Perman-1989`Türkmenistan - 25

bolsaň, onuň ýaşyny ýetmiş töwereginden gözlemelidi. Emma
ýüzüniň ýagtylygyna, gözünin ýanyp durşuna garanyňda ýaşy
elliden agyp, altmyşa golaýlan adam diýmek boljakdy. Stepan
aga derwezeden giren badyna aý berip tegelenip oturan
märekäniň ortasyndaky Öwezmyrat batyra gözi düşdi.
—
Salawmaleýkim, Öwezmyrat batyr - diýip, sogduryp
gygyrdy.
—
Waleýkim, Stepan aga - diýip, Öwezmyrat batyr
ýerinden turdy. Onuň öňünden çykyp görüşdi. Pýotr hem gelip
görüşdi.
—
Gurgunmysyň, akylly ýigit? - diýip, Öwezmyrat batyr
onuň başyny sypady. Stepan aga:
—
Adamlar, salam - diýip, oturan adamlara baş egdi.
Adamlaryň kimisi “waleýkim” diýip jogap berdi, kimisi çalaja
başyny atdy. Öwezmyrat batyr Stepan agany hem, Pýotry hem
öz ýanyna geçirip oturtdy.
—
Hoş geldiň, Stepan aga - diýip, begenjini bildirdi. -
Özüň tüýs wagtynda geläýdiň. Şunça gelmedik bolsaň, üstüňe
adam iberjekdim ýa-da özüm barjakdym.
—
Meniň bu gün dynç alýan günüm - diýip, Stepan aga
gürrüň bermäge başlady. - Işi ýoldaşyma tabşyranymdan soň,
gel şu gün Öwezmyrat batyrdan bir habar tutup gaýdaýyn,
belki, gelse-de gelip ýörendir diýdim.
—
Köp ýagşy edipsiň, köp gowy edipsiň, Stepan aga -
diýip, Öwezmyrat batyr minnetdarlyk bilen gaýtalaýardy.
Hawa, Öwezmyrat batyr däliräpdir, sopy-mollany
—
gyraryn diýip gygyrypdyr diýip eşitdim. Men ýalandyr,
Öwezmyrat batyr hiç wagt däliremez diýdim. Ýene-de
göwnüme iňkis gitdi. Öwezmyrat batyr Sibire gitdi, ýekeje
ogly öldi, köp-köp ýaman işler boldy, güni agyr, haly ýaman
adam diýip oýlandym. Kim bilýär, aýdylýan zatlar ugrunda
bardyr diýdim. Onsoň habar tutaýyn diýdim gaýdyberdim.
Aý, Stepan aga, biziň ilimiz şeýle bir il, bular ýalany
—
tapsalar, çyna ýakyn barmaýarlar - diýip, Öwezmyrat batyr
düşündirdi. - Şol ýalana gowy ynanýarlar. Düşdüňmi?
Ýalançy adam ýalan aýdar, köp-köp adamlaram oňa
—
ynanar. - Stepan aga çalaja başyny atyp gürleýärdi. - Ýalana
ynanarlar, çyna ynandyrmak kyndyr. Çyna ynansalar gowy
bolardy, köp adamlar hakykata düşünerdi.
Demirçi goýun öldürip, nahar atardy. Nahar ýetişýänçä
Mamagül hem çörek bişirip ýetişdirdi. Şol wagt obanyň belli
kerlerinden Nyýazberdi ker aňyrdan salam berip geldi.
Demirçiniňkide küşt oýnaşyp, bu keriň Öwezmyrat batyr bilen
dostlugy-da ýok däldi. Nireden hem bolsa Öwezmyrat batyr
däliräpmiş diýen habar munuňam gulagyna ýeten bolmaga
çemeli.
—
Batyr, açylyp geldiňmi? - diýip, ol Öwezmyrat batyrdan
sorady. Öwezmyrat batyr:
—
Nyýazberdi aga, men syrkaw däl - diýip gygyrdy. Ýöne
onuň näme diýýänini eşitmedik ýa-da oňa özüçe düşünen
Nyýazberdi ker öňki äheňinde dowam etdi.
—
Adamlar her hili gürrüň etdiler. Biri batyry Mälik baba
ýykypdyrlar diýdi, ýene biri Seýitjemaleddine diýdi. Başga biri
Paraw bibini düýnäpdir diýdi. Aý, garaz, haýsy birine
ynanjagyňy biler ýaly etmediler.
Onuň bolup durşuna Öwezmyrat batyryň şunça gahary
gelse-de, bolmajagyny bilip, ahyry degişmä saldy:
—
Nyýazberdi aga, men Mamagül bibiden başga bir
bibinem düýnämok. Öten agşam gelip, Mamagül bibiniň
gapysyny düýnedim - diýip gygyrdy.
Onuň bu sözlerine oturanlar hezil edinip gülüşdiler.
Öwezmyrat batyryň sözlerini eşitmedik Nyýazberdi aganyň bu
gülşükden soň hezili bolmady.
—
Gowy bolup açylyp giden bolsaň bolýa - diýip
hümürdedi. Şundan soň oturanlaryň arasyna ümsümlik düşdi.
