Perman-1989`Türkmenistan - 36

aňyrsynda bukup duran möjegiň ullakan kellesine düşdi. Bu
çynar ondan birneme açygrakdady. Möjek şol çynaryň
aňyrsynda bukulyp durdy. Perman hem ol çynaryň daşyndan
telim gezek öwrüm edipdi. Emma ol möjek ýeserlik bilen
Permandan bukulýardy. Perman haýsy tarapdan gelse, ol hem
çynaryň daşyna aýlanyp, onuň arka ýüzünde bukulýardy.
Şeýdip, ol haçan Perman çynaryň golaýjagyndan geçerkä diýip
peýläp durdy.
Ýöne Permanyň aýlanjyrap ýören ýeri açygrakdy. Şonuň
üçinem möjek şeýle açyk aralykdan hüjüm etmäge üýşenip
durdy. Eger ol möjek bolman ýolbars ýa-da gaplaň bolsa,
Permany
gören
badyna
çym-pytrak
edip,
çaňňalagyny
çaşyraýmalydy.
Möjegiň kellesine gözi düşen badyna Perman atyna baka
okduryldy. Perman atyna atlanan wagty möjek hem agaçlara
gabat bolup, aňyrlygyna baka seňkildäp gitdi.
Babasynyň salgy beren tokaýyny hem çeşmesini Perman şu
gün
tapypdy.
Bu
tokaý
hem
Permanyň
öňki
gören
tokaýlaryndan peslär ýaly däldi. Babasynyň salgy beren
çeşmesi pessejik tümmejigiň düýbünden çykyp, buldurap akyp
ýatyrdy. Ol ýigrimi-otuz ädim töweregi akyp, soňra tokaýyň
aşagynyň düşegi bolan çaýyr hem şona meňzeş güri otlaryň
arasyna siňip, ýok bolup gidýärdi. Bu çeşmäniň başyndaky hoz
agajy bilen ýasy daş hem babasynyň taryp edişiçe bardy.
Ol bu çeşmäniň başynda atyny ýakyp, özi hem az-owlak
dynç alandan soň, babasynyň tabşyryşy ýaly, atyny öz
ygtyýaryna goýberdi. Ol hem esli wagt ýöränden soň, şol
beýikden inýän çeşmäniň hem ýylçyr gaýanyň üstünden eltdi.
Perman atyna ynam etmän aşak-ýokary iki ýana gatnaw edip
ýörkä hem ine şu gorkunç belanyň üstünden geldi.
Perman sesini çykarman özüne seredip duran gorkunç
yşarata seredip doňup galypdy. “Gorkana goşa görner”
diýlendenem beter bolupdy. Bu aýylganç sypatly jynsyň
gözleriniň lowurdap ýanyşy Permanyň gözüne daglaryň
garaňky gowagynda bukup ýatan ýaraly ýolbarsyň gözi bolup
göründi.
Janyndan umydyny üzen Perman dünýäni unudypdy. Aýry
bir jynsy görmeg-ä beýlede dursun, hatda ýönekeý bir del
adamyny görende-de, uçjak guş ýaly towsup duran sarç bir
atyň burny ganan ýaly sulhup, gymyldaman durşy hakynda
oýlanmagy Perman ýa-ha unudypdy, ýa-da “her neneňsi sarç,
güýçli malam üýtgeşik bir gorkunç jynsy görende gorkudan
ýaňa ädimi goşulyp, edil burny deşilen ýaly gymyldap bilmez”
diýip, käbir garrylaryň aýdýan gürrüňlerini ýadyna getirdi.
Emma juda gaty gorkup, huşy başyndan uçup, özüni ýitirmek
bilen, atyň gorkup gorkmazlygy onuň ýadyna-da düşmeýärdi
diýsek, has dogrurak bolsa gerek.
Her näme-de bolsa, Permana şagga bir ak der gelip,
depesinden dabanyna ýetdi. Göýä ak gülüň ter ýapraklaryna
daň-säherler düşen çyg damjalary ýaly, onuň gany gaçan
ýaňaklarynda hem der damjalary ýaldyraşýardy.
—
Bu ýerlere guş gelse ganaty gyrlyp, gulan gelse toýnagy
gyrylýar. Sen nädip düşdüň? - diýip, ahyry ol gorkunç jyns
ynsan dilinde gepledi. Ol sandyrawuk sesi bilen şeýle diýip
kellesini ýaýkanda başyndaky deriniň tüýleri seçelenip gitdi.
Her niçigem bolsa, ol sözländen soň Perman munuň
adamdygyny açyk aňlady hem az-kem ýüregi düşüşdi. Bir az
ysgyna gelip başlady. Birden: “Babamyň diýen adamy, belki,
şudur” diýen pikir kellesine gelip girdi. Ol zordan:
—
Düşdüm, baba! - diýip, dodaklaryny tamşandyrdy.
—
Düşdüm diýsene!-diýip, ol gorkunç adam çalaja başyny
atdy.
