Perman-1989`Türkmenistan - 35

Öwezmyrat batyr öz-özüne “Hernä hudaýym işimizi
aňsat etdi, hudaýym bir rehimdar musulmany maňa duş
getirdi” diýip begenip gitdi. Ertesi ýene geldi. Indi düýnki
munuň bilen gürleşen çinownik munuň habaryny hem almady.
Ol düýnki dilmajy gözläp tapdy.
— Ýeri, işler nähili? - diýip sorady.
— Işler ýagşy, men bir baýar bilen oturyşdym. Indi baýaryň
maşgalasyna hem aýalyna peşgeş sowgat alyp bermek gerek.
Onuň üçinem pul gerek. Bir on manat ber, işiň soňy düz diýip, dilmaç ýene ondan pul diledi.
Öwezmyrat batyr on manady hem berip gitdi. Ertesi ýene-de
diwalhana bardy. Ýene-de hiç kim munuň habaryny almady. Ol
ýene şol dilmajyň ýanyna bardy. Bu sapar dilmaç Öwezmyrat
batyry sowuk garşylady. Ýüzüni sallap oturyşyna agraslyk
bilen:
— Seniň bu dawaň gaty uly eken. Sen gaty beýik adamlar
bilen dawa başlapsyň. Bu işiň iň ýokary beýik naçalniklerden
çözülmeli ekeni. Elbetde, ol beýik naçalnik üçinem kän pul
gerek - diýip, ýüzüni gamaşdyrdy. - Walla, eden azabymyň
hemmesi biderek çykdy. - Ol bir azajyk ýüzüni çytyp oturdyda, ýene Öwezmyrat batyra dileg saldy. - Ýene bir otuz manat
ber, ýaşuly. Göreli, işiň soňy nähili bolýar.
Öwezmyrat batyryň ondan-mundan karz-kowal ýygnap
ýanyna göteren pulunyň hemmesi hem elli manatdy. Nähili-de
bolsa ol ýene-de otuz manady dilmaja berdi.
Ol ertesi gelip, ýene dilmaç bilen gepleşmeli boldy. Dilmaç
bu gün Öwezmyrat batyry görenden:
— Walla, beýik baýarymyz gaty gaharly, golaýyna barar
ýaly däl - diýip zeýrenmäge başlady. Ýöne ol ýa-ha indi
Öwezmyrat batyryň jübüsinde pul galmandygyna göz ýetiren
dilmaç bu gezek pul dilemedi.
— Ertir bir gel - diýip, ony gümürtik wada bilen ugradyp
goýberdi. Şondan soň dilmajyň “ertir, ertiri” gutarmady. Ahyry
Öwezmyrat batyr dilmajyň ýanyna bardy-da:
— Indi men seniň başga etjek peýdaňdan geçdim. Ýöne sen
şuny aýt. Men ömrüm ötinçä şu şäherde ýatmalymy ýa-da
ahyry bir wagt obama gaýtmaly wagtymam boljakmy? Ine, sen
maňa muny bilip ber - diýdi.
— Aý, başy çaşan çal, men ony nireden bileýin? - diýip,
dilmaç Öwezmyrat batyryň üstüne gygyrdy. Onsoň ol rusçalap
töweregindäki özi ýaly çinowniklere ýüzlenip, Öwezmyrat
batyry ýaňsylady. - Jenaplar, bu garry däliniň samsyklygyna bir
bakyň, agzynyň näme gepleýänini bilenok.
Bu boluş Öwezmyrat batyryň hasam janyna degdi. Ol öz
içinden: “Gel, şular meni atýan bolsalar atsynlar, iň ýaman
edenlerinde öldürjekler dälmi?” diýip, diwalhanadan çykdy-da,
göni obalaryna gaýtdy.
KIM KIMI AWLAMAK ÝOLUNDA
Damana ýoluny kesip geçýän bir çeşmäniň gözbaşynda, dag
eteginde alty-ýedi atly düşläpdir. Bulardan kimisi el ýeter
ýerinde çeşmäniň boýunda atyny örkläpdir, kimisi bolsa atynyň
tanapyny uzyn goýberip, tanapynyň ujundan berk tutup,
tüpeňini gujaklap, çeşme kenarynda daşlygyň arasynda
gyşarypdyr.
Nähili-de bolsa bu atlylaryň ýarag şaýy tutgundy. Bäşatar
okundan doly hatarlary billerine guşananlaryny hem az görüp,
bu atlylar okly hatarlary taýly omuzlaryndan heýkelleýin
asypdylar. Emma bu atlylaryň eginlerindäki geýimlerinde
resmi nyşanlardan hiç bir alamat görünmeýärdi. Olaryň eginbaşyna geýen lybasy ýönekeý oba daýhanlarynyň lybasydy.
Bu ýedi atlynyň içinde ýaşulusy bardy, ýaş kiçisi bardy.
Ýöne olaryň boluşlaryndan, assa gürleşişlerinden, agzyna
aňalyşlaryndan bu atlylaryň serkerdesiniň heniz sakgal-murty
tabamadyk ýaş ýigitdigini aňlamak mümkindi. Ol ýaş ýigit köp
geplemeýädi. Ýöne az geplese-de, onuň aýdany aýdan ýerinde
kesgitdi bir orun alýardy. Bu ýigidiň özi ýaş hem bolsa
gözleriniň ot ýaly lowurdap ýanyşyna seredeniňde ondaky
gujur-gaýratyň öz derejesinden artykdygyny aňmak kyn däldi.
