Perman-1989`Türkmenistan - 12

Biz kerweni bu gije urup bilmeýäris. Kerwen agyr,
goragçysy hem çensiz kän bolara çemeli. Bularyň gijeligi
bolmaz, bu iki arany üç menzil edip, ýolda iki ýerde ýük
ýazdyrarlar. Ertir kere-mara ugrap, bir ýere baryp ýük
ýazdyrarlar. Ine, şol ýerde bulary talamak amatly bolar. - Soňra
ol atlylaryny bir syrt gaýra geçirdi-de: - Ýatyň, gözüňiziň
ukusyny alyň - diýdi.
Her kim atynyň baş bagyny bilegine sarap gyşardy. Şeýle
ýerlerde Öwezmyrat batyr gije garawulçylygyny hiç kime
ynanmaýardy.
Ol häzirem daň ýagtylyp ugranda atyna iým berip ýördi. Şol
wagt Nepes ukusyndan turup geldi.
—
Batyr, indi senem az-kem ýat-da, dynjyňy alaý. Özüm
göz-gulak bolaryn - diýdi. Diňe şondan soň ol oturan ýerinde
kellesini iki dyzynyň üstünde goýup irkildi.
Basym atlylar örüp, atlaryna iým bermek, özleri garbakgurbak etmek bilen boldular. Diňe şol wagt olar kerweniň
sesýetim golaýyndadyklaryny bilip galdylar. Sebäbi şol wagtlar
kerwen ýüküni taýlap ýola düşmekçi bolýan borludy, gykylyk,
ala-zenzele
bolup
başlapdy.
Öwezmyrat
batyr
başyny
galdyrdy-da:
—
Kerwen bu gün aman-sag ugraýar - diýdi.
Aradan salym geçirip, ol atlysyny yzyna tirkäp, kerweniň
düşlän ýerine bardy. Dumly-duşuna, ýük urlan ýerine,
gumalaklara, at tezeklerine siňe-siňe seredişdirdi. Kerwende
näçe düýäniň bardygyny çaklady. Soň atyny idip pyýadalap,
ep-esli ýere barýança ýoldaky yzlara içgin seredip gitdi.
“Aýdylyşy ýaly kerwen agyr eken. Emma goragçysy ondanam
agyr. Pesinden iki ýüz ýaragly adam bar... Ýöne atlysy az,
köpüsi pyýada. Eger juda çemine salaýmasak, bu sapar
birneme gylyçlaşmaly bolsa gerek. Ýöne ýa ölmeli, ýa almaly.
Muny sypdyrmaly däl” diýip, öz ýanyndan oýlandy.
Soň ol atlylaryny yzyna düşürip, kerwen bilen ara çala gara
görnüm meýdan salyp gitdi. Atlylaryna “Beýige çykmaň,
olaryň dürbüsi bardyr” diýip tabşyrdy.
Emma kerwen yzyndan ýagy döküler öýtmeýärdi. Olar diňe
öň tarapdan hem gum tarapdan howatyrlanýardylar. Garaňky
gatlyşyp ugran mahaly kerwen bir ýere baryp, tegelenip ýük
ýazdyrdy. Öwezmyrat batyr olara tarap çiňerilip seretdi-de:
—
Biziňki getirdi! - diýip gygyrdy. Gep salgy, kerwen
onuň pylan ýerde düşläýbilseýdir diýip ýüreginde arzuw edip
gelýän ýerinde düşlän borludy.
—
Biziňki nähili getirdi, batyr? - diýip, ýigitleriň biri
sorady.
—
Kemsiz getirdi onda-da - diýip, Öwezmyrat batyr öňküsi
ýaly begençli seslendi. - Ol ýeri bir wagtlar düme ekin ekilen
ýer bolmaly. Ekinçilermi, orakçylarmy, kimem bolsa, şol ýerde
bir topar ýer döle gazyp taşlap gidipdirler. Bular şol döleleri
göz astyna alyp düşdüler. Indi bular bir zat eder. Kyrk-elli
adamyny düýeleriniň daşyna garawul aýlap, galanlary şol
dölelere sümer. Garawullaryň bäri ýüzünden bukup barmak
üçin şeýle amatly ýerler bar, hatda olaryň özlerine duýdurman,
düýeleriniň arasyna girip oturmagam bolar.
Şol gije ol şeýle hem etdi. Ýary gijeden agandan soň, agyr
güýjüni
kerweniň
alkymynda
taýýarlap
goýdy.
Daýaw
ýigitlerinden elli adamy saýlap, olara ýeke-ýekeden özüniň yzy
bilen ýöremegi buýrup, hemmesini düýeleriň arasyna saldy. Eli
ýalyn gylyçly pyýadalaryň her haýsy bir garawuly peýläp,
oslanmadyk ýerden çykyp, garawullary gutardylar. Soň
döleleriň agzyny aldylar. Ýeňillik bilen kerweni hem onuň
goragçylaryny alyp gaýtdylar.
Öwezmyrat batyr şeýdip, Skobelewiň gaty köp kerwenini
urdy. Emma onuň urulman ýetjek ýerine ýetýän kerwenleri
ondanam kändi.
