Perman-1989`Türkmenistan - 22

diýip ugraberende bir çirkin ses çykdy. Ol nämäniň-nämedigini
aňşyrmaga ýetişmänkä, gollaryny galdyryp, ýüzüni üç ýuwlan
ak esgi ýaly edip duran Mamagül onuň öňünde peýda boldy.
Mamagül eje Öwezmyrat batyryň gözüne seredende, onuň
gözleriniň gan ýaly gyzaranyny gördi, dilýitutuldy. Çünki ol
“bu indi ýekeje gyzymyzdanam dyndarjak” diýip oýlanypdy.
—
Sowul, akmak, senem it çapan ýaly çaparyn, üç bolmasa,
dört boljak eken-dä! - diýip, Öwezmyrat batyr Mamagüli
südürläp goýberdi.
Emma Mamagül eje hem ondan el çekip oturybermedi.
Synyndan bek asylyşyp:
—
Batyr!.. - diýip, çirkin gygyrdy. Soňra şol asylyşyp
ýatyşyna boýurganyp başlady. - Batyr, dünýäde gara ýurtda
galyp, bir ikimizden näme boljak? Akylyňa aýlan, batyr!..
—
Näme bolsa, şo bolsun! Dünýä ýumrulýan bolsa
ýumrulsyn! - diýip, Öwezmyrat batyr barha gazaba mündi.
—
Batyr, dünýäde ýalňyz perzendiň bir gyzyň galdy. Hany
bizden başga galjak nesil, zürýat? Indi bar umydymyz şol
ahyry!
—
Ah,
sen
meni
nesil-zürýat
bilen
gorkuzmakçy
bolýamyň? - diýip, Öwezmyrat batyr gygyrdy. Emma
Mamagülüň gasyn-gasyn bolan ýaňaklaryndan dür dänesi ýaly
togalanyp gaçýan ýaşlara gözi düşende, geçmişiň bir howply
güni ýadyna düşen ýaly bolup tisginip gitdi. Süňňi bogunbogun gowşady. Parahat ses bilen içini döküp başlady.
—
Aý, Mamagül, ine sen bu dünýäň işine bir seret ahyry.
Sen bir düşün ahyry. Ýadyňa düşýärmi, bir wagtlar eýranlylar
gelip galamyzy gabanlarynda, biz nähili uruşýardyk. Siz
aýallaram gol gowşuryp oturmandyňyz. Ine, seniň özüň nähili
jan edipdiň. Kyn güne, agyr derde galyp, atylan oklary
ýygnaýardyň hem bize ok ýetişdirýärdiň. Birnäçäňiz bolsa suw
gaýnadyp, galanyň ýokarsyndan duşmanyň üstüne gaýnag suw
eňterýärdiňiz. Daş diýmän, demir diýmän, tapan ýaraglarymyz
bilen ýurdumyzy goramak üçin duşmana garşy çykýardyk. Bu
zatlar näme üçindi? Näme üçindi, aýt ahyry, Mamagül! Gel-gel
şeýle gara günler görüp kemala getiren çagaň bu gün seniň bar
namysyňy ýere salyp, senden gaçyp gitse, sen näme diýersiň?!
Näme diýersiň, aýt ahyry, Mamagül!
Her niçigem bolsa, Öwezmyrat batyr az-kem köşeşdi.
Mamagül ýöwzerip, ýalbarmaga başlady.
—
Näme-de bolsa, batyr, ynsap et. Olardan bize zyýan
gelmez. Olardan önenleriň bize peýdasy deger. “Barlynyň
bazary ýanynda» diýenleridir. Ýalňyz gyzyňa haýpyň gelsin diýip, gyňajynyň ujy bilen gözüniň ýaşyny süpürdi.
Mamagül eje öz ömründe her hili gatylyklary, gara günleri
gören adamdy. Ol bosa-boslugy, gaça-gaçlygy köp saparlar
başyndan geçiripdi. Öwezmyrat batyryň oňa kän bir peýdasy
hem degmezdi. Öwezmyrat batyr hemişe gaç-kowlukda uruşda
bolardy. Onuň üçinem bosguda maşgalany alyp çykmak işi
Mamagülüň boýnuna galardy. Iň ahyrky bosguda - şäher
bosgusynda hem ol özüniň üç sany ýaşajyk çagasyny, öz
boýnuna düşen başga-da bir ýetimje çagany bosgudan alyp
çykypdy.