Ümsümligi Öwezmyrat batyr bozdy.
—
Men sopy aganyň gaçanyny geň görmeli däl ekenim. Bu
başyna turşy çykan ile-de şunuň ýaly myş-myş tapsa, başga zat
gerek däl. Bu iliň işi gaýdypdyr - diýip käýindi.
Nahar iýlenden soň, oturanlaryň birnäçesi öýlerine dargady.
Birnäçesi bolsa tä il ýatar wagt bolýança gürrüň edişip oturdy.
Diňe şondan soň öýde demirçi, Stepan aga, Pýotr hem
Öwezmyrat batyr dördüsi galdy. Pýotr ýedi-sekiz ýaşly oglan,
ulularyň gürrüňine gulak asyp, aňkaryp oturmakdan başga
bilýän zady ýok. Ýöne beýleki üçüsiniň welin arasynda gaty
çekeleşikli
gürrüň
barýardy.
Emma
olar
şeýle
assa
gürleşýärdiler, hatda özleri-de biri-birini eşitjek bolup,
agyzlaryny biri-birine degräýjek bolýardylar. Gürrüňiň başyny
Öwezmyrat batyr başlady. Onuň gürrüňini diňläp Stepan aga
çürt-kesik garşy çykdy.
—
Hiç bolmaz. Hiç-hiç bolmaz - diýdi.- Bir adam
öldüreniň bilen, iki-üç adam öldüreniň bilen iş bitmez. Asyl
adam öldürmek nämä gerek? Asla gerek däldir. Bir-iki adamy
öldürip, özüň tussag bolup, Sibire gitmekden ýa-da ölmekden
netije çykmaz. Men bu pikir bilen razy däl. Ýaş wagtym şeýle
akmak pikir meniňem kelläme gelipdi, bir baýary öldürmek
pikirine düşüpdim. Akylly bir adam aýtdy, bu pikir
akmaklykdyr, taşla diýdi. Soň ol pikiri taşladym. Ol myhman
gelende maňa duýdur, men oňa-da düşündirerin.
—
Stepan aga dogry aýdýar - diýip, demirçi onuň
aýdanyny tassyklady.
Öwezmyrat batyr Stepan aganyň pikiri bilen razylaşyp, bu
gije ýatmakçy boldular. Demirçi öýlerine gitdi. Stepan aga,
Pýotr, Öwezmyrat batyr üçüsi hem ýatdy. Ýöne Stepan aga:
—
Bu pikiriňiz ýalňyş pikir - diýip, tä uklap galýança şol
gaýtalady ýatdy. Ertir turanlaryndan soňam onuň bar gürrüňi
şol boldy.
Öwezmyrat batyr Stepan agany ugradanda oňa birnäçe güne
ýeter ýaly çorbalyk et salyp goýberdi. Pýotr bolsa birnäçe
günlük Öwezmyrat batyrlarda galdy.
—
Petýa ikimize-de ogul bolar - diýip, Stepan aga
hoşlaşyp gitdi.
GÜRRÜŇÇILIKDE BOLAN JEDEL
Heniz gök agaçlary akrap urmandy, arly tomsuň jöwzasyny
başyndan geçiren agaçlar ýüzi küljeren tamly ýapraklaryny
sallaşyp otyrdylar. Hasyl paýawy güýz paslynyň ahyrky
aýlarynyň bir günleridi. Obanyň işsiz, eli boş adamlarynyň
bary bir öýçi ussanyň telärine ýygnanypdy. Agzy boş adamlar
degişýärdiler, şorta söz aýdyşýardylar, ýomak atyşýardylar,
gyzykly gürrüňler edişip, şowhun bolşup otyrdylar. Eger bu
gürrüňçilige, (bu üýşmeleňe gatnaşýan adamlaryň birlänikisiniň tirsegine söýenip, hiç gürrüňe goşulman, tukat
görnüşde ýatanyny hasap etmeseň, bu ýerdäkileriň hemmesi
obanyň gamsyz-gussasyz, erkin adamlary diýip düşünmek
boljakdy. Bulary daşyndan synlasaň, gürrüňlerine gulak assaň
dünýäde bulardan şadyýan adam ýokdy, gam-gussa diýen zady
göýä bularyň ata-babalary-da görmedik ýalydy.
Gürrüňçiligiň bir çetinde, tirsegine söýenip, daşyndan syn
edip ýatan biri:
—
Men-ä şu oturanlaryň çigit ýaly gam-gussasy ýok
öýdýän - diýip hümürdedi.