Permaň bu iki arada mazaly ysgyna gelip, özüni bir az
dürsemäge ýetişdi. Öz ýanyndan: “Babamyň diýen adamy
hökman şu adamdyr” diýip tassyklady-da:
—
Meni siziň ýanyňyza babam ugratdy - diýdi.
—
Seniň babaňa kim diýerler?-diýip, ol atyň uýanyny berk
tutup, gowşatman durşuna sorady. Onuň jogabyny eşitmäge
gulagy agyrlyk edýän ýaly, bir az Permana baka ýakynlady.
Perman:
—
Öwezmyrat batyr diýerler - diýeninden, ol göýä bir
gorkunç zat gören dek, atyň uýanyny birden goýberip, iki-üç
ädim yza çekildi. Bu arada Perman hem ysgyna gelip, atdan
düşdi. Sebäbi ol atyň üstünde otursa, gorkany has äşgär bildirip
duran ýalydy.
Garry baba ýaňadandan atyň golaýyna gelip, ony mazaly
synlady. Onsoň Permanyň ýanyna geldi. Onuň bilindäki
gylyjyň baljagyny ýazdyryp, tygyny ýarsyna gelýänçä çekdide, içgin-içgin seretdi. Ýene gylyjy ýerine salyp, gaýra çekildi.
Perman aýna gylyjyň bilindedigini diňe şundan soň duýup
galdy.
Garry baba Permanyň boý-syratyny täzeden başdan-aýak
gözden geçirdi.
—
Şu atyň seniň aýagyň aşagynda bolup, şu gylyjyň hem
seniň biliňde bolmagy, ynanmazlyk etmäge ýol goýanok. Eger
şu alamatlar bolmadyk bolsa, men seniň Öwezmyrat batyryň
agtygydygyňa ynanmazdym - diýdi. Perman ol özüniň gaty
gorkandygyny aňandan soň şeýle diýýändir diýip oýlandy.
Garry baba ýene Permana sorag berdi. - Sen batyryň gyz
agtygy bolarmyň?
—
Hawa - diýip, Perman çalaja baş atdy.
—
Bolýar-da. “Öli arslandan diri syçan ýagşy” diýipdirler.
Öwezmyrat batyr indi garrap çökenden soň bolýar-da. - Garry
baba soňam şol bir sözi telim gezek gaýtalady. - Bolýar-da.
Bolýar-da...
Garry
babanyň
bu
sözlerinden
onuň
özüniň
gaty
gorkandygyny bilenine göz ýetiren Perman utanyp, ýüzüni aşak
saldy.
Garry baba öňki sözlerini birneme ýuwmarlamak isleýän
ýaly:
—
Aýby ýok, atlan, gideli - diýdi. Perman atlandy. Goja
pyýadalap, onuň öňüne düşdi.
BERK BULJUMLARYŇ EÝESI
Permana duýdansyz sataşan bu gorkunç adam Kany batyrdy.
Ol Permanyň gelýänini ol entek tokaýdan çykmanka görüpdi.
Şobada hem çaltlyk bilen gaýadan aşak inip, tokaýyň eteginde,
hyşanyň aşagyna sümülipdi.
Kany batyr bukuda oturan ýerinden Permanyň bolşuny
synlamaga başlady. Perman birnäçe gezek aşak-ýokaryk inipçykdy. Kany batyr her gezek ony duşundan geçirip goýberdi.
Kany batyr Gyrguşy gören badyna tanapdy. Gyrguşuň
taýlygy şu ýerde geçipdi. Öwezmyrat batyr soňam Gyrguşy
münüp, onuň ýanyna birnäçe sapar gelip gidipdi. Ýöne ol
Gyrguşy ozal görmedigem bolsa, aňsatlyk bilen tanap biljekdi.
Sebäbi ol Gyrguşuň ýedi arka çenli ata-enesine, babasyna, ähli
eždadyna çenli beletdi. Gyrguş indi ata-babasynyň ençeme arka
bäri göterip gelýän adyny göterýärdi. Kany batyr bolsa öz belet
atlarynyň agtygyny, çowlugyny, ýuwlugyny görende-de aňsat
tanap bilýärdi.
Gyrguşuň üstündäki gögele oglanyň kimdigini welin Kany
batyr tanap bilmedi. Şonuň üçinem birden-bire çykyp özüni
mälim edäýmän Permanyň her bir hereketine syn etdi. Onuň
kimdigini,
näme
niýetiniň
bardygyny,
näme
etmekçi
bolýandygyny bilmek isledi. Belki, bu Öwezmyrat batyryň
iberen adamydyr, belki-de, Öwezmyrat batyryň Gyrguşy bir
söý
bilen
bu
gizlenmeginiňem,
ýaş
ýigidiň
eline
Permanyň
düşendir.
atyny
Onuň
duýdansyz
jylawlamagynyňam sebäbi şudy.