Öwezmyrat batyr şol gün kerweni sürüp, gijäniň bir wagty
öz goşuna geldi. Ol Ýaňgala tizräk ýetişmek üçin howlugýardy.
Emma ol ýere ertesi hem gidip bilmedi. Sebäbi ýigitleri ýaňky
kerwenden ýeten ok, däri, tüpeň oljalaryny şähere eltip gelmek
islediler.
—
Batyr, ok beýlede dursun, şu wagt şäherdäkiler bir atym
därem tapanoklar. Olar atylan oklaryň gurşunyny çöpleýärler.
Hem muzd, hem minnet diýen ýaly biz bu zatlarymyzy olara
eltsek, olar-a okly-därili boljak, bizem birneme pully boljak diýşip, birnäçe adamyny ugratdylar.
Ertesi şähere gidenler gaýdyp geldi. Öwezmyrat batyr ýola
çykmaga hyýallanyp durýardy. Şol wagt çapar gelip,
Ýaňgalanyň alnanyny habar berdi. Ýaňgalany saklaýanlaryň
gazaply uruşlar edenini aýtdy. Öwezmyrat batyr çaparyň
gürrüňini ýagşy diňläp eşidenden soň:
—
Ak patyşa küşdüň atmaly ýerini bildi. Indi ol galanyň
açmazynda oturdy - diýip, ahmyr bilen hyrçyny dişledi. - Indi
ol galanyň daşyny gabar-da, suwuny sorar. “Syçanlar gapanda”
diýer. Indi onuň üstüne öz-özüň eliňi serip bararsyň... - Ol esli
salym
oýlanyp
durdy.
Soňra
başyny
galdyryp,
töweregindäkilere garady. - Ýöne iş şol hetde ýeten güni biziň
ýerimiz geler, galada bir adam galdyrman çykararys.
Ol şeýle wagt geläýse taýýar bolup durmak üçin atlysyny
üçe böldi. Şol üç bölegiň biri galanyň günbatar ýüzünde, biri
gündogar ýüzünde, biri hem çat maňlaýynda hereket etmelidi.
Häzirlikçe bolsa ol hemişeki urşuny dowam etdirdi.
Öwezmyrat batyr galanyň aşagyndan nagym gazylýandygy
dogrusyndaky habary aksakgallara ýetirenden soň, il arasynda
“Öwezmyrat batyr tüýs däliräpdir. Ol doňuz düýşürgän ýaly,
ine şeýle habar tapýarmyş. Aksakgallaram oňa ynanyp, indi
garawulam goýjakmyş. Başyna turşy çykanlar, heý, şu galany
ýykmak üçin däri tapylarmy? Bu bir nili azanyň gürrüňine
meňzeýär. Öwezmyrat batyr bir parasatly ýigitlerdenmikä
diýýärdik. Ýa indi onuňam akyly üýtgäp ýörmükä?” diýen
gürrüňdir myjabatlar ýaýrady.
Emma Ýaňgala elden gidensoň birnäçe günden nagymyň
gazylyp ugrandygy şäherdäki ilatyň uludan-kiçä hemmesine
mäim boldy. Şondan soň “Öwezmyrat batyryň aýdanynyňam
jany bar eken, bikär aýtmaýan eken. Ýöne onuň aýdyşy ýaly
däri näme işleýär, bular şu ýerden deşip çykjakdyr” diýşip,
ýagynyň deşip çykjak ýeridir diýip çaklan ýerlerine garawul
goýdular.
Şol günleriň birinde Öwezmyrat batyr atlylarynyň öňüni
başlap, ýagynyň üstüne çozmaga barýardy. Ol entek çozuş
meýdanyna ýetmänkä bir atly atyny ýüzin salyp geldi:
—
Batyr, aýak çek! - diýdi.
—
Hä, näme bar?
—
Ýaraşyk boldy, batyr, indi gülala-güllük boldy - diýip, ol
atly habar berip gitdi.
—
Bolýar-da, “il oňlasa, atyňy soý” diýipdirler. Il oňlan
bolsa, biz ýol ogly - diýip, Öwezmyrat batyr ýigitlerini tirkäp
goşuna tarap öwrüldi. Ýolda barýarkalar uruşda wepat bolan
birnäçe ýigidiň adyny ýatlap, aksakgallardan käýindi. Ýaraşyk etjek bolsaňyz ozal näme işleýärdiňiz? Gara batyr
ölmänkä, Weli batyr ölmänkä, Berdimyrat han ölmänkä, Sähet
mergen ölmänkä ýaraşyk etseňiz bolmadymy? Şolar ölmänkä
ýaraşyk edilenem bolsa, il däl diýmezdi. Orslardanam köp
adam öldi. Aslynda ýaraşyk ediljek bolunsa, harapçylyk
bolmanka etmeli ahyry.
—
Aý, batyr, ýurduň üçin gan gökmeli ahyry. Olar ýurduň
üstünde dökülen ganlar-da - diýip, Garry batyr gürrüňe
goşuldy.