—
Gadym zamanda bir patyşa bolupdyr - diýip, ikinji biri
oňa jogap deregine erteki aýtmaga başlady.- Hawa, ol patyşa:
“Maňa gaýgysyz-gamsyz bir adam tapyp beriň, men ol
adamyny sylajak” diýipdir. Ol patyşanyň wezir-wekilleri,
hemme aksakgal-ulamalary il gezip, ahyry meniň ýaly birini
tapypdyrlar. Ol adam meniň ýaly şu günlügini tapsa, ertirligini
gaýgy etmän, deň-duş, dost-ýarlaryny ýygnap, wagtyny hoş
geçirer eken. Öýünde öwselesi bolmasa-da, elmydama öýi uly
üýşmeleň eken, şorta söz aýdyşar, ýomak atyşar, gülşeroýnaşar ekenler. Ine, onsoň ol biçäräniň ezeneginden tutýarlarda, patyşanyň huzuryna eltýärler. “Ine, patyşahym, seniň
diýýän adamyň” diýip tabşyrýarlar. Patyşa ýasawullaryna: “On
müň teňňäni getiriň” diýip buýurýar. Hazynaçylary on müň
teňňäni mejimä salyp getirip, ýaňky adamyň ýanynda
goýýarlar. Patyşa: “Aý, ýigit, şu mal seniň halalyň, sen şuny
al” diýýär. Onda ol ýigit: “Aý, patyşam, bu ne desga, bu ne
sylag, men hiç zada düşünemok, maňa bir düşündiriň” diýýär.
Onda patyşa hemmesini birin-birin düşündirip: “Sen dünýäde
gaýgysyz-gamsyz adam, şonuň üçinem şu teňňäni saňa bagyş
edýärin” diýýär. Onda ol ýigit: “Aý, patyşam, bir çemçe
ganymy geçseň, saňa aýtjak sözüm bar” diýipdir. Patyşa rugsat
beripdir. Ol ýigit: “Eý, patyşam, şeýle adam diýip saýlap
tutanlary
men
bolsam,
seniň
ähli
wezir-wekilleriň,
aksakgallaryň akyly bir juýje horazyň akylyça-da ýok eken.
Senem akmak ekeniň. Heý-de bütin endamy ýylanyň zäherzakguny
bilen
garylyp-ýugrulan
adamda-da
gaýgy-gam
bolmazmy?” diýipdir. “Ol neneňsi ýylanyň zäher-zakguny
bilen garylyp-ýogrulan?” diýip patyşa sorapdyr. “Ol şeýle diýip, ýaňky ýigit düşündiripdir. - Meniň hemişe kärim ýerli
adamlaryň ýerini ýarpasyna ýa-da üçden birine ekmek. Olaryň
ýyl ýüzki aýdýan minnetli gürrüňleri meniň janyma-tenime
ýylanyň zäheri bolup ornaýar. Meniň ýyl ýüzki çeken agyr
zähmetimem janyma zakgun bolýar. Şonuň üçinem men her
günki çekýän zäher-zakgunymy süňňüme ornatmajak bolup, öz
deň-duş, dost-ýarlarymy ýygnap, warsaky urşup derdimi
ýeňledýän. Şonda-da şol gaýgy-gamlaryň, kişiniň minnetli
sözleriniň ondan birini-de egsip bilmän, gijelerimi ukusyz
geçirýän. Onuň üçinem seniň bu teňňeleriň maňa degişli däl.
Kime berseň, şoňa ber”. Ol ýigit şeýle diýipdir-de, turup
gidiberipdir. Ine, bu oturanlaram edil şonuň ýalydyr.
—
Ýa, rast aýdylan gürrüň eken - diýip, birinji adam
ertekiçiniň sözüni tassyklady. Sebäbi onuň özi hem şol ýigit
ýaly göreniň ýerini ýarpasyna, üçden birine ekip ýörenleriň
biridi. Bu ertekini aýdyp beren bolsa Öwezmyrat batyrdy. Ol
bu ertekini edil jaýly-degerli ýeridir diýip aýdyp beripdi. Onuň
erteki aýdyp beren diňçisine Nurnyýaz diýerdiler. Onuň ogly
ýokdy. Aýalynyň dogran çagasynyň hemmesi gyzdy. Olaryňam
hemmesi heniz ýaş çagady. Diňe iň ulujasy ýaňy göze görnüp
başlapdy. Şonuň üçinem Nurnyýaz bütin ömrüni diňe bir suw
hem bir suwluk ýer bilen geçirmeli bolupdy, hor-homsy
ýaşaýardy. Iliň ýerini kärendesine ekip mydar edýärdi.
Stepan aga tabşyryp gidenden soň, Öwezmyrat batyr obada
bir üýşmeleň bolsa, gürrüňçilik bolsa, sypdyrman baryna
gatnaşyp başlapdy. Hatda ol käte obadaky bar bolan
tirýekhanalardaky gürrüňçiliklere-de bardy. Bu oňa köp zatlara
göz ýetirmäge mümkinçilik berdi. “Sütemden, jebirden kösenip
ýören adam kän. Olaryňam her haýsynyň bir gylygy, bir
häsiýeti bar. Eger sen olar bilen ugruny tapyp gürleşip bilseň,
olar saňa hudaýa ynanan ýaly ynanýarlar. Ine şony başarjak
bolmaly” diýip, ol käte öz ýanyndan oýlanýardy.
Öwezmyrat
batyryň
sözüne
köpleriň
gulak
gabardýandygynyň bir sebäbi bardy. Bu ýyl sanaşyk ýylydy.