Kany batyr Gyrguşuň ýokary galýan ýerinden ýokary galyp
başlady. Permanyň sallatlaryň gazyp giden nagymydyr hasap
eden ötüginiň agzyna ýetdiler. Ol Permanyň çak edişi ýaly däl
eken. Basym ol ötügiň aňyrsy birneme giňedi. Olar ýene uçut
gaýanyň ýokary başyna dyrmaşyp gitdiler. Esli ýöränlerinden
soň,
Permanyň
şol
aşakdan
synlan
şaglawuk
çeşmesiniňgözbaşynyň ýanyndan çykdylar. Çeşmäniň bu
ýerden görnüşi aşakdan seredeniňdäkidenem üýtgeşikdi.
Çeşme kemerlerden kemerlere böküp, belent uçutdan aşak
eňterilip, tokaýyň içine siňip gidýärdi. Perman bu çeşmäniň
gözel görnüşinden gözüni aýryp bilmän bir az sagyndy.
—
Entek häli synlasaň wagt tapylar. Bu wagt sür, gideli.
Soň synlarsyň-diýip, Kany batyr ony gyssady.
Çeşmeden aňryk geçip, on-on bäş ädim ýörediler. Iki sany
ýanaşyk ýatan mazaryň üstünden bardylar. Ol mazarlara gözi
düşende, Permanyň ini jümşüldäp gitdi. Emma mazarlaryň
saklanylyşyny
görende,
bularyň
ýönekeý
bir
öldürilip
taşlananyň mazary däldigini aňdy. Iki mazaryň arasy bir ädim.
Ol mazarlaryň daşyna adamyň guşaklygyna ýetip duran daşdan
örülen aýmança edilipdir. Aýmançanyň daşlary edil kebşirlenen
ýaly berkidilipdir. Onuň bir tarapynda gapy goýlupdyr.
Garşysyndaky gaýadan inen suwlaryň, ýagyş-ýagmyrdan içine
ýygnanan suwlaryň aýmançanyň içinde tolkun atyp ýatmazlygy
üçin onuň tokaýa tarapky ganatynyň aşagyndan ötük
goýlupdyr. Mazarlar toprakdan galdyrylman, daşdan berk hem
gelşikli edilip galdyrylypdyr. Olar obanyň bir çetinde her
çarşenbe güni daş- töweregine aýlanylyp durlan öwlüýäniň
guburyndan-da artyk bir görnüşdedi. Aýmançanyň içiniň
günde-günaşa süpürilip durulýandygy görnüp durdy. Diwaryň
üstünde goýlan sübse-de munuň şaýadydy.
Perman bu mazarlaryň kimiň mazarydygyny bilmek isledi.
Emma ol öňki gorkusyndan henizem doly saplanyp, özüni
raslap bilmändi. Onuň üstesine-de Kany batyr bilen ýakyndan
tanşyp, öwrenişmändi. Şonuň üçinem ol bu barada soramaga
milt edip bilmedi.
Kany batyr Permany bir giň gowagyň agzyna eltdi. Bu
gowak obasy göçen beýik galanyň möçbersiz giň derwezeleri
ýaly haňlap ýatyrdy. Mundan girip esli ýöränlerinden soň,
munuň gowak bolman, aşagy böwsülip, ötuge öwrülen beýik
bir gaýadygy mälim boldy. Mundan aňryk iki ýany gaýa bolan
darajyk bir jülge bolup gitdi. Bu jülge uzak gitmän, basym
gutardy. Onuň gutaran ýerinde edil adam eli bilen salnan ýaly
darajyk köçe sol tarapa burulyp, gaýa dyrmaşyp başlady. Bu
köçejigiň iki ýany kert gara ýalçy gaýa bolup abanyp durdy.
Köçäniň ini dört-bäş ädimden giň däldi. Emma hemme ýeri
edil el bilen oýulan ýaly endigandy. Aşagy hem suwalan dek
tekiz gara daşdy. Bu köçe edil gadym eýýamlarda salnan
diňleriň ogryn çykalgasy ýaly, terslin-oňlyn aýlanyp, ahyrynda
olary beýik bir bölejik dagyň depesine çykardy.
Kany batyr Permanyň öňune düşüp, eglenmän gidip
oturyşyna käýerde oňa sorag berýär. Perman hem onuň
soraglaryna başardygyndan gysgajyk jogap bermäge çalyşýar.
Köplenç
öz
içini
gepledýär.
Olar
dagyň
depesine
çykanlaryndan soň, gaty beýik bolmadyk bir gaýanyň
düýbünde aýak çekdiler.
—
Biziň mesgenimiz şu ýeridir, düşüber - diýip, Kany batyr
bir gara daşyň üstünde oturdy.
Perman töweregine gözüni aýlady. Bir ýany gaýa direlip
salnan kiçijik tamlary gördi. Ikinji tarapdaky gaýanyň aşagynda
bolan birnäçe gowagyň agzy bejerilip, özüne laýyk gapylar
oturdylypdyr. Bu jaýlaryň agzynda duran gap-gaçlara hem
Permanyň gözi düşdi.
Garry baba gelip, aty onuň elinden aldy-da, eşidilereşidilmez bir zatlar hüňürdedi. Aty bir gapdaldaky beýigiň
öňünde gögeren ýogyn çynaryň düýbüne eltip başlady.