Bu ýediniň biri şu gözbaşyň üstüne abanyp duran uçut
gaýanyň çür başyndaky uly daşlaryň arasynda şol daşlaryň biri
ýaly bolup somalyp durdy. Keseden sereden adam juda üns
beräýmese, ol adamyny gaýanyň daşlaryndan tapawutlandyryp
biljek däldi. Ol şu ýedi atlynyň daş-töwerekden habardar
bolmak üçin goýan gözegçisidi.
Birden ol gözegçi daşlaryň arasy bilen bir azrak pese böküp
düşdi-de, elini agzynyň bir gapdalyna penalap:
— Agamyrat!
- diýip seslendi. - Gelýär... Eger ýeriň
ýüzünde bolsa, şu gelýän atly şodur.
Gözegçi şeýle habar beren badyna bu atlylarda gyssanmaç
gozgalaň peýda boldy. Olar hasyr-husur ýerlerinden turdular.
Sakgal-murty tabamadyk ýaş ýigit öz ady tutulandan
ýerinden böküp turdy-da, gözegçiniň duran gaýasynyň
düýbüne bardy. Ol şol ýerde saklandy-da:
— Atynyň reňki nähili? - diýip, gyssanmaç sorady.
— Gyr at.
— Üstündäki nähili adam?
— Bize salgy berişleri ýaly, ýaş oglan. Atyň kelle tutuşy edil
owsunjy mara meňzeýär.
— Onuň ýaly bolsa edil özüdir.
— Edil özüdir.
— Edil özüdir.
Şeýle diýip ýedi atly ýedi ýerden tassyklady.
— Her haýsyň atyň bilen öz ýeriňe baryň - diýip, Agamyrat
atlylaryna buýruk berip başlady. - Iňňe ýiten ýaly boluň. Meniň
aýdan zatlarymyň birinem ýadyňyzdan çykaraýmaň. Haçan
men çykanymdan soň, iki-ýekeden çykyp geliň. Şondan bärde
burnuňyzy görkezmäň. Eger biz ony iki ädim ara salyp
kowmaly bolaýsak, ol bize aldyrmaz. Ondan soň tüpeňläp
alaýmasaň, alajy bolmaz. Daşyny gallap, jylawy ele getirmek
gerek. Bardy-geldi elimizden gaçyp gutular çemeli bolaýsa,
şonda tüpeňlemek gerek. Ondan bärde tüpeňiň agzyny
öwräýmäň.
Bu buýrugy eşidip, atlylar atlaryny idip, her haýsy bir
kemeriň düýbüne aýlandy. Agamyrat bilen gözegçi ikisi
atlaryny idip, ikinji tarapdaky kemeriň gobul gatlaklaryna
siňdi.
Bu gizlenpeçek oýny ýörite maksat bilen gurlupdy. Aňyrdan
gelen kimem bolsa, gele-gelmäne şu çeşmäniň gözbaşyna
maňlaýyny diremelidi. Nazaryny dag düýbünden bulduraşyp
çykýan bulajyklara dikmelidi. Şol halatda hem bu bukuda
ýatan atlylar iki-ýekeden çykyp, onuň daşyna egrilmelidiler.
Daş-töwerekdäki dag aýyltymy şu gelýän aw üçin gurulgy
gapan ornuny tutýardy. Bu buldurap çykyp duran çeşme bolsa
gapanyň ortasynda goýlan meňiň ornuny tutýardy.
Gaty daşda bolmadyk beýik dagyň burnundan dolanyp
geçen ýerinde bir atly göründi. Ol salgymlap görünýän köteliň
üstüne çykdy-da, göýä suwa çümen ýaly bolup aşak indi. Soňra
ikinji kötele ýarmaşdy.
Gyr atyny sürüp gelýän bu atly Permandy. Ol çeşmäniň
gözbaşyna ýetmek üçin ýene iki sany kiçiräk kötelden inipçykmalydy. Perman garry babasynyň tabşyrygy boýunça
Gyratyny
diňe
patyşanyň
pristawlaryndan
hem
emeldarlaryndan gaçyrmalydyr diýip düşünýärdi. Emma indi
bu atyň hyrydary köpelipdi. Daglaryň garakçylary, çölleriň
ogrulary - zamanasynyň ýal-ýagylarynyň hemmesi hem bu
atyň aşygy boldy. Çünki şeýle sypatdaky bir aty ele salanyň
şunça baýragy bar diýlip çagyrylan baýrak hakdaky habar
dumly-duşa ýaýrapdyr. Bu zatlardan diňe Permanyň habary
ýokdy.
Agamyrat özüniň gözegçisi bilen bir ýerde bukulyp,
daşlaryň arasyndan seredip ýatyrdy. Ol ýuwaşja pyşyrdady-da:
— Salgy berlen atyň edil özi - diýdi. - Hakykat aýdylanyça-
da bar eken. Ýeriň ýüzünde at bolsa özi ýaly bolar, mundan
artyk bolup bilmez. Kelle tutuşyny görýärmiň?