—
Aý, Garry batyr, bu ýerde dogrusyny aýtsak, ýurt
üstünde gan döken gan dökdi. - Öwezmyrat batyr jany ýanyp
gürledi. - Näme ölüm ol ýigitleriň bijesine düşüpmi? Näme
üçin Dykma serdar, Sopy han ýalylar gan dökenok? Näme üçin
birnäçesi sellesini tegeläp otyr? Näme olaryň bijesi çykypmy?
Dogrusyny aýtsaň, başda ýurt üstünde gan dökmegi ýüregiňe
düwdüňmi ýa-da ýaraşyk etmegi ýüregiňe düwdüňmi, haýsy-da
bolsa ýürejigiňdäkini öz iliňden ýaşyrma-da, düşündirip aýt,
eden işiňi il-ulusyň bilen maslahatlaşyp et. Ine bizde şol
edilmedi. Biziň aksakgallarymyz biri-birinden gowy orun aljak
bolup, haýda syrlaryny biri-birlerindenem gizläp gezdiler. Her
haýsy aşaklyk bilen ilden ogryn iş etmäge başlady. Biri-birini
gabanyp, mekirlik edip, biri-birini öldürmegiň yzynda gezdiler.
Bu ýaraşyk hem şol mekir dönüklerden biriniň işidir. Ol “ak
ýürekli sada adamlar gyrylyp saýpalyny tapdy, indi galanlary
hasap däl, meniň öňüme böwet bolup biljegi ýok” diýip, şu işi
edendir. - Ol esli salym sesini çykarman gitdi. Uludan demini
alyp, sözüniň üstüni ýetirdi. - Heý, Helebaý aganyň hekaýaty
ýaly “bähbit bola”. Ýaraşyk bolan bolsa, bähbit bolsun. Başa
näme gelse görübermeli bolar...
Öwezmyrat batyr gumuň etegine ýetip, gum depelerini
ýaryp gidýän gysby jülgä girdi. Atlysy hem yzy bilen girip,
müňe ýakyn atly goşun, göýä eräp guma siňip giden dek birden
gürüm-jürüm bolup gitdi. Edil şol wagt şäher tarapdan bir atly
atyny ýüzin salyp bulara baka barýardy.
Öwezmyrat batyr atlylaryny yzyna tirkäp, özüniň seleň
galasynyň agzyndan girip, ýaňy guýy meýdanyna çykypdy. Şol
wagt hem ýaňky çapar at derledip olaryň yzyndan ýetdi. Heniz
ol geplemäge ýetişmänkä, Öwezmyrat batyr:
—
Näme, eýgilikmi? - diýip gygyrdy.
—
Aý, batyr, şol bolup gelişden eýgilik tamasyny edip
nätjek? Uruş täzeden başlandy - diýip, çapar jogap berdi.
—
Ol nähili täzeden başlandy? - diýip, Öwezmyrat batyr
geň galdy. - Näme ak patyşa wadasynda tapylman, namartlyk
etdimi?
—
Ýok, batyr, ak patyşa wadasynda är ýaly durdy. Bu işde
özümiz günäkär, batyr. Göreniň bibal teke, alaç bolýarmy
muňa - diýip, çapar käýinip gürrüň berip başlady. - Hakykat
ýaraşyk boldy. Top, tüpeň sesi ýatdy. Patyşanyň goşunlary öz
ýatymlaryndan çykdylar. Biz janpenaň üstüne garga ýaly
düzüldik. Hakykat olar “indi bir dogan bolduk” diýip, el
bulaşyp gygyryşdylar. Bizem el bulap gygyrdyk. Ine şol
wagtam Muhammet egri diýen bir döremän geçmiş haramzada
“aksakgallar para alyp, bizi syrtymyzdan satyp ýaraşyk
edýärler” diýdi-de, aksakgallara sögüp, janpena çykyp,
tüpeňini
töwhüldedip
myçyp
goýberdi.
Bizem
gaçyp,
janpenamyza bukduk. - Ol durup diňşirgendi. - Eşidýärmiň top,
tüpeň sesini? Gör, nähili? - Ol uruş gidýän ýerden ýaňyrak
gaýdansoň gulagyna top-tüpeňiň sesi gelip duran ýaly bolmaga
çemeli ýa-da gürrüňine has gyzyk bermek üçin borly, ýogsa bu
ýerden top, tüpeň sesi eşidilenokdy. - Muhammet egri diýen
adam ömründe hiç wagt uruş gören adam däl. Galada busup
ýören adam. Dogrusy, ol adam hatarynda görülýän adamam
däl. Sebäbi diýseň, ömründe biline gylyç dakan, egninden
sozan asan adam däl. Ol pisiň janpenanyň üstüne çykyp atan
şol oky ömründe birinji gezek atan oky. Ol okunyňam daga ýada damana düşenini bilýän ýok. Ol pise hiç kim tüpeňem
ynanmazdy, gylyjam, ýöne şu eýýämiň ite dök bolup galan
sozanyndan oňa-da biri ýetipdir. Ine, gel-gel, şeýle pis adam
bolan Muhammet egri iki milletiň arasyna çöp oklady-da, ýaňy
ýaraşyk baglaşyp, gan dökmäni goýan adamlaryň arasyny
bozdy oturyberdi.