Geçen sanaşykdan bäri bäş ýyl geçipdi. Adamlar sanaşygyň
başlanaryna garaşyp ýördüler. Täze suw bolanlary hasaba alyp,
sana geçirmelidi. Ölüp gidenleri sakdan çykarmalydy. Şonuň
üçinem dek düýnüň özünde ogly bolan adamlaryňam birentegi
ony özi ýaly başga biriniň düýn-öňňün bolan gyzy bilen adagly
edip, düýnki bolan çagasyny sanaşyga salmaga jan edýärdi.
Sanaşyk adamyň jemgyýetiň haýsy gatlagyna degişlidigine
garap, her hime bir hili täsir edýär. Meselem, hemişe özüne
kesana bir keleme suw alyp oturan Muhammetmyrat ahun, her
haýsy ýarym kelemeden içip oturan Rahmanweli hoja ýalylara
bir hili täsir edýär. Özüniň suwuny köpeltmek üçin öz
ogullaryny, ilen-çalanlaryny iki-üç gezek öýlendirip, ýaş
çagalaryna çenli adagly edip, neslini köpeltmäge jan edýän,
ilden ençeme esse köp suw alýan Arslan baý, Seýitmyrat beg
ýalylara
bir
hili
täsir
edýär.
Özüniň
ýekeje
ogluny
öýlendirmäge zat tapman oturan demirçi ýaly garyp-gasarlarada bir hili täsir edýär.
Stepan aganyň sapak çykaryp bermegi bilen, öwretmegi
bilen Öwezmyrat batyr adamlaryň häsiýetini öwrenmegiň,
olara täsir etmegiň syrlaryny özleşdirip başlapdy hem adamlara
şeýle täsir etmegiň zerurlygyna barha çuňňur göz ýetirýärdi.
Sanaşyk başlanmagynyň öň ýanlarynda bu has-da zerurdy.
Öwezmyrat batyr bu işde birneme tejribe toplapdy, emma
entek onuň öwrenmeli zatlary köpdi.
Bu üýşmeleňdäki gürrüňçilik, degişme-ýomak atyşmak esli
wagta çekdi. Soňa baka gürrüň başga ugurlara ýazyp başlady.
Degişmek-gülüşmek adamlary irizdimi-nämemi, soňra hasyl
hakda gürrüň gitdi. Onsoň ýyndam atlar hakda gürrüň etdiler.
Olaryň içinde Öwezmyrat batyryňam atynyň ady tutuldy.
Öwezmyrat batyr bu gürrüňlere goşulman, bir gyrada gyşaryp,
diňläp ýatyrdy.
Atlar hakdaky gürrüňiň böwşeňlän bir ýerinde, uk tyzlap
duran öýçi ussa tyzlap duran agajyna söýendi-de:
—
Batyr, nätdiňiz, demirçiniň ogluny öýermek gürrüňiňiz
nähili boldy, guda bolan ýeriňiz barmy? - diýip sorady.
Öwezmyrat batyr bir gobsunyp, oturyşyny düzet-di-de,
çalarak ardynjyrady:
—
Hawa, ussa, tapdyk özün-ä, guda-ha bolnandyr - diýip,
gapdalynda gyşaryp ýatan Nurnyýaza seretdi.
Heniz ussa geplemänkä, Nurnyýaz:
—
Aý, ussa, şu eýýamda ogluň bolsa, gyz tapylar. Ogluň
bar bolsa, senem gotur ogşugyňy al-da, bize baryber, näçe gyz
gerek bolsa bizde bar, biziň öýümiziň biten oty gyz - diýip,
degişmä saldy.
—
Onda demirçi seniň bilen guda bolupdyr-ow? - diýip,
öýçi ussa Nurnyýaza ýüzlendi.
—
Hawa.
—
Demirçi erbet adam däldir.- Öýçi ussa işi bilen gümra
bolup durşuna, gürrüňini dowam etdi.- Onuň bir aýby
garyplygydyr. Ahyry ýekeje ogluny deňli-duşly edip dynsa
bolýar.
Öýçi ussanyň beýle diýmeginiň sebäbi bardy. Demirçiniň
dört ogly bolup, olaryň üçüsi ýaşlygyndan ölüp gidipdi. Onuň
öýerjek bolýany ogullarynyň iň kiçisidi.
Sanaşyk hakdaky gürrüňi hem öýçi ussa gozgady. Jedel hem
şu gürrüňiň üstünde turdy. Oturanlaryň kimisi ogly bolsa-da,
öýlendirmek üçin zat tapmaýanlygyndan zeýrendi. “Patyşanyň
öý salgydam munuň üstüne” diýip käýindiler. Kimisi özüniň
ogulsyzlygyndan zeýrendi, bagtsyzlygyndan nalady. Öňki
şatlykly-şagalaňly gürrüňleriň ornuny zeýrençli gürrüňler
eýeledi.
Sähel böwşeňlik aralaşanda, Öwezmyrat batyr çalaja
ardynjyrady-da, gürrüňe goşuldy:
—
Garaz, üstüňde patyşa höküm sürse, ahyry bar malyň
towuk bolup, goşuňam horaza ýükläýmeli bolar.