— Muny ele salsagam, ýene goldan gitjek-dä. Näme eltip
bermeli-dä - diýip, ýoldaşy umytsyzlyk bildirdi.
— Näme üçin eltip bermeli?
— Berlen tabşyryk şeýle ahyry. Bize-de berseler-ä çagyran
baýraklaryny berip kowup goýbererler, bolmasa, o-da ýokdur.
— Näme olar bize tabşyryk berip, olar kimmiş, biz olaryň
tutma gulumy?
— Pristawa tutup eltip bermeli diýmedilermi näme? Şoňa
tabşyrmaly diýdiler-ä. Baýragam şonuň üçin çagyrylan-a.
— Diýseler
diýibersinler. Goý, eltip tabşyran tabşyrsyn.
Ellerinden gelse, biziň özümizi hem pristawa eltip tabşyrjak
adamlar gyt däl. Derimize saman dykjaklar. Ýöne hany bu iş
olaryň golundan geläýýärmişmi?
— Onda bu aty ele salaýsak, seniň hyýalyň näme etmekçi?
— Aty ele salaýsak, serdara-da, Hal molla-da daş berjek.
Düşündiňmi? Men olaryň baýragyny başyma ýapaýynmy?
Kime at gerek bolsa goý ol atyň agramyna teňňe bersin.
Bolmasa-da daş alar. Düşdüňmi? Şeýle diýeris olara, razy
bolmasalar, gollaryndan gelenini edibersinler. Biz näme olara
tapdyryp durusmy? Tilkiniň bazarda nä işi bar.
— Dogrudanam,
şeýtsek,
teňňäni
tahýa
bilen
ölçäp
paýlaşmaly bolarys-ow.
— Ýogsa näme? Emma biz bu atla gaçmaga maý beräýsek,
ol bize el bermez. Ýöne gaçmaga maý bermän bir tagallasyny
etmek gerek.
— Onda seniň öz atyňa-da ynamyň ýog-ow?
— Elbetde,
ýok. Bir-ä ol at owazasy Ahala dolan at.
Onsoňam ol at uzak ýol söküp, şöwür çekip, tap bolup gelýän
at. Şeýle-de bolsa, uzagrag-a kowlaýsa bir zat bolsa bolardy.
Ýöne balygyň suwdan daşlaşyp bilmeýşi ýaly, biziň gaty
dagdan
arany
açybermäge ýagdaýymyz ýok.
— Hawa-la, şeýle-le...
Agamyrat ýoldaşynyň sözüni böldi:
— Ýuwaş, ýuwaş... Ýakynlady.
Perman iň aşaky kötelden inip, çeşmäniň gözbaşyna baka
ýüzlendi. Ol dünýäden bihabardy. Emma Gyrguş bukuda
daşlaryň arasynda ýatan adamlary aňlady, olaryň atlarynyň
ysyny aldy. Şonuň üçinem ol hokranyp, gulaklaryny keýerdip
başlady, öňe baka göwünli-göwunsiz gadam urdy. Perman
bolsa Gyrguşuň, bu hereketlerini başga bir zada ýorman, diňe
suwsuz at çeşmäni görüp, begenjinden şeýdýändir diýip
düşündi. Janaweri aýagynyň ýetişibildiginden debsiledi. “Seni
awlamak üçin daşlaryň arasyndan ýüzlerini görkezişip ýatyrlar,
şularyň bukulyp ýatyşy eýgilik däl” diýip eýesine aýdaýmaga
Gyrguş janawere bir dil bitmedi. Bu howpy Permana duýdurjak
bolup, ondan başga baryny etdi. Emma, Perman atyň ümyşaratyna düşünmedi. Aty öz erkine goýman, öňe sürdi.
Öz gezeginde bukulyp ýatan ýerinde Agamyradyň hem
ýüregi gopupdy. Onuň ýüregi şeýle bir gürsüldäp urýardy, edil
agzyndan
çykaýjak
bolýardy.
Agamyrat
ýatan
ýerinde
Permanyň atynyň edýän hereketleriniň hemmesine düşünip
ýatyrdy. Onuň ýüregini gopdurýan, howsala salýan zadam
şudy. Ol öz ýanyndan: “Şu at çeşmä ýakynlan wagtynda bir
aýylganç ses bilen kişňär-de, bukuda hiç zatdan habarsyz duran
biziň atlarymyzy örüzer. Atlar ýerli-ýerden kişňeşer. Bularyň
sesine atyň üstündäki hem bukuda ýatan adamlaryň bardygyny
bilip gaçmaly bolar” diýip oýlandy. Şonuň üçin hem ol
basymrak çykmaga howlukdy.
Perman Gyrguşy suwa goýberdi, sygyrdy. Emma Gyrguş
şunça suwsuzam bolsa, suwa ünsüni bermedi. Çala burnuny
batyrdy-da, ýene kellesini galdyrdy, daş-töweregine ýaltaklady.
Bir ugra gözlerini dikip, gulaklaryny gyrpdy. Perman üznüksiz
sykylyk atdy, bolmady.