—
Bu atyň ýaşlygynda beýnisiniň bekän, soňam telim
gezek gelen ýatagy şudur - diýdi-de, gaýanyn ýüzündäki
gowaklaryň biriniň gapysyny açyp girip gitdi.
Aradan gaty köp ýyl geçenem bolsa, atyň bu gojany
ýadyndan çykarman ekendigine, ony gören badyna tanap sakga
durmagynyň sebäbine Perman diňe şu ýerde düşünip galdy.
Kany batyr gowakdan iýmden doly bezegli bir at torbany
alyp çykdy. Gowagyň gapysyny berkitdi hem torbany atyň
başyna geýdirdi. Soň eline iki sany tüňçäni alyp, çynaryň
öňündäki beýigiň aňyrsyna dolandy. Uzak eglenmän iki tüňçäni
hem suwdan dolduryp geldi. Özüniň hemişe ot ýakýan ojak
ýerine bardy. Ýer bilen meňzeş bolup ýatan ýasy gara daşyň
üstünde ot ýakyp, tüňçeleri goýdy.
Kany batyr daşyndan seredeniňde şeýle haýal gymyldaýan
ýaly görünýärdi. Emma ol gaty ýetişiklidi. Ol ýene çynaryň
ýanyndaky beýigiň aňyrsyna aýlandy-da, aradan salym
geçmänkä at üçin iki gujagyny hem dolduryp ot alyp geldi.
Onsoň gapysy ýapyk gowaklaryň birine girdi-de, göýä ozal
kaklanyp goýlan ýaly bir giden kakmaçlyk et alyp çykdy.
Ojaga düşen közleri daşyň ikinji bir tarapyna ýazyp, elindäki
kakmaçlary atdy. Onsoň işikleriň öňüne goýry saýa salyp duran
arçanyň saýasyna bir gülli keçe ýazdy.
Çaý gaýnady, kakmaçlaram bişdi. Ol ak bizden saçagyny
ýazdy.
—
Ine, çaý, ine çörek, ine-de keýik eti, iýip otyr - diýip,
Permana hödür etdi.
Saçakdaky çörek ýumşakdy. Ol ýere bişirilipdir, emma
şeýle-de bolsa tamdyrdan çykan ýaly arassady, kül ýa-da gum
siňen ýeri ýokdy.
Kany batyryň özi hem Perman bilen bile nahar iýmäge
oturdy. Ol agzyny kümşüldedip çörek çeýnände, sakgalynyň
tüýleri-de saňňyldaşyp durdy. Ol çöregi gaty çalt çeýneýärdi.
Perman onuň agzynda ýekeje-de diş galan däldir diýip oýlandy.
Emma onuň dişleriniň biriniňem gaçman, hemmesiniň ýerbeýerdigini görüp geň galdy. Kany batyr ýetişibildiginden
kakmaç bilen çörek iýýärdi. Arasynda gürrüňem edýärdi.
—
Çörek birneme gatyrak bolsa gerek - diýip, ol özbaşyna
hümürdedi. - Munuň üstünden gün aşdy.
—
Ýok-la, gaty gowy. Ýumşak - diýip, Perman çyny bilen
aýtdy. Sebäbi Perman iki gün bäri teýli nahar garasyny
görmändi. Mamasynyň salan külçelerini gemrip, ýarym aç
halda ýol ýöräpdi.
—
Men çöregi günaşa bişirmegi düzgün etdim - diýip,
Kany batyr dowam etdi. - Juda ýaltansam, üç günden bir
gezegem bişiräýýän. Käwagtlarda bäş-alty günden bir gezek
bişirýän wagtymam bolýar. Sebäbi men çöregi köp iýmeýärin.
Ete düzgün bolupdyryn.
Hut şol sebäpli hem Kany batyryň bişiren kakmajy öz
gözüne az görnüpdi. Ýöne soň ol ikisindenem artyp galdy.
Ýöne ol munuň sebäbini Permana ýöňkedi.
— Seniň naharyň guşuňkyça-da ýok eken - diýip, zatlary
ýygnaşdyrmaga başlady.
Bu gün töwerek-daşa syn edere wagt bolmady. Perman
Kany batyryň gürrüňlerini diňläp, onuň bolşuny synlap, özüniň
indiki maňlaýyndakyny pikirlenip, günüň galan bölegini
wehimli alada bilen içini gepledip geçirdi.
Gün ikindä ýakyn bolupdy. Kany batyr ata ýene iki gujak
ýüpek ýaly ýumşak ot getirip dökdi. Perman atynyň ot-
suwundan
arkaýyn
bolsa-da,
aty
gije
şu
duran
ýerinde goýmak howply bolmazmyka diýip ünjä gitdi.
Gün ýaşyp, şapak sowlup ugranda Kany batyr:
—
Indi ýerler sowaşan bolsa gerek - diýip, içerden düşek
çykaryp, ýatjak ýerlerini häzirledi.