—
Ogulsyzlygyndan käýinip, gam-gussa batyp içini
hümledip ýatan Nurnyýaz Öwezmyrat batyr sözüni gutaran
badyna:
—
Adamlar,
meselemki,
pylan
obada
suwy
köne
tümmekler içýär. Biziň obamyzda-da şonuň ýaly edilse ýagşy
bolmazmy? - diýen sowaly orta atdy.
“Köne tümmekler” meselesini birdenkä çözmek, beýle
sowala birdenkä jogap bermek aňsat däldi. Şonuň üçinem
oturanlaryň bary pikire gitdi. Täşli şorta bir zat diýjek bolup
agzyny müňküldedende, Öwezmyrat batyr ondan öňürtdi.
—
Aý, jemagat, munuň aýdýan gürrüňine serediň - diýip,
Nurnyýazyň pikirine garşy çykdy. - Ine, şu günden başlap,
suwy köne tümmekler içýär hasap edeliň. Sen, men köne
tümmek
bolup
galýas
diýeliň.
Onda
biziň
agtyk-
çowluklarymyz biziň şu günki içýän ýarym sagat suwumyz
bilen kanagat edip, köne tümmekler içýär diýip oturmaly bolar.
Hakykatdanam, biz köne tümmek bolup galarys. Agtykçowluklarymyz bolsa bize gargyş eder.
—
Batyr hakykatyny aýtdy - diýip, Täşli şorta onuň
sözlerini tassyklady.
Medresäniň
talyplaryndan
daýhanlaryň
hojalyk
gürrüňçiligine dynman gatnaşýan diňe Täşli şortady. Daýhanlar
öz aralarynda onuň adyny Täşli şorta diýip tutýardylar. Ol
degişgen, wäşi ýigitdi.
—
Aý, Nurnyýaz, eger suwy köne tümmekler içmeli edilse,
özbaşyna bir kelemäni mugt içip oturan Muhammetmyrat
ahuna-da hiç zat bolmaz. - Öwezmyrat batyr gürrüňini dowam
etdi. - Her haýsy ýarym kelemelik suw içip oturan hojaseýitleriňem ýitiren zady bolmaz. Olar öňküleri ýaly mugt
suwy içer oturarlar. Sen bolsaň ýene ýarym sagat suwuň bilen
galyp, göreniň ýerini üçden birine eker ýörersiň.
Öwezmyrat batyryň bu gürrüňleri oturanlaryň ýanyp duran
zeýrenç oduny ölçeren ýaly etdi. Çetde oturanlaryň biri:
—
Olaram garamaýaklar bilen deň içer ýaly etmeli - diýip
gygyrdy. Başga biri:
—
Ol bolmaz, olar öwlatdyr - diýip seslendi. Başga biri:
—
Ol gaty bolar. Olar öwlat bolsa, özlerine öwlat, biziň
suwumyza öwlat däl! - diýip gygyrdy.
—
Agzyna gelenini otlap, öwlada dil ýetirýär - diýip, çetde
oturanlaryň biri özbaşyna hümürdedi. Başga biri:
—
Baýlary nätjek? - dýýip gygyrdy.
—
O ne baý? - diýip, biri gygyrdy.
—
Näme baý gytmy! - diýip, oňa gaharly jogap
gaýtardylar. - Hol ilen-çalanyna çenli, üçden-dört aýal alyp, her
biri on sekiz suw bolup ýören baýlar!
Ol adam bu sözleri aýdan badyna, Täşli şorta:
—
Olara bir aýalyňdan bolan maşgalaňa suw berjek,
başgasyna berjek däl diýmek gerek - diýip sugşurdy.
—
Ony
diýip
bolýarmy?
Hanha
Arslan
baý
bilen
Seýitmyrat beg ýygnapdyrlar tapyp bilen heleýlerini-de, her
haýsy birnäçe suw içip otyr - diýip, biri zeýrendi. Şol arada
Nurnyýaz:
—
Hawa,
olar
tapan
heleýlerini
ýygnaýarlar.
Ol
heleýlerem, ärleri oňaryp bilmese-de, töwerekden gazanmany
oňarýarlar. Tüweleme, gazanma kemini goýanoklar, çagalary
itiň güjügi ýaly - diýip güldi. Oturanlaryňam hemmesi gülüşdi.
Bu gürrüň, gülki Arslan baýyň garyndaşy Orazgeldi kümsük
ýalylara
ýaramady.
Şu
märekede
Seýitmyrat
begiň
garyndaşlaryndan bir ýeňil kelle ýigit otyrdy. Onuň Seýitmyrat
bege garyndaşlygy Öwezmyrat batyrdan ýakyn däldi. Ol ýeňil
kelle ýigit Muhammetmyrat ahunyň, hoja-seýitleriň, Arslan
baýyň märekede ,oturan garyndaşlarynyň ýüzüne nazaryny
aýlap çykdy. Olaryň öz arkasyny tutjagyny aňansoň:
—
Näme agzyňa gelenini samrap, bigünä adamlaryň
başyny agyrdýarsyň? Agzyňy sala goýberme! - diýip,
Nurnyýaza hemle urdy.
—
Näme, ýogsam ýalanmy? Aýdamda näme diýersiň? -
diýip, Nurnyýaz güldi. Ýeňil kelle ýigit bolmajysyny boldy.