Şol
wagt
Perman
çüýşe
ýaly
dury
suwuň
içinde
gaýmalaşýan owunjak balyklara nazaryny dikdi-de, nämedir
bir zadyň pikirine gitdi. Edil şol wagt gara atyny idip, alkymlap
gelen bir ýaş ýigide gözi düşdi. Onuň gözi Agamyradyň gözi
bilen sataşan badyna depe saçy üýşüp gitdi. Onuň yz ýanyndan,
kemeriň düýbünden ikinji bir atlynyň çykyp gelýänini görüp,
hasam gorkdy. Üstünden gaýnag suw guýlan ýaly boldy.
Perman diňe şol wagt keramatly atyň hemme edip geçen
hereketine düşünip galdy. Emma indi etjek emelini ederden
giçdi. Bu iki atlydanam başga töwerek-daşdan, ondan-mundan,
kemerleriň düýbünden çykyp, atlaryny idip gelýän gorkunç
adamlara gözi düşen badyna ol özüni awlamak üçin gurlup
goýlan gapana aýagyny goýanyna kemsiz düşündi. On dört-on
bäş ýaşly Permanda gorkudan ýaňa ysgyn-deramat galmady.
Indi onuň gözleri agy-garany saýgarmaýardy. Eger şu gorkunç
ýaragly adamlar diňe şu görnüşleri bilen gymyldaman duran
bolsalaram, Permanyň duran ýerinde dili tutulyp, ýüregi
ýarylmagy mümkindi. Emma Agamyrat howlukmaçlyk etdi. Ol
öz aýagy bilen gelen awuň ýakynyna alkymlap bardy. Birdenkä
nähili ýol bilen habar gatjagyny bilmedi-de:
— Ýagşy ýigit, armaweri. Ýeri, bu çeşmede düşmejekmi? -
diýdi. Permanyň bolsa jogap ornuna kepäp dodaklary çala
gymyldady. Agamyrat dowam etdi. - Ýagşy ýigit, nireden
gelip, nirä barýaň?
Onuň dili gepläp, Permany gürrüňe güýmeýärdi. Göwresi
bolsa gyr atyň jylawyna el ýetirmek üçin dynman hereket
edýärdi. Ol dili bilen ýüregindäki bet niýetiniň üstüniň örtügini
şunça galňatsa-da, onuň gözlerindäki lowurdap ýanyp duran
gazap odunyň reňbe-reň şöhlesi ýüregindäki hemme syrlary
paş edýärdi. Şonuň üçinem şu syr aňladyjy ýaldyrap duran ýiti
gözleriň aňladýan manysy Perman üçin onuň aýdýan
sözlerinden has aýdyňrakdy. Aslynda şol wagt Permanyň iki
gulagy gapylyp, Agamyradyň ýekeje sözüni hem eşitmeýärdi.
Her näme-de bolsa şol göz ýumup-açar salymyň içinde
Perman: “Üstümi gapyl basdyrdym. Töweregimi aldyrdym.
Indi bular atymy-ha almasyna alar welin, menem “atymy
elimden aldyrdym” diýip babamyň ýanyna diri gaýdyp
barmaýyn” diýip, öz ýüreginden belli bir karara geldi. Sebäbi
onuň üçin başga ýol-ýoda, gaçalga galmandy, ýeriň ujuny gök
basyp, dünýä gapyşypdy.
Gepiň gerdişine şuny hem aýdyp geçmek gerek. Ahal-teke
atlarynyň gaty köp akylly häsiýetleriniň bolşy ýaly, duýgurlyk
häsiýeti bu atlarda hasam güýçlüräk bolýar. Şonuň üçinem bet
niýet bilen özüne baka ýüzlenen her bir jandary hem öz
golaýyna getirmezlige çalyşýar. Aslynda ahal-teke atlary özüne
ot-iým berip, terbiýe berýän adamdan özgäni halamazak
bolýar. Häzir Permanyň aýagynyň aşagyndaky Gyrguş hem
şeýle häsiýetli atlardandy. Emma edil şu minutda atyň bu
häsiýetleri
Permanyň
hem,
Agamyradyň
hem
ýadyna
düşmeýärdi.
Agamyrat sypaýyçylykly gürrüň eden bolup barmaşa, birden
gyr atyň jylawyna özüni oklady. Gyrguş şol minutda çarpaýa
galdy-da, edil ak jereniň böküşi ýaly gapdallaýyn bir tarapa
özüni oklady. Şol wagt Agamyrat gyssanmaçlyk bilen:
— Gaçma!
Gaçma! Gaçsaňam, ok gutarmaz! - diýip,
gyssanmaç gygyrdy. Munuň sesi bilen sürbe-sür Permanyň
hem:
— Ýok, gaçman! - diýen sesi eşidildi.
Bu sözleriň hemmesi-de, gyr at bir böküp heniz ýere
düşmänkä aýdylyp gutarylan sözler boldy. Perman öz
ýanyndan indi gaçmagyň peýdasy ýok diýen netijä geleni üçin
“gaçman” diýip aýdypdy. Jylawyň erkini almak üçin Gyrguş
bilen Perman göz ýumup-açar salym çekeleşmeli boldy. Emma
Gyrguş Permanyň jylawy dartanyna garamady. Bir böküp
düşen ýerinde eglenmän, ýene bökdi, üçünji saparam bökdi.
