniň galama sowlup geçersiň,
menem barymdan bereýin - diýdi.
Üç dost dagdan-daga tutduryp oturyşlaryna günortan bir
ýerde düşdi. Çaý içip, nahar edinip, ýene ýollaryny dowam
etdirdiler. Şol gün gyzar ikindin mahaly Kany batyryň galasyna
bardylar. Öwezmyrat batyr özüniň köne gezen ýerini hyrydar
gözi bilen nazardan geçirdi. Bu beýik daglar, kemerli beýik
gaýalar şol öňki görüp gidişi ýaly, üýtgän zat ýok. Ol başyny
ýaýkady-da:
—
Hä, “är garrar, heňňam garramaz” diýenleri-dä - diýdi.
Bu gije munda bolup, ertir ugramakçy bolan wagtlarynda,
Kany batyr horjuny göterip, bir gaýanyň düýbüne bardy. Ol bir
daşy galdyryp, bir zatlary goşawuçlap, horjuna guýýardy. Onuň
jyňňyrdaýan sesi gaýa düşüp gidýärdi. Ol horjunyň iki gözüni
taýlap, dolara ýakyn etti. Kany batyr hiç wagt pul sowýan
adam däl, onuň üçinem oňa düşen pul düşüşi ýaly durýar.
Aslynda ol puluň hasabyna-da düşünip duran adam däl, asyl
pulam sowanok.
Ol horjuny alyp gelende Öwezmyrat batyr eýle-beýle diýjek
boldy welin, Kany batyr oňa geplemäge maý bermedi:
—
Batyr, sen entek sesiňi çykarma. Men bir etjegimi
edeýin. Şu pul diýilýän zat bilen hol gaýanyň daşlary meniň
üçin deň. Aslynda adamlary ynsapdan çykarýan şu pul,
adamyny her ýollardan ýöredýänem şu pul. Onuň üçinem men
muny ýaman ýigrenýän. Emma görýärmiň, şeýle ýigrenýänem
bolsam,
menem
ony
hol
meýdana,
daşlaryň
arasyna
zyňaýmandyryn. Bu pul şeýle bir jadyly-mähirli zat bolar eken.
Öwezmyrat batyry ugratmak üçin, bu ýerdenem üç bolup
ýola düşdüler. Esli meýdan ýöränlerinden soň, Kany batyr olar
bilen hoşlaşyp galmakçy boldy. Şonda ol dostlaryny saklap:
—
Siz öň eden lebziňizi bozduňyz. Eger lebziňizi
bozmadyk bolsaňyz, başyňyza bu bela gelmezdi - diýdi. Emma
dostlary onuň bilen razylaşmadylar.
Aman batyr Öwezmyrat batyr bilen günortana çenli bile
ýöränden soň, olar bir ýerde düşläp, çaý-nahar edindiler hem şu
ýerde hoşlaşyp aýrylyşdylar. Öwezmyrat batyr birnäçe günläp
aga-ýana, ýata-tura ýol ýöränden soň öz obasyna gelip ýetdi.
Öz obalarynyň içi bilen köçeden barýarka, obalarynyň pylan
sopy diýen atly sopularynyň biri onuň öňünden çykdy.
Öwezmyrat
batyra
gözi
düşen
sopynyň
ýüregi gürsüldäp, ýüzi ak-tam boldy. Öwezmyrat batyr oňa-da
mukyt bolman:
—
Salawmaleýkim, sopy aga - diýip, salam berdi. Emma
sopy dodaklaryny çalaja gymyldadyp, köwejekläp gidip
barýardy. Asyl Öwezmyrady görende onuň dili basylan eken.
Ol egnaşyr yzyna garanjaklap barşyna, gitdigiçe ädimini açyp
gitdi. Öwezmyrat onuň bolşuna düşünmän, aňk-taňk boldy. Öz
içinden: “Be, sopy aga salamymy almady, muňa näme
bolduka?”
diýip
oýlandy.
Sopynyň
özi
hakda
nähili
pikirdediginden bihabar, öz ugruna sürüp gitdi.
Sopy bolsa şol barşyna ilki ýeten öýünin gapysyndan kürsäp
urupdy. Gapydan girip-girmenkä-de:
—
Öwezmyrat batyryň deminden zordan gutuldym - diýip,
demi-demine ýetmän gürrüň berdi. - Ol maňa bir azm urup
seretdi welin, tas gözi içimden geçipdi. Däliräni çyn eken. Asyl
zyr däli...
Öwezmyrat batyry görende sopynyň gulaklary gapbagapylypdy. Öwezmyrat batyryň beren salamy hem oňa sögünç
ýaly bolup eşidilipdi. Şeýdip, sopynyň gürrüňi Öwezmyrat
batyr entek öýüne ýetmenkä bütin oba ýaýrady.
Öwezmyrat batyr öýüne baryp, bir horjun teňňän Mamagül
ejäniň öňüne oklady. Öwezmyrat batyryň gelenini giçden soň
eşitse-de, demirçi onuň bilen salamlaşmaga, hal-ahwal
soraşmaga geldi. Mamagül eje Öwezmyrat batyr hakda eýýäm
oba ýaýran myjabaty gürrüň berdi. Öwezmyrat batyr sopynyň
näme üçin gaçanyny şol mahal aňlap galdy. Ýöne ol muňa
ullakan üns berip durmady.
—
Aý, ilde diýenem kändir, aýdanam - diýdi. Demirçä
birneme pul berdi-de, öz niýetini mälim etdi. - Demirçi, ertir
bir öldürer ýaly janly al. Belki, ertir Stepan agany hem
çagyrsak çagyraýarys.
—
Bolýar, ertir men bir janly alaryn. Sen ýadap gelensiň,
batyr, ýat, dynjyňy al. Men gideýin - diýip, demirçi turup gitdi.
—
Ertesi gün guşluk galandan soň, oba-goňşular gelip
başlady. Aýallar Mamagül ejäniň ýanyna baryp: “Nähili, gyz,
ol mazaly açylyp gelipmi, haýsy öwlüýä ýykdyňyz?” diýip
soraýardylar. Olara hakykaty düşündirjek bolmak Mamagül ejä
uly bir iş boldy. Erkek adamlar bolsa Öwezmyrat batyryň
ýanyna salam berip barýardylar. Kimisi sypaýyçylyk bilen:
“Batyr, sag-aman geldiňmi?” diýip goýýardy. Käsi bolsa oňa
öliniň soragyny berýärdi, “nähili, onat açyldyňmy?” diýýärdi.
Öwezmyrat batyr bolsa:
—
Açylyp-açylman, maňa näme bolupdyr? Hiç bir bolan
zat ýok ahyry - diýip jogap berýärdi. Emma oňa sowal berenler
bu jogap bilen kanagatlanar ýaly däldiler. Olar öz içlerinden:
“Däliliginden açylandan soň, özüne näme bolanyny, başyndan
nämeleriň geçenini bilmeýän bolmaga çemeli-ow bu” diýip
pikir edýärdiler. Şol wagt demirçi bir semiz goýun alyp geldi.
—
Batyr, ynha getirdim.
—
Gowy edipsiň, demirçi, ony bir adama öldürtde,
tendirmek ýagdaýyny et.
Demirçi bilen ýene biri goýun öldürmäge durdy. Şol wagt
ogly Pýotr bilen tirkeşip Stepan aga-da howla girdi. Ol ösgün
ak saçlary uzyn ak sakgaly bilen gatyşyp duran saryýagyz
adamdy. Onuň saç-sakgalyndan hasap tutup ýaş möçberini
ölçemekçi