Ol
naharyň
başynda
başlan
soraglaryny
henizem
tüketmändi. Ýöne ol soraglaryny haýal-ýagal berýärdi. Arasyna
gürrüň salýardy.
Kany batyr ýatjak ýerlerini bejerişdirip, Permanyň ýanyna
geldi.
Onuň
atyň
töweregine
aýlanyp,
daş-töweregine
garanjaklaşyndan ýüregindäki wehimli gorkyny aňlady.
—
Sen hiç zady alada etme - diýip, oňa göwünlik berip
başlady. - Hatyrjem bol. Biziň berkimize döwem sekip bilmez.
Munuň ýekeje çykalgasy bardyr. Ol darajyk çykalgany hem
ýaňy özüň gördüň. Onsoňam ata baka barjak möjek hökman
biziň üstümizden geçmeli. Men çybyn jyňňyldasa aňlaýaryn.
Asla bu özbaşyna bir bölejik dagdyr. Munuň töwerek-daşy uçut
gaýadyr. Möjekler-ä beýlede dursun, aýy-da çykyp bilmez,
adamam. Özüň gördüň, şol çeşmejigiň inýän uçut gaýasyndan
çykyp-düşüp bilermiň?
—
Ýok - diýip, Perman ýekeje söz bilen jogap berdi.
—
Asyl miltem edip bilmersiň - diýip, Kany batyr has
pugtalady. - Munuň beýleki ýerleri ondanam müň esse berkdir.
Mundan soň Perman göwni ynanar-ynanmaz, her niçik-de
bolsa, bir az rahatlandy. Olaryň ýatan ýeri näçe beýigem bolsa,
iki-ýeke çybynlar jyňňyldaşýardy. Kany batyr hemişeki adaty
boýunça
derse
meňzeş
gemre
hem pide
bolan
agaç
owuntyklaryny üýşürip, gün ýaşan badyna tütedipdi. At üçin
hem özbaşyna tüsse edipdi. Permany has rahatlandyrmak üçin
bolsa gerek, ol atyň ýanynda sömelip oturan bir daşa möjegiň
derisini çolap, başyna-da bir telpek geýdirip, ýörite garantga
ýasapdy. Daşyndan göreniňde, onuň garantgadygyny aňmak
kyndy, edil janly bir adam tüňňerilip oturan ýalydy.
Düşeklerine geçen batlaryna Kany batyr uka gitdi hem
myrryldap süýji hor çekmäge başlady. Perman köp wagtlap
uklap bilmedi. Töwerege diň salyp ýatdy. Näme-de bolsa bu
tokaýdan meýdan doňuzlarynyň hem olaryň jojuklarynyň
sesinden başga ses eşitmedi. Ol başga nähilidir ýyrtyjy
haýwanyň sesini eşitjek bolup näçe gulagyny gerse-de, eşiden
zady bolmady. Ahyry bu tokaýlara doňuzlar eýe bolupdyr
diýip, başga gorkuly haýwanyň ýokdugyna göz ýetirenden soň
ynjaldy. Uka gitdi.
Perman gün dogan badyna oýandy. Başyny galdyran wagty
Kany batyryň gapak ýaly çöregi otdan çykaryp, çalgy bilen
külüni kakyp oturanyny gördi. Onuň gapdalyndaky ýanyp
duran oduň başynda tüňçeler lakyrdap gaýnap otyrdy. Harman
ýaly tegelenip ýazylan közleriň üstünde kakmaçlar jyzyrdaşyp
bişip durdy.
Perman ýerinden turup ýazylyp-ýaýrandan soň, Kany batyr
oňa:
—
Ýör, ýuwunsaň, suw daşda däldir - diýip, at daňan
çynarynyň ýanyndaky beýigiň aňyrsyna alyp gitdi. Bu beýigiň
aňry ýüzi şu dagyň bir çeti bolup, şol ýerde bir ýasy kemerden
çeşme çykyp durdy. Çeşmeden syzyp çykýan suw özüne
kiçiräk bir meýdança tapyp kiçijik bir howuz emele getiripdir.
Ondan soň kemerden aşak inip, beýik hem uçut gaýanyň ýüzi
bilen şaglap aşaklygyna inýärdi.
Tomsuň ortaky aýynda-da Permanyň eliniň gara çor bolup
durmagy ýaramadyk bolara çemeli, Perman ýuwunmaga
oturanda Kany batyr:
—
Sabynsyz ýuwunma! Me, çoluk sabyny - diýip, oňa ýasy
hem uzyn ter ýapraklary bolan bir düýp oty oklady. Ýapraklaryny alyp çalyber.
Perman ol otuň ýapraklaryny alyp, eline sabyn ýaly oýkap
başlanda goýy ak köpük çykyp, sabyndanam beter köpräp gitdi.
Elinde bir çor goýman sypyrdy. Perman öz ýüreginden: “Şu
gün çaýyň başyndan başlap, bu garry babanyň hüý-häsiýetlerini
synlap, munuň nähili adam boldugyny aňlamaga başlaryn”
diýen pikire geldi.