Çapar sözüniň ahyrynda Muhmmet egrä paýyş-paýyş sökdi.
Öwezmyrat batyr bolsa ýüzüni keseräk tutdy-da:
—
Adam hatarynda görülmeýän bolsa, item bolsa, “guýyny
hapala-da, at gazan” diýen ýaly, ol kişi at gazanypdyr - diýdi.
—
Ady ýitsin, ady ýitmişiň, ol pis at gazandy - diýip, çapar
jany ýangynly gürledi. - Mundan beýläk ähli teke tä kyýamata
çenli Muhammet egriň adyny unutmaz. Onuň ata-babasyna,
ýedi pyşdyna çenli gargar. Uly iliň gargyşy olaryň tohumyny
baýnytmaz, ol baýnaman geçer welin, etjegini etdi-dä. Şu
günden şeýläk öljek orsuň, türkmeniň gany, webaly şol pisiň
boýnuna, batyr. Kyýamat gün hem nähak ölenler onuň
boýnundan asylyp, günüň dogary bilen ýaşaryna çenli muny
münüp çaparlar.
Öwezmyrat batyr:
—
Onuň
bilen
kyýamatlaşyp,
magşarlaşyp
durman,
golundan tutup, “ine günäkär şu, şuny näme etseňiz ediň” diýip
beýiklere tabşyraýsaňyz bolmadymy? - diýdi.
—
Tekeçiligi özüň bilýäň ahyry, batyr - diýip, çapar
jibrindi. - Ol pisiňem obasy, ili, tiresi, garyndaş-hossary bar.
Soňy gowy boljak däl. Ýogsa Gandym aksakgal şol maslahaty
tapdy. Beýleki aksakgallaram şony makullan ýaly etdiler.
Bilmedim näme üçin, ýene soňy bolmady.
Öwezmyrat batyr gürrüňiň aňyrsyna kemsiz ýetensoň:
—
Aý, bolýar, bolupdyr - diýdi. Soň sözüniň kinaýaly
äheňi çapary ynjydar öýtdümi-nämemi, sypaýyçylyk bilen
yzyny düzetdi. - Hawa, hernä habary wagtynda ýetirdiň.
Bolmasa biz ýaraşyk boldy diýip arkaýynlanypdyk.
Çapar hoşlaşyp yzyna gaýtdy. Öwezmyrat batyr elindäki
gamçysynyň sapy bilen eýeriň gaşyna tyrk-tyrk kakdy. Onsoň
atyny öňe baka debsiledi. Onuň aty goşa bardy. Emma ol
düşmek hyýalynda däl ýaly, atyndan düşmän otyrdy. Ol at
üstünde oturansoň, “Bu yzyna dolanjag-ow” diýen güman bilen
beýleki ýigitleriňem hemmesi at üstünde otyrdy. Öwezmyrat
batyr birden:
—
Garry batyr! - diýip seslendi.
—
Hüm! - diýip, Garry batyr burnuna salybrak ses berdi.
—
Öňki dökülen ganlar-a ýurt üstünde dökülipdir. Indiki
döküljek ganlar nämäniň üstünde döküljek? Hany şundan habar
ber - diýip, Öwezmyrat batyr parahat gürledi.
Garry batyr çalaja ardynjyrady-da:
—
Bilmedim, batyr, men-ä - diýdi.
—
Bilmeseň, Garry batyr, bu-da şol biri-birinden gabal
basyp ýören satylan aksakgallaryň işi. - Öwezmyrat batyr
bolýan wakalary düşündirmäge durdy. - Olaryň birnäçesi üçin
şu mahal ýaraşyk edäýmegem boljak eken. Emma birnäçeleri
üçin bolsa henizem birentek adamlary ýok etmek gerek eken.
Şonuň üçin ana şol adamlar Muhammet egri ýaly bir kellesiz
oýnatgyny tapyp, oýnap, syrtyndan galdyryp, beýlekileriň eden
ýaraşygyny bozdurypdyrlar. Ine, Garry batyr, işiň bolşuna men
şeýle düşündim.
Garry batyr diňe:
—
Biçem däl - diýip oňdy.
—
Biçem däl bolsa, hany indiki maslahaty ber, Garry batyr,
näme etmeli?
—
Aý, näme, ýene uly il urşup başlan bolsa, uruşmaly bor-
da.
Öwezmyrat batyr “her bir oýnatgynyň eden işi üçin galan
gyzyl ýüzli ýigitlerimi haraplap bilmen” diýmek isledi-de,
näme üçindir, saklandy. Onuň deregine:
—
Hany, atdan düşüp, dem-dynç alyň - diýdi. Parahat dynç
alyň. Soňuny soň görübereris-dä.
Ol atdan düşdi. Ýigitlerem onuň göreldesine eýerdiler.
Bu agşam ýigitleriň bar gürrüňi ozal edilen ýaraşyk, soň
onuň bozulmagy, Muhammet egri hakda boldy. Garry batyr
gazan-ukaçly goşunda oturyp, töweregine üýşen ýigitlere
gyzygyp gürrüň berýärdi:
—
Bu işiň özi hudaý tarapyndan bolýan zatdyr. Muhammet
egri bolsa ýöne bir sebäpkärdir. Haýsy işde bähbit bardygy
bildirmez. Belki, bize bähbitlisi bolsun.