Soň
kellesini bir silkdi-de, ýapyrylaýdy. Gyr atyň jylawyny öz
erkine goýbermelidigine Perman edil şol minut düşünip galdy.
Başda-da ýadyna düşse düşerdi welin, gyr atyň oslanman
durka birinji gezek bökmegi ony birneme aljyradypdy, onuň
üstesine babasynyň biline dakyp goýberen köne kesgir gylyjy
hem at bökende başyndan aşyrylyp, oňa agyr hossa bolupdy.
Gyrguş göz ýumup-açar salymda damananyň şa ýoluna
düşdi. Ol söz bilen aýdyp bolmajak çalasynlykda gazap bilen
toýnak kakýardy. Onuň ýelsiz howada tapýan ýelgini üstünde
oturan Permanyň gözüni açdyranokdy. Perman başda oslaman
durka at bökende aljyran hem bolsa, minut geçmänkä özüni
dürsedi. Çünki onuň gözüni açyp göreni at, ol ata ezberdi.
Onuň üçinem onun oturyşy edil eýeriň üstüne kakylan
çüý ýalydy.
Gyr at birinji sapar bökende, Agamyrat hem salymyny
bermän özüniň gara atynyň üstüne böküp mündi-de, gyr atyň
ökjesine düşdi. Beýlekilerem onuň hereketini gaýtaladylar.
Ýedi atly som-saýak bolup, Permanyň yzyndan kowdy. Her
sekuntda arany ýolup barýan gyr atyň gazap gaçyşyny gören
Agamyrat:
— Üstündäkini tüpeňläň! Nämä gaýgyrýarsyňyz? At elden
gitdi! - diýip, kowup barýarka gygyrdy. Ýedi atyň toýnagynyň
paýyrdysyna bäşatarlaryň hem sesi goşulyp başlady. Tüpeňleriň
mäşeleri rehimsiz inip-çykýardy. Emma Gyrguş göýä gazap
bilen awynyň yzyndan kowýan laçyn dek, kötelden-kötele inipçykýardy. Perman bolsa üstünde edil gazyk ýaly bolup otyrdy.
Gyrguşuň
endamyna
çykan
der
ýaňy
ikindä
ýakynlan günüň aşagynda ýaldyraýardy. Az pursadyň içinde
Gyrguş ýedi atlyny, ýedi tüpeňiň agzyndan atylýan oklary yzda
taşlap, gözden ýitip gitdi.
PERMAN GORKULY ÝERDE
Özüniň gysgajyk ömründe munuň ýaly uzak, gorkuly ýola
Permanyň
birinji
gezek
ýolagçylyga
çykyşydy.
Emma
dogumlyjady. Onuň dogup-döräp gören zady zähmet boldy.
Zähmetiň içinde beýnisi bekedi, eti gataldy. Ol ýaş hem ajamy
bolany üçin hem babasy ony ugratmakçy bolan wagtynda
gitjek ýolunyň jikme-jigine çenli aýdyp, bir günläp sapak
çykaryp beripdi. Emma Permana şeýle jikme-jik salgy
berlenem bolsa, ýolda azaşdy. Birinji sapar azaşanda ol
ýalňyşyny tiz aňdy hem ony basym düzetdi.
Indiki sapar ony duýdansyz gopan tupan azaşdyrdy. Ol bir
suwuň boýuna ýakynlap gelýärdi. Onuň çat garşysyndan bir
apy-tupan ýel turdy. Asmana göterilen tozan dünýäni
gapyşdyrdy. Edil şol wagt Perman atyny sürüp, suwa ýetdi.
Atyny suwa goýberdi. Şeýle göz açyp bolmajak tozan bolany
üçinmi, ýa-da ýeliň suwuň ýüzüni çöp-çalamdan doldurany
üçinmi, garaz, nämedir bir zat üçin at suw içmedi. Perman
atyny debsiläp suwdan geçdi. Suwdan geçen ýerinde munuň
garşysynda kiçijik ýodalar dumly-duşa pytrap gitdi. Perman iň
çep tarapky ýoda atynyň başyny burdy. At bolsa iň sag
tarapdaky ýoda dyzady. Perman hem juda paýhassyz oglan
däldi. Şonuň üçinem ol atynyň sag tarapdaky ýoda dyzamagy
sebäpli pikire batdy. Onuň bu barada pikir etmäýin diýende-de
başga alajy ýokdy, sebäbi häzir atyndan başga onuň ýanynda
maslahatlaşar ýaly geňeşdary ýokdy. Ýöne ol atyň hereketine
üne berse-de, öz ýanyndan onuň dyzan ýodasy bilen gitmegi
oňlamady. “Bu sapar at ýalňyşdy. Eger men atyň islän ugry
bilen gitsem, onda baryp, demir ýoldan çykarys. Demir ýoluň
boýuna çyksagam, görüp tutarlar, aty hem elimden alarlar.
Babamyň
salgy
beren
ýoly
bu ýoldur. Bu ýoldan gitsem, ne demir ýola ýakynlaryn, ne-de
daga” diýip, öz ýanyndan pikir etdi. Öz saýlap tutan ýodasy
bilen gitmegi ýüregine düwüp, atyny sürdi.