Olar çaý-çörek iýdiler. Ondaň soň Kany batyr Permany uzyn
gün yzyndan aýyrman, bu dagyň içi-daşy bilen tanyşdyrdy. Bu
dagyň üstüniň gaty berkdigini öz gözüň bilen gör diýýän ýaly,
ony daş-töwerege aýlap çykdy. Tokaýyň içine-de aýlady. Ahyry
ajygyp, öz mekanlaryna baranlaryndan soň, ol:
—
Munuň çykalgasy ýeke şu bolman, ýene bir ogryn
çykalgasy hem bar - diýip ýylgyrdy-da, gapdalyndaky beýigiň
düýbünde ýer bilen meňzeş bolup ýatan ýasy hem ýuka bir gara
daşy galdyryp, arkasyndaky beýige ýaplady. Ýer döläniň
gapysy ýaly bolup, haňlap bir işik açyldy. Ondan bir aty
ýüzüniň ugruna idip alyp gidip boljakdy. Perman bu görnüşe
haýran bolup, aňkaryp galdy. Kany batyr bolsa ulumsylyk
bilen:
—
Ine, biziň mekanymyzyň ogry çykalgasy şudur - diýdi.
Sözüni kesmän yzyny dowam etdi. - Munuň agzy darrak
görünse-de, aňryk bardygyça giňelýär.Munuň aňyrsy bu dagyň
ikinji tarapyndaky baýyrlaryň aşagy bilen gidip, olaryň
aňyrsynda bolan bir tokaýlyga çykýar. Aňyrda bir beýik
gaýanyň
düýbünde
küýkerip
oturan
bir
düýp
agajyň
gapdalyndan çykýar. Munuň aňyrsy hem ýapylgydyr. Bolmasa,
muny möjekler öý edinäýýär.
Soňra ol bir gezek gizlin çykalganyň agzynyň açyk
galanyny, ol ýerde hem bir möjegin çagalanyny, ol ýerden
möjegi çagalary bilen kowup çykarmaly bolandygyny gürrüň
berdi.
Olar şeýdip, bu günlerini hem geçirdiler. Perman Kany
batyryň hüý-häsiýetlerini aňlamagy ýüregine düwenem bolsa,
hiç bir aňlap bilen zady bolmady. Sebäbi ol munuň gürrüňinden
hiç baş çykaryp bilmedi. Sebäbi bu birden-ä Nuhuň
tupanyndan gürrüň berip otyr. Birdenem şu günüň gürrüňini
edip otyr. Birden Bagdat daglarynda, Mazenderan jülgelerinde
gezen ýerleriniň gürrüňini edip otyr, bir görseňem düýnki urup
gelen awlaryndan söz açýar. Garaz, Perman munuň nähili
adamdygyny aňlap bilmedi. Telbe diýseň, telbe däl, Mežnun
diýseň, Mežnun däl.
Ýöne Perman bir zada - bu gojanyň içiniň gürrüňden
doludygyna,
özüniňem
peýwagtyna
gürrüň
bermek
isleýändigine göz ýetirdi. Onuň gürrüňine sähel päsgel berdigiň
gutardygydy. Gürläp otyrka birden sowal beräýseň, ol öz
başyndan geçen gyzykly waka hakda bolsa-da, oňa ýeke
agyzda gysgajyk jogap berip oňýar ýa-da edip oturan gürrüňini
kesýär-de dymýar oturyberýär. Sorag beren badyňa ýanyňdan
birdep turup gidiberýän, hol beýleräkde öz işi bilen gümra
bolup, böwrüni diňläp ýören wagtlary hem bolýar.
Agşam naharyny iýenlerinden soň Kany batyr:
—
Ertir seni hem öz ýanym bilen awa alyp çykaryn - diýdi.
- Birinji sapar uzaga gitmesegem, ýakyn ýerleri gezim ederis.
Soňky günler daşa-da gideris.
Bu günki uzak gürrüňleriniň ahyryny şunuň bilen gutaryp,
şol maslahat bilenem ýatdylar.
Perman bu gün turanda heniz gün dogmandy. Ol töweregine
göz aýlanda Kany batyry görmedi. Ol ojakda oturdylan
tüňçeleri gördi. El-ýüzüni ýuwmak üçin çeşmäniň başyna gitdi.
Uçut gaýanyň düýbüne gözüni aýlady. Uçudyň düýbünde bir
düýe bolsa, edil bir tokly ýaly bolup görünjekdi.
Soňra Perman töwerege gezelenç etdi. Daşy aýmançaly goşa
mazaryň üstünden bardy. Aýmançanyň içindäki mazarlaryň baş
ujunda guş ýaly bolup çugutduryp oturan bir gara gözi düşdi.
Ol garanyň guş däl-de, Kany batyrdygyny gördi. Kany batyr
ýerinden turdy-da, sübsäni alyp, aýmançanyň içini tozadyp
süpürmäge başlady. Süpürip bolandan soň hem mazarlaryň bir
gapdalyna geçip, olara gözüni dikip, böwrüni diňläp oturdy.