—
Hakykaty aýdýaň, batyr - diýip, Hal molla onuň
aýdanlaryny tassyklady. - Elbetde, her zat hudaý tarapyndyr.
Hudaýdan biidin çöp başy gymyldamaz.
—
Işalla, biz ýeňeris. Ýorasy gowy... Ine, men öten agşam
daňdanlar şeýle bir düýş gördüm - diýip, gürrüňine hä beren
tapylansoň, Garry batyr has-da gyzdy. “Aç towuk düýşüne dary
görer” diýen ýaly, bir wagtlar gören bir düýşüni gürrüň
bermäge başlady. Hal molla-da ol düýşi gowulyga ýordy.
Garry batyr ol ýorguda ýüregi bilen ynanyp, gürrüňini dowam
etdi. - Ahyryna çenli uruşmaly. Hökman biz ýeňýäris. Onuň
gürrüňi ýok.
Şeýdip, bu gijäni geçirdiler. Ertesi gün guşluk galanda
galadan bir atly geldi. Öwezmyrat batyryň atlylary bu adamyň
näme habar getirenini bilmek islediler. Ol atly getiren habaryny
Öwezmyrat batyra gürrüň berýärkä, olaryň hemmesi diýen ýaly
Öwezmyrat batyryň goşunyň töweregine üýşdüler. Kimsi otyr,
kimsi gyşaryp ýatyr, kimsi aýak üstünde dur. Ýöne olaryň
hemmesi galadan gelen atlynyň berýän gürrüňini dykgat bilen
diňleýärler. Gelen atlynyň gürrüňi uzynam bolsa, manysy iki
agyzdy. Aksakgallaryň aýtmaklaryna görä, Öwezmyrat batyr
öz atlysy bilen şähere barmalymyş. Şol ýerde bileleşip
uruşmalymyş. Sebäbi ýagy indi galanyň alkymyndamyş.
Ol gelen atlynyň ýa doga bolşy şeýledi, ýa-da aksakgallar
oňa gaty pugta tabşyrypdyrlar, ýogsa-da onuň özi aksakgallara
meňzejek bolup azara galýardy, garaz, näme-de bolsa
aksakgallaryň gürrüň edişine öýkünjek bolup azar ýamanyny
gördi, gürrüňini owadanlajak bolup, iki agyz gürrüňi uzyn bir
hekaýa öwürdi.
Öwezmyrat batyr şunuň ýaly iki agyz sözi uzaldyp oturan
adamlary ýigrenýärdi, dessine oňa aýtjak sözüni aýdar
goýbererdi. Näme-de bolsa bu sapar ol parahat görnüşde, sesini
çykarman, onuň gürrüňini diňläp otyrdy. Hatda ol gürrüňini
gutarandan soň hem “näçe gürrüňiň bolsa et-de, keýpden çyk,
agzyň boş” diýýän ýaly, sesini çykarmady. Ahyry ýene gelen
atlynyň özi dillendi:
—
Batyr, maňa näme jogap berýäň? Men indi yzyma
gaýtjak.
—
Ýör gaýtsaň, men seni ýola salaýyn - diýip, Öwezmyrat
batyr onuň bilen ýöräp, atlylarynyň arasyndan saýlandy.
Gürrüňleri eşidilmez ýaly meýdany ara salyp, oňa öz jogabyny
aýtdy. - Sen aksakgallaryň tabşyrygyny maňa ýetirdiň. Indi
şonuň ýaly ed-de, meniň aýdanlarymy owadanlajagam bolmada, edil aýdyşym ýaly şol aksakgallara ýetir.
—
Batyr, aýdyşyň ýaly aýdaryn, üstüne zat goşman - diýip,
atyny sakaklap duran pyýada wada berdi.
—
Aýtsaň, şeýle diý: öz aýagy bilen baryp gapana düşer
ýaly, Öwezmyrat haýwan däl... Öwezmyrat däli, tentek däl. Ol
özüniň sag galan gyzyl ýüzli ýigitlerini Muhammet egri ýaly
bir oýnatgynyň ýakan oduna ýandyrmaz. Şu aýdanlarymy öz
aýdyşym ýaly aýt - diýip, Öwezmyrat batyr sargady.
—
Bolýar, batyr - diýdi-de, ol atynyň üzeňňisine basdy,
özüniň agyr göwresini eýeriň üstüne atdy. Ol ugramakçy
bolanda Öwezmyrat batyr:
—
Biz gerekli ýerinde kömege ýetişeris - diýip, sözüniň
üstüni ýetirdi.
Öwezmyrat batyr gelen atla ikiçäklikde jogap berensoň,
onuň häsiýetine belet ýigitleri nähili jogap berendigini
aňyrsyna ýetjek bolubam durmadylar. Ýöne olar Öwezmyrat
batyryň “Atlanyň!” diýmegine garaşýardylar welin, ol beýle
bolman, onuň çepine boldy. Öwezmyrat batyr atlyny ugradyp
gelenden birneme soňrak Garry batyra soňky kerweni
uranlarynda ele düşüren öküzçeleriniň birini soýup, gaýnatma
asmagy
buýurdy.