Gün guşluk galanda turan tozanly sary ýel bir sagat gowraga
çekdi. Birdenem bu geldi-geçer ýel duýdansyz gopuşy ýaly,
duýdansyzam ýatdy. Tot-tozan ýok bolup, howa durlandy. Şol
wagt hem Permanyň gözi üstüne abanyp howalanyp duran
beýik daga düşdi. Ol atynyň ýalňyşmandygyny şonda bilip
galdy. Onuň ýaňky saýlap alan ýodasy gyýalap, ýokarlygyna
baka göterilip, ony dagyň düýbünden geçýän damananyň şa
ýoluna eltip salypdy.
Perman şondan soňam: “ol ýerde aşak inerin, bu ýerde aşak
inerin”, diýen pikir bilen köp ýöredi. Ençeme kötelden inipçykdy. Şeýdibem ol ahyry şol ýedi sany garakçynyň üstünden
bardy. Ol şonda atynyň ýalňyşmandygyna has-da beter göz
ýetirdi. Emma öz janyndan hem umydyny üzdi. Ony bu ýüzbeýüz gelen ölümden ýene atyň özi alyp çykdy.
Soň Perman ýene babasynyň salgy beren ýoluna gönükdi.
Sowulmaly obasyna sowuldy. Barmaly gapysyny babasynyň
salgyna görä adamdan soraman tapdy, myhman boldy.
Tosun at şol gaçha-kowlukda azajyk narawlyk tapynypdy.
Bu baran öýüniň eýesi hem at idedip, at bilen iş salyşýan adam
eken.
Ol
ata
bir
göz
gezdirip
synlan
badyna
atyň
narawlandygyny aňlady.
— At
gazap çapylmakdan az-kem narawlapdyr, asyl
golawrapdyr - diýdi. Soň atdan gözüni aýryp, Permana käýindi.
- Beýle gazap çapyp, bu atda näme kastyň bardy, oglum? Tosun
duran aty beýle çapsaň, öldürersiňem. Bu hem adam ýaly
janly-jandar ahyry. Muny beýtmeseň bolmaýarmy, oglum.
Perman geplemezek, utanjaň bir oglan. Onuň üstesine-de şu
gezekkisinden öň hiç wagt hiç ýere ýolagçy bolmadyk, nätanyş
adamyň
öýünde
myhmançylyk
etmedik
oglan.
Ýolda
garakçylaryň üstünden baryp, gaty gorkmagy hem oňa mazaly
täsir edipdi. Bu zatlaryň bary birigip, Permanyň sustuny has-da
basdy. Şonuň üçinem ol: “Muny men etmedim, men ata ýekeje
gezegem gamçy çalmadym, bu iş onuň öz eden işi” diýip
bilmedi-de, bar günäni öz üstüne alyp dymmak bilen çäklendi.
Öý eýesi garry atyň eýlesine geçip bir syn etdi, beýlesine geçip
bir syn etdi. Idip gördi.
— Hop
ýagşy, oglum, muny men tiz gutararyn, gowy
bolýança munda galarsyň - diýip, şol günden ata seretmäge
başlady.
Perman iki agşam şol ýerde galmaly boldy. Soňkusy gün
daňdan turup, bu garrynyň ogly bilen iki bolup ýola düşdi.
Günortana çenli ýoldaşy Perman bilen bile gitdi. Bir jülgede
düşläp, günortan çaý-çöregini bile iýdiler. Ýoldaşy şol ýerde
hoşlaşyp, yzyna dolandy. Perman bolsa öz ýoluna atyny sürdi.
Permanyň gidip barýan ýoly egrem-egrem jülgelerden
aýlanyp, ol dereden bu derä girýärdi, tokaýdan-tokaýa
sümýärdi. Aşagyna gün düşmez şeýle bir gorkunç sümme
tokaýlar gabat gelýärdi welin, olaryň içinde ýol-ýoda saýgarar
ýaly däldi. Emma Perman indi atyna berk ynanýardy. Ol indi
atyň jylawyny öz erkine goýberipdi. At hem her bir sümme
tokaýdan öz alyp barýan ýodasyny ýitirmän alyp çykýardy. Şo
barmaşa at bir sümme tokaýyň içi bilen geçdi-de, bir uçut
gaýany ýanap, tokaýyň sepgidi bilen gitdi. Bir çeşmejigiň
üstünden geçdi. Ol çeşme beýik uçut gaýadan dazlap aşak
inýärdi. Perman çeşmäniň gaýadan inişine geň galyp, esli
wagtlap seredip durdy.
— Babamyň aýdan çeşmeleriniň biri hem şu bolsa gerek -
diýip, öz ýanyndan pyşyrdady. Ýoluny dowam etdi. At ýene bir
salym ýöredi-de, bir bolgusyz öwrümjikde ýapgyt ýalçy daş
gaýa dyrmaşyp ugrady.
Perman ýokarysyna göz aýlady welin, bu pesräk ýapgydyň
ýokarysy beýik uçut daş gaýa baryp direýär eken. Hiç ýere
gidere ugur-ýol ýok.