Ahyry turup gaýtdy. Perman hem garaba-garaba onuň yzyna
düşdi.
Kany batyr aňyrdan gelşine gowagyň düýbündäki tamlaryň
birine girip, hemişekisi ýaly iýmli torbany alyp çykdy.
—
Öwezmyrat batyr diri bolsa, bu atyň iýmini kaza
goýmaz. Bu iýme öwrenen atdyr. Bizem munuň iýmini kem
etmäli
-
diýip,
torbany
atyň
başyna
geýdirdi.
Atyň
maňlaýyndan birki sapar sypalap, soňra başga işleri bilen
boldy.
Bu saparky çaý-çöregiň başynda Kany batyr bu atyň
häsiýetliliginden, onuň ata-babasynyň taryhyndan gürrüň.
bermäge başlady. Elbetde, Kany batyryň bu gürrüňleri hem
gyzyklydy. Ýöne Permanyň ýüreginde möwç urup, ony öz
erkine goýmaýan başga bir zat bardy. Onuň şol aýmançanyň
içindäki goşa mazar hakda bilesi gelýärdi. Şonuň üçinem Kany
batyr gürrüňine dyngy beren ýerinde, Perman saklanyp bilmän,
şo barada sorady. Onuň soragyny eşiden Kany batyr Permanyň
ýüzüne aýylganç nazar bilen çiňerildi. Permanyň gözüne onuň
ýüzi-gözi hem üýtgäp giden ýaly boldy. Birdenem ol ýüzüni
aşak saldy. Öňki gürrüňini hem kesip, ümsüm oturdy. Çaýçöregini iýip bolýança sesini-üýnüni çykarmady.
Kany batyr çaý-çöregini iýip bolandan soň, hemişekisi ýaly
elini eňegine ýetirmegi hem unudyp, turup gitdi. Öz işleri bilen
güýmenip başlady. Aradan esli wagt geçenden soň, ol gaýanyň
düýbündäki gapylaryň birini açdy-da, Permany ýanyna
çagyrdy. Perman baryp görse, bu gapynyň aňyrsy giden bir
ullakan
gowak
eken.
Onuň
agzyny
daraldyp,
gapy
oturdypdyrlar. Başga-da şunuň ýaly iki sany gapy görünýärdi.
Perman olaryň hem şunuň ýaly gowakdygyny aňdy. Bulardan
başga-da bir ýany gaýa edilip, el bilen salnan bir jaý bardy.
Kany batyr Permany yzyna tirkäp, gowagyň içine girdi.
Duldan asylgy duran ýaraglary görkezip:
—
Bularyň haýsy birini götermegi halarsyň? - diýip sorady.
Dogrusyny aýdanda, Permanyň atylýan ýaraglaryň hiç
birindenem başy çykanokdy. Ömründe eline alyp gören zady
hem däldi. Bu iki arada ýalan sözläbem boljak däldi. Kany
batyr oňa öten agşam seni awa alyp giderin diýse, ol ýaragsyz
alyp gitjekdir öýdüpdi. Ýarag diýilýän zat ýadyna-da
düşenokdy. Indi muňa ýarag diýen zat gören zadym däldir
diýmek-de utanç. Ol bir salym geplemän durandan soň
dogrusyndan gelmeli boldy. Muny eşiden Kany batyr:
—
Pä-heý, sen-ä!-diýip, lah-lah güldi. - Ynha bu orslaryň
ýekatar sözeni - diýip, onuň goluny açyp, ok jaýlap ýene aýryp
görkezdi. - Bu meniň hemişe özümiň awa alyp gidýän ýekatar
sözenimdir - diýip, başga tüpeňi aýryp bir gapdalda goýdy. Ol
öz tüpeňine aýagam oturdypdyr, birnäçe ýerine kümüş bilezik
hem geýdiripdir. - Ine muňa orslaryň bäşatar sözeni diýerler. Ol muny hem oklap, okuny aýryp görkezdi. - Muny gazaklaryň
beýiginiň biri bir iş bitirip berenim üçin aw tüpeňi diýip, sylag
etdi. - Bu tüpeňe hem aýak oturdylypdyr, iki sany kümüş
bilezik geýdirilipdir. Ol ýene bir tüpeňi oklap, okuny aýryp
görkezdi, onuň nähili tüpeňdigini düşündirdi. - Ine, muňa
iňlisleriň onbiratary diýerler. Muny men bir wagt Eýrandan
alypdym, Iňlisleriň onbiratary diýip birnäçeleri öwseler-de,
orslaryň bäşataryna ýetesi ýarag bolmaz. Hiç bir döwletiň
ýaragam
şunça
ýokdur.
Sebäbi bäşatar çenän ýeriňe edil damja ýaly baryp degýär.
Emma ynha iňlisleriň onbiratarynyň oky çawup gidýär. - Soňra
gülüp, sözüniň üstüne goşdy. - Muny ýöne şunuň ýaly as-da,
ýöne çendan bir wagt daşyndan gara-da synla-da ötägit.