Garry
batyr
geň
galyp,
“Näme
ugramaýarysmy?” diýip soramaga hyýallandy, ýöne näme
üçindir, saklandy. Aýdylan işi edip başlady. Atlylar “ertir
atlanarys, birigün atlanarys” diýip garaşýarlar. Emma tamalary
çykmaýar. Öwezmyrat batyr her gün bir öküzçe ýa-da iki
öküzçe soýduryp, gaýnatma asdyryp ýatyr.
Ol ir ertir, giç agşam “şöwür” diýen ýaly bir atlanýardy,
şäheriň bäri ýanlaryna aýlanyp, ser salyp gaýdýardy. Ýöne
näme-de bolsa, Öwezmyrat batyr özüniň diýen adamlaryny
saýlap, şäher bilen aralykda atly garawullar goýmaga başlady.
Ol garawullara özi ýörite tabşyryklar berişdirdi. Indi gala bilen
ara gije-gündiz garawulsyz bolanokdy.
Bir gezek Garry batyr şeýle dikanlap aýtmasa-da:
—
Beýdip, uruşman ýatmagymyz bolanok - diýip, o ýan-bu
ýan yňňy-syňňy etjek boldy. Emma Öwezmyrat batyr:
—
Kim seniň ýoluňy saklaýar? Gidiň urşasyň gelse, hanha
şäher, bar-da syçan ýaly gapana gir, uruş, keýpden çyk - diýip,
kesgin aýdandan soň ol hem sem boldy.
Näme-de bolsa bu ýagdaý beýle bir uzaga çekmedi.
Öwezmyrat batyryň diýen güni geldi. Bir gezek ol hemişeki
şöwüre çykyşy ýaly atlylaryny yzyna tirkäp, şähere tarap gitdi.
Şol gün ol galanyň çar tarapdan gabalanyny gördi. Ol
ýigitlerine ýüzlenip:
—
Şu gün gazaba çykyp, bir ýerde güýjüňiz bar bıksa
görkezmeli borsuňyz - diýdi. Atlysyny yzyna dolaman, peslik
bilen alyp baryp, şähere ýakyn bir buljumda wagta garaşdy.
Ýaňy gün guşluk galan wagtydy. Äpet uly ýarylyş bolup, bir
uly gümmürdi turdy. Şäheriň ileri gündogar burçundan ak hem
gara duman gatyşyk bulut lemmeri ýerden örküni üzmän
asmana atyldy. Öwezmyrat batyr üýtgeşik bir howsalaly ses
bilen:
—
Görüň! Görüň! - diýip gygyrdy. Şol tarapa baka elini
salgady.
-
Öwezmyradyň
bir
wagtky
aýdan
sözüniň
hakykatlygyna siz şu gün şaýat. Belki, il-ulus hem şu gün
görendir.
Şäheriň içindäki il-ulus diňe şu demde, haçan-da nagym
gazylyp,
galanyň
aşagyndan
deşiljek
ýerinde
goýlan
garawullary bilen birlikde gala ganatynyň on-on bäş ädimlik
ýeri gözleriniň öňünde asmana uçan wagtynda “Öwezmyrat
batyryňky hakykat eken” diýdi. Emma indi giçdi. Pyýada hem
atly goşun galany hemme tarapdan gabapdy. Öwezmyratdan
olaryň tamalary ýolukdy.
Öwezmyrat batyr üzeňňä galdy-da, ýigitlerine ýüzlendi:
—
Ýigitler, şu gün bir ýerde gazabyňyz bolsa ediň! Galany
gabawdan boşadyň! Nepes, sag tarapdan. Garry batyr, sol
tarapdan. Menem maňlaýdan urup, ýokaryk çykaryn. Galanyň
ilersi tapyşyk ýerimiz bolmaly! - Ol gylyjyny sogrup aldy-da,
bulaýlap, at goýdy. - Odam bolsa özüňizi uruň!
Üç-dört gün bäri dynç ýatan demgir atlylar üç topar bolup,
ýyldyrym çaltlygynda süýnüp gitdiler. Ahal atlarynyň toýnagy
göýä ýere ilmän, ýeri gyratlap uçup barýan ýalydy.
Oslanmadyk tarapdan urlan zarba galany gaban goşun üçin
gaýypdan inen bir musallat, bir bela ýaly bolup göründi. Olar
ellerini çaşyrdylar. Atlylary ýeňse berip gaçyp başlady.
Galanyň gaýra ýüzi derrew boşadyldy.
Nepes dört ýüz atly bilen galanyň günbatar daş ýüzüni
syryp, ýokaryk sürýärdi. Garry batyr iki ýüz atly bilen galanyň
gündogar ýüzünde söweşip ýördi. Öwezmyrat batyr üç ýüz
atlyny yzyna tirkäp, gaýraky derwezeden girende, onuň aty alasmana bökdi, çarpaýa galdy-da, ýene ileri atyldy. Şol wagty
oglandan-ula gorkuly howpa gark bolup ör-aýak üstüne galan
şäher halkynyň gözi çarpaýa galan atyň üstündäki adama düşdi.