— He-ýeý, janawer, şu wagta çenli ýalňyşman gelýärdiň
welin, şu gezeg-ä gaty ýalsyşan bolsaň gerek.
Guş bolaýmasaň, garşyňda ýol ýok ahyry - diýip hümürdedi.
Heniz gaty ýokary galmadyk atyny aşak dolady. At öwrülip,
deräniň düýbüne düşüp saklandy. Perman ýene onuň jylawyny
erkine goýberdi. At ýene öňki ýapgyda dymaşyp başlady.
Perman ýene aty yzyna dolady. Soň ýene ony öz erkine goýdy.
At ýene öňki ýoluna gitdi. Perman aty birnäçe gezek yzyna
dolandan, at bolsa ýene öňki ugruna gidenden soň, ol ahyry
“näme bolsa, şo bolsun” diýip, töwekgelçilik etdi.
At ýapgyt daşyň ýüzi bilen ep-esli ýokary galandan soň,
darajyk bir köçejigiň agzy göründi. Perman ony görüp, “bu bir
sallatlaryň gazyp giden nagymy bolara çemeli” diýip, göwnüne
getirdi. Onuň aňyrsyny hem barlaman, ýene aşak indi.
At deräniň düýbüne düşüp, ýaňy daýanan badyna, birden
gapdaldaky bir çogmak hyşanyň arasyndan bir gorkunç zat
towsup çykdy-da, aty jylawlady. Permanyň depe saçlary syhsyh bolup üýşdi. On iki süňňi pagyş-para gowşady. Bedeniniň
agzalary bogun-bogun sökülip, bu ýaş oglanyň ýaňy kuwwata
gelen dyzy edil ýüz ýaşyndan agan garrylaryň dyzy ýaly
lagşady, ysgyn-mydar galman, göwresi ten bilmez boldy.
Ýüzüniň reňki üç ýuwlan ak esgä döndi. Dodaklarynyň gany
kepäp, dili bolsa hereketden galdy.
Endamynyň gany öz kadasy bilen ýöremän, agzalary gurşup
uklap ýatan adamyň “päh!” diýlen ýaly, birden ukudan
oýanmagyna “basyrganmak” diýlip aýdylýan bolsa, Perman
hem atyň üstünde oýa otyrka edil şonuň ýaly basyrganypdy.
Belki, ondan hem beter bolupdy.
Çogmak hyşanyň arasyndan şeýle bir gorkunç zat böküp
çykan
badyna
ol:
“Adamlaryň
arasynda
aýry
jynslar
dogrusynda edilýän her hili howatyrly gürrüňler çyn eken-ow.
Şu bela-beter adam iýýän jynsdan bolsa gerek. Ýene öldürip
ötägitse-hä janyň ujy. Emma “dünýäde iň süýji et adam eti
bolýarmyş” diýip garrylar gürrüň ederdi. Adamyň etiniň
süýjüligine bolsa, bu adamhor pisler beletdir. Ilki özümi iýer,
atymy-da soňra agşam şamy ediner” diýip göwnüne getirdi.
Gyrguşuň jylawyny saklap duran aýylganç sypat adam bolsa
atyň kellesiniň bir gapdalyndan ot ýaly ýanyp duran gözlerini
Permanyň dogry ýüzüne dikip, geplemän sem bolup durýardy.
Onuň adam ýa-da başga bir jyns boldugyny saýgarar ýaly
däldi. Ol endamyna boýdan-başa alajabarsyň derisini çekipdir.
Başynda bolsa ýene haýsydyr bir ýyrtyjynyň derisiniň tüýleri
seçelenip durdy. Onuň ýüz gözleri tüý bolup, uzyn ak sakgaly
bilen bulaşyp ýatyrdy. Gaşlary gözüniň üstüne bürenip durdy.
Perman “hakykat şol aýy diýilýänlerine duşdum-ow” diýip
pikir
etdi.
Garrylaryň
oglanjyk
wagtyndaky
aýdýan
ertekilerindäki “sag goly almaz bolan güýçli aýylar” diýlip
gürrüňi edilýän gorkunç jandarlar ýadyna düşdi. “Meniň indi
kazam dolup, iň ahyrky gadamym şu boldy” diýen netijä geldi.
Perman bu ýere ýetmezinden öňem ençeme gorkunç
wakalary başyndan geçiripdi. Ol geçen üç gije-gündiziň içinde
köp muşakgatlary çekdi. Ol üç gijäni ukusyz geçirdi. Onuň
yzarlap gelýän inçejik ýodasy ony beterden-beter gorkunç
tokaýlaryň üstünden eltdi. Ömründe palta sesini eşitmedik
mähnet ýogyn hem uzyn agaçlar güri çykyp, başlary asmanda
çatylyşyp durdy. Olaryň aşagynda hyşa, hüžžük gamyşlar
örçeleşip, çolaşyp çykypdyr. Gidip barýan ýoluň göýä bir ötüge
meňzeýär. Her bir gadamynda öňüňde turan duşman atyňy
sakga saklap biljek ýa-da bir möjek bolsa üstüňe zyňyp arap
biljek. Seniň goluň galmanka olar işini bitirjek. Munuň
üstesine-de jürbe-jür ýyrtyjy möjekleriň sesleri. Olaryň
aýylganç arryldylary, hil-hil uwlamaklary her gije onuň
gulagyny kamata getirip, güň edipdi.