Soň Kany batyr dula düňderilip ýatan bir agajyň eýlesinebeýlesine kakyşdyrdy. Agajyň ýokarsy bir gapak ýaly bolup
aýryldy. Onuň içi doly ok eken. Kany batyr ondan geregini
göterip, iki sany hatar, bir bäşatar bilen sozany göterip daş
çykdy. Bir hatara altmyş ok düzüp, Permana berdi. Yzyndanam
bäşatary eline tutdurdy:
—
Sen şu bäşatary göter.
Bäşatary eline alyp duran Perman indi oňa nähili emel
etjegini pikirlenýärdi. Onuň üçin munuň sesi-de bir gorkunçdy.
Kany batyr eline bir agaç gabygyny alyp, ony gapdalyndaky
gaýanyň ýüzünde goýdy. Onsoň esli aralyga çekildi-de, pelle
belläp,
Permany
ýanyna
çagyrdy.
Ilki
oňa
nähili
oturmalydygyny, tüpeňi nähili goltugyna gysmalydygyny,
tüpeňiň
teýini
niräňe
diremelidigini,
haýsy
gözüňi
ýummalydygyny, nähili nyşana almalydygyny, mäşäni gysan
wagtyň nähili dem almalydygyny - baryny birin-birin öwretdi.
Onsoň:
—
Hany indi atyp gör - diýdi.
Perman eli gowuşmaýan ýaly bolup, tüpeňi oklady. Soňra
nyşana alyp başlady. Emma mäşäni gysaýmag-a welin milt
edip
bilmän
otyr,
gorkudan
ýaňa
uçaýjak
bolýar. Näme-de bolsa Kany batyr at diýip duransoň, mäşäni
gysyp goýberdi. Dogrusy okuň nirä gidenini hem duýman
galdy.
—
Pä-heý, ýigid-ä tüpeň atdy-ow! Öwezmyrat batyr saňa
hiç bir terbiýe bermändir. - diýip, Kany batyr güldi.
Perman görse, oky şol gaýanyň ýüzüne-de degmändir. Ikinji
okda ýüregi bir az düşüşdi. Bu sapar gaýanyň gapbilini urdy.
Üçünji okuny ondan hem ýagşyrak atdy. Aý, garaz, on ok atdy.
Onunjy okda nyşananyň töweregine ýakynlady. Bolsa-da,
tüpeň atmaga türgenledi, oňa höwesi hem artyp başlady. Sebäbi
onuň öň öz ýanyndan tüpeň atmak gorkulydyr diýip edip ýeren
pikiri nädogry bolup çykdy.
—
Birinji saparda munça bolsa ýagşy - diýip, Kany batyr
bir az hoşal boldy. Soň ol aty eltip, jaýlaryň birine saldy. Ol
jaýyn içi edil saraýyn içi ýaly giňdi hem şaglap duran salkyndy.
Onuň içi at üçin çynaryň saýasyndanam sergindi. Sebäbi bu
ýerde
daşardaky epgek şemal ýokdy. Ýeke sowujak şemal o deşikden
girip, jaýyň içine aýlanyp, ýene bir tarapdaky biri-birine gabat
bolmadyk bir deşikden çykyp gidýärdi.
Kany batyr aty onuň içine boş goýberdi-de:
—
Bu atyň asly ýatagy şu jaýdyr. Munda öň hem kän
ýatandyr - diýip ýola düşdi.
Ol häzir öz mekanyndan awa ýa-da tokaýa başga bir iş bilen
çykýan wagtlarynda geýýän egin-eşiklerini geýipdi. Perman
onuň yzynda edil bir çöl möjeginiň yzyna düşüp barýan bir
adam ýaly bolup barýardy. Japbaklar ýaly tirkeşip, gerişdengerşe, gaýadan-gaýa inip-çykyp, ep-esli ýol ýörediler.
Bir beýige dyrmaşyp, ýokary başyna ýakynlan ýerlerinde
Kany batyr birden bir gorkunç zat gören ýaly bolup, aşak
ýapyryldy. Onun bir goly arkasyna baka uzap, Permanyň
depesinden indi, ugrubir degirmen daşy ýaly bolup, ony aşak
basdy. Perman allaniçiksi bolup entirekledi, ýüregi gürsüldäp
agzyndan çykaýjak boldy, iki-üç ädim aşaklygyna taýyp gitdi.
Kany batyr arkaýynlyk bilen aşak busulyp, sozany Permana
berdi-de, onuň elindäki bäşatary aldy. Şol arada hem ol
garşydan gözüni aýyrman paýhaslanýardy. Ol tüpeňi barlap
gördi-de, bir tarapa baka bukdaklap gitdi.
Perman özünde ysgyn-mydar galmandan soň, duran ýerinde
dyzyny epdi.
Kany batyr beýle gapdallaryndaky beýigiň başyndaky
üýşmek daşlara bukulyp bardy-da, tüpeňiniň aýaklaryny dikdi.
Bäşataryň göçmegi bilen Permanynam ýüregi sarsyp gitdi. Göz
ýumup-açar salymyň içinde bäşataryň çekiji üç sapar inip