—
Öwezmyrat batyr! - diýen begençli sesler ýaňlanyp
gitdi.
Öwezmyrat batyr guş ýaly uçup barşyna ýalaňaç gylyçly
elini gaýraky derwezä baka salgap:
—
Ýoluňyz açyk! - diýip gygyryp geçip gitdi. Ol göz
ýumup-açar salymda ileri derwezeden daş çykdy. Galanyň
ýumrulan ýerinden gala girmek üçin hüjüm edip, agram salyp
başlan goşunyň üstüne eňdi.
Şol wagta çenli mergenler özleriniň iň güýçlülerini ýygnap,
şol ýumrulan ýeri gorap saklaýardylar. Olar indi oklarynyň
soňuna çykyp, ellerini çaşyryp ugrapdylar. “Mergenleriň oklary
gutaransoň gezek biziňki” diýip, janpenada eli gylyçly, naýzaly
hem gyrkylykly bukup oturan pyýadalar galypdy. Şol pursatdada Öwezmyrat batyr ýetişdi-de, agyr goşunyň şanyndan arslan
ýaly darap başlady. Nepes hem öz atlylary bilen urupurjaşdyryp galanyň kybla burçundan ýokary çykdy. Janpenada
bukup oturan pyýadalar hem özlerine kömek ýetişenini bilip
çozdular. Şeýle bir gazaply uruş boldy, şol wagta çenli şeýle
ganly gazaply sanjyşyk bolmandy. Zenzele dünýäni tutup, at
tozy asmana galdy. Agyr goşun ýeňse berip gaçyp başlady. Şol
wagt Garry batyr hem gelip bular bilen tapyşdy.
Skobelew beýige çykyp, söweş meýdanyny dürbi tutup
synlap durdy. Ol iki tarapyň hem möçbersiz gyrlyp harap
bolýanyny gördi. Ol ýumruklaryny düwüp, dişlerini gyjap
duran ýerinde ýakyndaky polkownige azm urdy:
—
Bu gyr atly ak telpek ýene-de peýda boldy. Ol indi urşa
gelmekden boýun gaçyryp, guma gitdi, galanyň içindäkilerden
başga uruşjak ýok diýip habar tapdyňyz. Olar bize mekirlik
edipdirler, aldapdyrlar. Şularyň gürrüňine ynanma diýip, men
saňa kän aýtdym, indi gördüňmi olaryň mekir hilesini.
Ol gyssandy. Gaçmak hyýalyna-da düşdi. Emma polkownik
ony köşeşdirdi.
Skobelew Öwezmyrat batyryň adyny bilmese-de, ony
atynyň reňki bilen telpeginden gaty gowy tanaýardy. Belki,
Öwezmyrat batyryň ýüzüni görse-de tanap biljekdi. Sebäbi
onuň ýüz keşbi Skobelewiň gözüniň öňünde oňat galypdy.
Skobelew deňizden birinji sapar kenara çykan güni olaryň
üstüne uly howp abandy. Birden oslanmadyk ýerden olaryň
üstüne atly döküldi. Bular başagaý bolup, deňze gaçyp
gaýyklara münmeli boldular. Bu atlylaryň arasynda şol gyr
atyň üstünde oturan ak telpek ýigit Öwezmyrat batyrdy. Şonda
ikisiniň synlary biri-birine düşdi.
Şonda Öwezmyrat batyryň maksady Skobelewi diri
tutmakdy. Ýogsa onuň Skobelewi gylyç bilen çapmaga
ýagdaýy hem bolupdy. Ýöne Stepan oňa “Şu gelýän goşun
başy beýige Skobelew diýerler, ol ak patyşanyň sag goludyr,
eger biz şony diri ele düşürip bilsek, patyşadan islän zadymyzy
talap edip bileris, şony öldürtmezlik üçin patyşa biz näme
diýsek eder” diýip maslahat beripdi. Şonuň üçinem Öwezmyrat
batyr kenar boýunyň adamlaryna “şu hili, şu sypatly adam
kenara çyksa, maňa tiz habar ýetiriň” diýip, birnäçe gün
öňünden sargapdy. Özi hem şol töwereklerden aýrylmandy.
Ýöne Skobelewi gola salaýmaly bolanda, iki sany daýaw soldat
ýetişip, gapma-gürmelikde ony deňze alyp gaçyp, gaýyga
mündüripdi. Şonda Öwezmyrat batyram, Skobelew hem biribiriniň ýüz keşbini unutmaz ýaly bolupdy.
Öwezmyrat batyr özleri bilen birlikde söweşe giren
pyýadalara:
—
Siz şähere baryň, wagt barka aýal, oglan-uşaklary
şäherden çykaryň - diýip, ugratdy. Indi diňe Öwezmyrat
batyryň atlylary uruşýardy.
Polkownik Skobelewiň köşeşmegi üçin şeýlekin çaltlyk
bilen çäreler görüp başlady. Ol yzdaky bar galan arta-taşa
goşuny tizlik bilen jemläp, degişli orunlary berkidişdirdi.