—
Gaýtalabam bir aýtsaň, agzyňy gan ýalan ganjyga
döndererin! - diýip gygyrdy.
Nurnyýaz ýene öňküsi ýaly güldi-de:
—
Sen beýle atarman-çaparman, nireden dogan Görogly -
diýdi.
—
Seniň bir... - diýdi-de, ýaňky ýeňil kelle ýigit turup
Nurnyýazyň üstüne topuldy. Nurnyýaz hem oturan ýerinden
taýýarlandy. Emma Öwezmyrat batyr tarsa ýerinden turup, ol
ýeňil kelleni orta ýola ýetirmän tutdy. Ýeňil kelle ýigit
dyzamagyny dowam etdi.
—
Inim, dur, saňa gürrüň bar. Sen Seýitmyrada menden
ýakyn garyndaş dälsiň. Düşündiňmi? - diýip, ony köşeşdirjek
boldy. Nurnyýaz bolsa:
—
Goýber, batyr, ol dyzmaç ýigidiň kimdigini bir göreli -
diýip gygyrdy.
—
Aý, inim, gany gyzgyn bolmazlar - diýip, Öwezmyrat
batyr ol ýeňil kelle ýigide gep düşündirjek bolýardy.- Sen bir
pukarasyň. Näme-de bolsa günä biziň öz garyndaşymyzda. Il
ýalan zady gürrüň edenok. Il dogrusyny aýdýar. Düşünýärmiň?
Iki tarap hem uruşmaga taýýardy. Ýagdaýyň gowy däldigini
aňan öýçi ussa hem Öwezmyrat batyryň ýanyna baryp, ýaňky
ýigide töwella edip başlady. Emma ol barha möwç alýardy.
Şobarmana Öwezmyrat batyryň ýüzüne dikildi-de:
—
Saňa binamys garry köpek diýerler - diýdi.
Öwezmyrat batyr lyk doldy. Aňyrsy bärik gelip, gazaba
çykdy. Bir az arkanjaklady-da, hyrçyny dişläp, ýaňky ýeňil
kelläniň agzyna güçledip goýdy. Ýeňil kelle agzyny iki eli
bilen tutup, ters öwrüldi. Onýança Öwezmyrat batyr özüni
raslap, ýeňil kelläniň gulagynyň düýbüne ikinji ýumrugy
sugşurdy welin, ol üç basdyrylyp baryp, ýykylan ýerinden
galmady.
Şol wagt turup topulmaga taýýar bolup oturanlardan
Orazgeldi kümsük syçrap, Öwezmyrat batyra baka topuldy.
Emma öňden taýýarlanyp duran Täşli şorta ony Öwezmyrat
batyra ýetirmän, bir ýumrukda seňseläre golaý etdi. Hyň urup
oturanlar topary bilen turup topuldylar. Emma Nurnyýazyň
tarapyny tutýanlaram olardan az däldi. Olar hem hüjüm edip
ýerlerinden turdular.
Iki tarap garpyşdy. Her kim ýumrugyny işledeni bilen
kanagat etmedi. Öýçi ussanyň tärimlik üçin taslap üýşürip
goýan agajyna ýapyşdylar. Üýşmek agaç göz ýumup-açar
salymda ýom-ýok boldy. Hatda kellesi gyzan ussanyň özi hem
elindäki tyzlap duran uguny alyp topulypdy.
Öýçiniň agajyny ýarag edinenler Öwezmyrat batyryň
tarapdarlarydy. Seýitmyrat begiň, hoja-seýitleriň tarapdarlary
bolsa
aýaklaryndaky
köwüşlerini
alyp
topulypdylar.
Öwezmyrat batyryň tarapdarlarynyň bolsa ýapyşaýyn diýendede, aýaklarynda köwşi ýokdy. Köpüsiniň aýagy ýalaňaçdy. Ikiýeke aýagy gaplysy hem ýa çokaýlydy, ýa çaryklydy.
Kimdir biriniň eline ilen uzyn bir uk bolupdyr. Ol ugy aýlan
wagtynda teläriň üstüne basylan kerepli köne ýonuşgalary
tozadýardy hem paýradyp ýere dökýärdi.
Bu uruş onçakly uzaga çekmedi. Orazgeldi kümsük
başlyklaýyn maňlaýynyň ganyny sarkdyryp, teläriň astyndan
gaty tiz dazlaşyp çykdylar. Şeýdip, Seýitmyrat begiň, Arslan
baýyň, hoja-seýitleriň tarapdarlary aýakgabyndan, telpektahýasyndan bizar bolup, baş açyk, aýak ýalaňaç gaçyp gitdiler.
Täşli şorta gaçyp galan köwüşleri, telpek-tahýalary dazyrdadyp
daşaryk zyňyşdyrdy:
—
Telpek-tahýalaryňyzam alyp gidiň!
Bu uruşda Öwezmyrat batyryň maňlaýyna köwşüň naly
degip yz galdyrypdyr. Nurnyýazyň gulagynyň düýbüne
köwşüň ökjesi degipdir. Ussanyňam maňlaýyny köwşüň ökjesi
sydyrdypdyr. Başga bir ýigidiň maňlaýy çilik ýaly çişipdir.