Perman bir gezek ertir ir bilen tokaýyň içinden suw gözledi.
Ahyry suw dolup ýatan bir oý tapdy. Atyny sürüp, köle
ýakynlady. Emma at birden dört aýagyny hem ýere diredi-de,
sanjyldy duruberdi. Perman näçe debsilese-de, bir dabanam
süýşmedi. Ýogsa at gaty suwsuzdy. Emma suwsuzlyk-da ony
suwa meýil etmäge mejbur edip bilmedi.
Ol atynyň bir zatdan heder edýändigini aňdy. Şunça ony
görjek bolup dyrjaşdy, töwerek-daşyny üns bilen synlady.
Emma hiç görüp bilen zadam, aňlan zadam bolmady. Kölüň
töwereklerine nazar saldy. Dag umgalaryndan başlap, her hili
ýyrtyjy-möjekleriň yzyna gözi düşdi. Daş-töwerek dürli yzdan
ýaňa torç bolup ýatyrdy.
Şol wagt atyň bu duran ýerinde durmaga ýüregi çydam
etmedik borly, yzyna serpildi-de, ökjäni göterdi, Perman tiztizden omzundan garap barýardy. Birden onuň gözi kölüň
aňyrsyndaky pesräk baýyrdan aňyrlygyna baka inip barýan
ýolbarsyň symgylt gerşine kaklyşyp gitdi.
“Duşmanyň ýüzi aňryk” diýip, içinden oýlandy. Bu wakany
pal edinip, özüçe gowulyga ýordy. Ýöne ýolbarsdan sag-aman
arany açmagy hem, öz göwnüne teselli bermegi hem Permanyň
kalbyndaky wehimi aýryp bilmeýärdi. Ol islendik ýagdaýda
şeýle gorkunç möjekleriň penjesine düşäýmeginiň ahmaldygy
hakdaky pikirden el çekip bilmeýärdi.
Ýolbars bilen bolan gorkunç duşuşykdan soň, Perman köp
ýol sökdi. Ýöne ol näçe ýörese-de, sümme tokaýlykdan gözi
açylmady. Gün dik asmana çykypdy. Emma Perman ony käte
bir ýerde görüp galýardy.
Permany alyp barýan inçejik ýol beýik bir ýapgyt kötele
ýarmaşyp gitdi. Bu kötel beýleki kötellere garaňda has
ýapgytdy, ýüzi hem beýlekilere garaňda ýalaňaçrak diýmek
boljakdy. Ozalky köteller mähnet-mähnet agaçlara basyrylyp
otyrdy. Hatda gara daşlaryň ýapgytlaryndanam agaçlar çykyp,
terslin-oňlyn uzalyşyp otyrdy. Bu köteliň bolsa ýüzüne
gyrtyçdyr ýylakdan perde çekilipdi. Selçeňräk arça agaçlary
asmana gol gerşip otyrdylar.
Perman bu köteliň aňry ýüzi hem bäri ýüzi ýalydyr diýen
pikir bilen atyny sürüp, onuň depesine çykanda, munuň
depesiniň bir geriş bolup, aňry ýüzüniň hem suwamaý ýylçyr
gara daşdygyny gördi. Ondan aşagy hem öňi-soňy görenine
meňzemeýän, aňyrsy-bärsi görünmeýän ymgyr giden tokaýlyk
bolup ýatyrdy. Bu ýapynyň ýüzünden ýoluň ýapbaşlap inýän
sudury çala saýgardýardy. Ol atynyň başyny çekip, bir salym
töweregine ser salyp durdy. Ýene atynyň başyny öz raýyna
goýberdi.
Her niçigem bolsa bu kögel Permana öňki kötellere görä
tanşyrak ýaly göründi. Garşysyndaky tokaýlyga gözüni aýlap:
“Babamyň diýen kese köteli şudur” diýip oýlandy. “Babamyň
aýdan alamatlarynyňam şu kötelden tapylaýmagy ahmal” diýen
umyt bilen töweregine syn edip gitdi. “Şu ýerlerde golaýrak bir
ýerde çeşme bolmaly. Onuň gözbaşynda bir mähnet, göze
ilginç hoz agajy bolmaly. Onuň şahalary biri-biriniň içinden
geçişip, üstünde keçe ýazyp halka gurap oturyberer ýaly
bolmaly. Çeşmäniň sag ýakasynda süýnmek uzyn hem ýasy daş
bolmaly. Onuň üstünde iki adam jaýlaşyp ýatyp biler ýaly
bolmaly...
Ol babasynyň salgy beren şu alamatlaryny gözledi. Sebäbi
babasy oňa:
— Kötelden düş-de, barýan ýoluňdan çykyp, atyň başyny
goýber, özi tapar. Soň barjak ýeriň ýakyndyr - diýipdi.
Perman hernäçe gözlese-de, babasynyň diýen çeşmesini
tapmady. Ahyry atyny bir agaja baglap, töweregine pyýadalap
aýlanyp başlady. Terslin-oňlyn gatnaw etdi.
Şeýdip aýlanyp ýörkä, birden gözi ullakan çynaryň