Öwezmyrat batyr ýagynyň yzynda çaltlyk bilen bolup
geçýän üýtgeşikligi aňdy-da:
—
Nepes, sag gapdaldan habardar bol! - diýip gygyrdy.
Onsoň Garry batyra-da gygyrdy. - Garry batyr, gaty çep tarapa
gidip, arany üzme!
Öwezmyrat batyr sag tarapdan gözüni aýranokdy. Ol
özleriniň sag gapdalyndan duýdansyz dökülmekçi bolup, gara
bulut ýaly garalyp gelýän atly goşuny gördi. Bu gelýän
patyşanyň edermen atly goşunydy. “Şu güne çenli pyýadasyz
sap atly goşun bilen bir çaknyşyk arzuwyny ede-ede, diňe şu
gün düşdüm-ow” diýip, Öwezmyrat batyr öz ýanyndan
oýlandy-da:
—
Nepes! Pyýadany taşla-da, sagyňa baka! Garry batyr,
yzymyz bilen! Uruň - diýip gygyrdy. Öňüni başlap, sagyna
baka at goýdy.
Iki goşunyň ilki salnan gylyjy bir syrtyň üstünde çaknyşdy.
Iki goşun şeýle bir gazap bilen gylyçlaşdy, hatda şu gazaba
çydamaýan ýaly, atlar hem çarpaýa galyp, asmana zyňýardylar.
Atlylaryň tozany asmana göterilip, göýä diňe bir ýerden çogup
çykyp duran mele bulut ýalydy. Gazap bilen inýän gylyçlaryň
şarpyldysyndan,
atlaryň
güpürdisinden
gulaklar
kamata
gelýärdi. Wagtal-wagtal Öwezmyrat batyryň:
—
Sagynman ur! - diýip gygyrýan sesi eşidilýärdi hem
ýigitlere gaýrat getirýärdi. Şol wagt patyşanyň atlylary basgy
tapyp ýeňse berdi. Nepes öz atly bölegi bilen gaçan atlylaryň
yzyna düşdi. Der beren Ahal atlarynyň öňünden hiç bir at
gutulyp biljek däldi. Emma Öwezmyrat batyr:
—
Nepes, kowma! - diýip gygyrdy. - Öňümizde bukuda
pyýada goýuldy - diýdi, ony howpdan habardar etdi. - Eger
kelläni gyzdyryp kowup gitseň, olar seni päk gyrar!
Bu atly söweş göýä biçak uzak wagtlap dowam eden ýaly
bolupdy. Emma iki atly goşunyň çaknyşygy ýarym sagatdan
uzaga çekmändi. Ökjelerini at sydyrdyp, depelerinden gylyç
inip gyssanyp barýan pyýadalar atly goşunlaryň çaknyşygy
wagtynda böwşeňlik tapyp gaçypdyr. Öwezmyrat batyr yzynyň
näme boljagyny bilýärdi. Şonuň üçinem çaltlyk bilen
atlylaryny gerşiň aňyrsyna geçirdi.
—
Uruş meýdanyndaky ýaralylary hem meýitleri ýygnaň -
diýip buýruk berdi.
Şol wagt gümmürdisi ýer godukladyp, top ýagyp başlady.
Atlylar galanyň gündogar ýüzüne çekildiler. Öwezmyrat
batyryň kellesinden çalarak gylyç ýarasy düşüpdi. Oňa top
okunyňam bir güllesi degdi. Atlylaryň tebibi:
—
Haý, batyr, urdular-ow! Her niçik-de sag tarapyndan,
onçakly agyr däl - diýip, özüniň ak köýnegini ýyrtyp,
Öwezmyrat batyryň ýarasyny daňdy. Öwezmyrat batyr:
—
Daňmak geregem däl-le! - diýip, çydamlylyk eden
bolýardy welin, gan kän gidýärdi. Tebip ganyny tutjak bolup
kän çalyşdy. Ahyry az-kem togtaşan ýaly etdi.
—
Tebip aga, meniň güýjüm öňki ýerinde, sen arkaýyn bol
- diýip, Öwezmyrat batyr atlansa-da, onuň ýüzi durdugyça
agarýardy. Näme-de bolsa ol agyr ýaralylary yza baka ugradyp,
meýitleri hem ýerläp bolýançalar çydam edip durdy. Şol wagt
kimdir biri:
—
Batyr, nähili bolduň?! - diýip, gyryljak ses bilen
allaniçiksi bolup gygyrdy. Hemme ýigitleriň gözi eňki gidip,
eýerden bir tarapa agyp barýan Öwezmyrat batyra dikildi.
Ylgaşyp baryp, ony atdan aldylar, galanyň düýbünde
ýatyrdylar.
Öwezmyrat batyr:
—
Ýok, hiç zat bolanok - diýip, “nähili bolduň?!” diýen
soraga ysgynsyz ses bilen jogap berdi-de, yzyny düşnüksiz
samyrda sapdy. - Wah, Aýrysakgal... Wah, ony ele salypdymla, arman sypdy... Stepan aga...
Nepes bilen Garry batyr ony gaýrak ugratmaly diýen pikire
geldi.
—