Başga-da ýeňil-ýelpaý ýumruk degeni, ýüzüni sypjyrdany
bardy. Diňe bir ýigidiň eli agyrypdyr. Ony barlap gören
Öwezmyrat batyr:
—
Çykan zad-a ýok, ýöne gaty agyran bolara çemeli -
diýdi.
Şol wagt heniz gahar-gazaby ýatyşmadyk Öwezmyrat
batyryň gözi birden henizem ýerinden galman ýatan şol
ýeňilkelle ýigide düşdi. Ol topulyp baryp, onuň içine depmäge
başlady. Ýöne Nurnyýaz derrew ony saklady:
—
Batyr, birden garamata galaýmaly.
Ýeňil kelläniň agzyndan ganly köpürjik gelýärdi. Onuň iki
dişi birden döwlüp, üçüsiniňem düýbi gowşapdy. Öwezmyrat
batyr onuň aýagyndan tutup, teläriň aşagyndan daşaryk süýräp
çykardy. Teläriň aşagynda ýene birki sanysy seňseläp ýatyrdy.
Olary hem süýräp daşary çykardylar.
Diňe şundan soň aňyna aýlanan öýçi ussa nämäniňnämedigine göz ýetirdi. Ol leýis bolup ýatan tärimlik agaçlara
nazaryny aýlap:
—
Wah, meniň taýýarlan agajymy dagadyp, kül-uşak edip
taşlapdyrlar - diýip käýindi.
—
Ussa aga, ilki özüň başladyň. Adamlarda günä ýok -
diýip, Täşli şorta onuň elindäki agajy görkezdi.
Ussa omrulyp-omrulyp, elinde diňe bir tutam bolup galan
agaja geňirgenip seretdi. Muny meniň elime haýsyň berdiň
diýýän ýaly bir garaýyş bilen töweregindäkilere nazar aýlady.
Ol
kellesiniň
gyzgynyna
näme-nämeleriň
bolanyndan
habarsyzdy. Ýöne ol basym akylyna aýlandy. Çalam-çaş bolup
ýatan döwük-ýenjik agaçlary ýygnaşdyrmaga durdy. Beýleki
adamlaram ussanyň agajyny ýygnaşdylar.
Şol wagt daşarda seňseläp ýatanlar özlerine gelip, ýekeýekeden syp berip gaçyp başladylar. Ýigitleriň garagolraklary
gaçanlaryň yzyndan:
—
Ho, bas-ha, gyý-u, haý-haý! - diýşip gygyryşdylar.
Ussa özüniň kellesiniň gyzgynyna eden işini aňmanlygynyň
üstüni basyrmak üçin:
—
Şol agajy meniň elime biriňiz berensiňiz. Haýsyňyz
beýle garagolluk etdiňiz? - diýip, gürrüňi şortalyga saldy. Onda
Täşli şorta:
—
Ýok, ussa aga - diýdi. - Seniň kelläň göçdi. Özüň ilki
agaç alyp topulmakçy bolaňda, gaýta bize-de hol üýşmekden
başga ýerden almaň diýip, taýýar agajy özüň görkezdiň.
—
Öz diýenini özi bilenok - diýip, beýlekilerem Täşli
şortanyň sözüni goldamak bilen gülüşdiler. Ussanyň özi bolsa:
“Kellämiň gyzgynyna şeýle diýsemem diýendirin” diýip
oýlandy. Daşyndan bolsa:
—
Bolsa-da, öz-ä gyzykly boldy - diýdi. Onsoň Nurnyýaza
ýüzlendi. - Nurnyýaz diýýän-ä, ol batyr ýigit seniň agzyňy
ganjartjakdy welin, onuň özüniň agzy gan ýalan ganjyga döndi
duruberdi-le. Bolsa-da Öwezmyrat batyr onuň agzyny döle
düzlän ýaly etdi.
Gaharly duran Öwezmyrat batyr:
—
Deýýus, märekede özüni tanadýa-da - diýip goýdy.
Ýigitlerden biri:
—
Öwezmyrat batyr ony gaýdyp çörek çeýnemez ýaly
etjekdi, henizem özüm saklaýdym - diýdi. Soňam esli wagtlan
her haýsy bir zat diýip gülşüp oturdylar. Gyzykly gürrüňiň
böwşeňlän ýerinde Täşli şorta:
—
Bolsa-da bir süňk ýeňilligi etdik - diýdi.
Onda bu ýandan bir ýaşuly:
—
Ýok, Täşli molla, sen süňk ýeňilligini entek göreňok.
Ertirki gün suw sanaşygy gelip, ýer bölüşilende, ana, süňk
ýeňilligini şonda görersiň - diýdi. Ýene bir ýigit:
—
Eger şol kesana mülkiýa suw içip ýatanlaram sanaşyga
salaýmasalar, saka barar-da oturybereris. Ondan soň kim
dyzmaç bolsa gelibersin - diidi.
—
Şeýtmeli.
—
Hökman şeýtmeli.
—
Hökman şony ederis.
Ýerli-ýerden gygyryşyp, teläriň içini ala-zenzele etdiler.
Gykylyk ýatyşansoň, Öwezmyrat batyr söz nobatyny aldy.
—
Sanaşygyň öňünden märekäni ýygnanlarynda, ýerli-
ýerden gygyryp aýtmak gerek - diýdi. - Eger oňa-da garaman,
öz diýenlerini etseler, ondan soň ýarag şaýyny tutup, saka
çykaýmak gerek. Biziň näme gorkymyz bar? Milletiň köpi biz
bolup durkak, biz öz diýenimizi etdirip bilmerismi eýsem?
Ýerli-ýerden: “dogry-da, dogry!” bolşup tassykladylar. Şol
wagt maňlaýyndaky köwşüň sydyrdan ýerini barmagy bilen
basyşdyryp duran öýçi ussa:
—
Öwezmyrat batyr, bu işiň yzy ula gidäýmese ýagşydyr -
diýdi.
—
O nä iş?
—
Ýaňky urşumyz diýýän-ä...
—
Ula gidip, nirä gider öňdýäň?
—
Nä bileýin, arçyna, süýde-gatyga ýetirip bir zat
edäýmeseler.
Öwezmyrat batyr bir az pikire düşdi.
—
Aý, ullakan bir zat ýok-la-diýdi.- Bar günä olaryň
özünde ahyry. Bizde günä ýok ahyry. Olaryň özi ilki
topulmadymy näme? Aý, hiç zat bolup durasy ýok-la.
Onuň soňky jümleleri, “hiç zat bolasy ýok-la” diýse-de,
birneme wehim edýändigini aňlatdy.
—
Onyň dogry, batyr - diýip, ussa uludan demini uldy. -
Ilki olardan boldy. Bolsa-da olar arçynyň ýanynda ýüzli
adamlar. Onsoň türkmençiligem bar, olaryňam kowmygaryndaşy bar.
—
Bolsa bolubersin - diýip, Öwezmyrat batyr aýgytly
gepledi. - Biziň kowum-garyndaşymyz olaryňkydanam kän.
Ine,
şu
oturanlaryň
hemmesi,
milletiň
köpüsi,
biziň
garyndaşymyz, ussa. Sen ony gaýgy etme, ussa. - Onsoň bir
azajyk sagyndy-da, sözüniň üstüni ýetirdi. - Asyl soralaýsa,
“Öwezmyrat uruşdy, biz urşamzok, biz ýöne araçydyk” diýip
görkeziň. Emma ilki olaryň özi onuň üstüne topuldy diýip
aýdyň.
Ol sözüni aýaklan badyna Täşli şorta:
—
Menem batyr bilen bile görkeziň - diýip gygyrdy. -
Sebäbi bir topar adamyň garşysyna bir adam çykyp şeýle edip
bilmez diýerler, ynanmazlar.
—
Aýby ýok, ynanar ýaly şeýle diýäýiň - diýip,
Öwezmyrat batyr ylalaşdy. - Aý, soralybam durasy ýok-la.
Bu märeke şu maslahat bilen dagady. Kim malyna agşam
otuny almaga gitdi, kim başga iş-derdi bilen boldy.
Öwezmyrat batyr bilen Täşli şorta hemme kişiniň soňundan
ussany şägirdi bilen galdyryp tirkeşip çykyp gitdi. Bu ikisiniň
hümürdeşip barşyna daşyndan syn eden ataly-ogulmyka diýip
güman etjekdi.
Öwezmyrat batyr Täşli şorta bilen köneden tanyşdy. Täşli
şortanyň kakasy hem Öwezmyrat batyr bilen oturyşyp-turşup,
gatnaşyk edip ýören adamdy. Emma oglunyň Öwezmyrat batyr
bilen dostlaşmagyna kakasy sebäp bolmandy.
Täşli şorta medrese talyby hem bolsa, epdek-gurhan diýip
ýykylyp ýatman, wagt tapdygy obadaky gürrüňçiliklere
gatnaşardy. Özem haýsy märekä barsa-da, gürrüňçilige edil
oturanlaryň biri ýaly bolup goşulardy. Emma umuman molla
halkyna ýigrenç bilen garaýan Öwezmyrat batyr ony öz
ýanyndan halamazdy. Täşli şortanyň bolsa Öwezmyrat batyryň
özüne bolan garaýşyndan habary ýokdy. Ol bu sada, gönümel
hem degişgen adamynyň gürrüňlerini höwes bilen diňleýärdi
hem ony jany-teni bilen gowy görýärdi.
Mundan birnäçe ýyl ozal, heniz Öwezmyrat batyryň ýekeje
ogly dirikä bir gezek Täşli şorta olaryň gapysyndan bardy.
Agşamaralardy. Öwezmyrat batyr gapysynda aýdyma çalaja
hiňlenip otyrdy. Şol wagt hem Täşli şorta salam berip geldi.
Oňa gözi düşende Öwezmyrat batyr bir hili tisginip gitdi,
depe saçy üýşüp, myrryhy atlandy. Emma gapysy açyk garyp
türkmen diýenleri, türkmençiligiň ata-babadan gelýän adaty
onuň gaharyny öz erkine goýbermedi. Ol göz ýumup-açar