Mamagül eje süňňi berk, daýaw adamdy. Emma onuň
çagasy durmazak boldy. Onuň köp çagasy heniz ýedi ýaşyna
ýetmänkä ölüp gitdi. Emma ol il ýaly göz ýaş edip aglap, haýwaý edip ýörmezdi. Diňe janyna salyp, dymyp geçirerdi. Hatda
iň ahyrda jahyl çykan ýalňyz ogly ýarag ujundan ölüp,
gapysynda gyzyl gana bulaşyp ýatyrka-da, Mamagül eje
mertligini saklady. Diňe: “Allanyň salany-da, çekmeli-dä,
başga çärämiz näme?” diýip, gam-gussasyny içine salyp
oňupdy. Emma ýüreginden ýanýardy. Gündizini-gijesini agyr
oýlar bilen içini hümledip geçirýärdi. Öz içinden: “Oglumyň
adam
sebäpli
gana
bulaşanynyň
anygyna
ýetsemdim,
gandarymy Öwezmyrada ýetirmän, dişim bilen çekeläp
öldürerdim” diýýärdi.
Mamagüle Öwezmyrat batyrdan ullakan gazanç hem ýokdy.
Ol göreniň hyzmatyny edip, özüniň çeper el hünäri bilen diýen
ýaly çagalaryny ekleýärdi. Oba aýallary dokma ýüwürtmekçi
bolsalar-da, tara ýüwürtmekçi bolsalar-da, başga bir iş
başlamakçy bolsalar-da, Mamagülsüz başlamazdylar. Bir
geýim biçdirmekçi bolsalar-da: “Mamagül eje, kömek et”
diýip, onuň üstüne gelerdiler.
Üme bolsun, ýowar bolsun ýa-da şoňa meňzeş başga bir
üýşmeleň bolsun, Mamagül ejäniň bolşy beýleki aýallara
meňzemezdi. Beýleki aýallar derrew kellelerini gybata
gyzdyrardylar, dünýäň gürrüňini ederdiler. Mamagül eje bolsa
ol gybat-gürrüňleri eşitmeýän ýalydyr, hemişe öz işi bilen
mübteladyr. Ol diňe özüne gerek gepi geplärdi, özünden
soralan zada gysgajyk jogap bererdi.
Gyzynyňam häsiýeti Mamagülüň öz häsiýetine meňzeşdi.
Şonuň üçinem şeýle ýuwaş maşgalanyň sabyrsyzlyk edip, äri
bilen gaçyp gidişini il-halk gaty geň görüpdi. Oba aýallary öz
aralarynda: “Gara ýer ýaly ýuwaş maşgalady, emma doga-jady
bilen başyny-gözüni öwürdiler” diýip gürrüň edişýärdiler.
Öwezmyrat batyr özüniň baş ýoldaşy Mamagülüň hemme
häsiýetine gaty beletdi. Şeýle bolansoň, özüniň uzyn ömründe
agyryşman gelen aýalynyň göz ýaşypa rehim etdi. Ýene, her
näme-de bolsa, ol özüniň joşup gelen gaharynyň öňüni saklap
bilmedi, jany ýangynlyk bilew gürläp başlady:
—
Aý, Mamagül, men Mamagülüň ýaşy bir çene bardy, ol
her hili muşakgatlary başyndan geçirdi, indi akyllanandyr diýip
ýördüm welin, seniň bu körzehin akmaklygyň ölinçäň
aýrylmajak eken. Mamagül, gulak goý, men saňa bir zady
gürrüň bereýin. Gadym zamanda bir adam gabrystanlyga
müjewürlik
edýär
eken.
Ol
müjewürlik
eden
bolup,
agşamlaryna täze jaýlanan ölüleriň mazaryny agtaryp, kepenini
soýýan eken. Ahyry ol görüp bendäniň başy ölüm ýassygyna
ýetipdir. Şonda ol özüniň ýekeje ogluny ýanyna çagyryp: “Aý,
oglum, men ölýän welin, meniň bir kesbim bardy, öliniň
kepenini soýýardym, şol kesbim galjak, meniň kepen
soýýanlygym hem ile mälim boljak. Soň il maňa gargyş eder”
diýipdir. Onda ogly: “Aý, kaka, sen arkaýyn aýagyňy uzyn salda ölüber, şol kesbiňdeň saňa ýekeje-de gargyş gelmez, gaýta
ýüz-müň alkyş bolar ýaly ederin” diýip jogap beripdir.
Garry göriban müjewür ölenden soň, il-gün ýygnanyp, oňa
kepen edip jaýlapdyrlar. Ogly bolsa atasynyň jaýlanan agşamy
bir gazmadan uzyn gazyk ýasap, bir palta, bir pil hem bir pahna
göterip, mazarçylyga barypdyr. Atasynyň mazaryny agtaryp,
onuň meýdini görden çykarypdyr. Onsoň kepenini soýupdyrda, ýalaňaç maslygy süýräp, ýedi ýoluň çatrygyna eltipdir.
Atasynyň ýalaňaç meýdini arkan ýatyryp, göbeginiň ýokary
eteginden gazmadan ýasalan gazygy kakyp, onuň meýdini ýere
çüýläp ötäýdipdir. Ol göribandan önen oglanyň edişini neneňsi
görýäň, Mamagül? Ertesi ýoldan geçen ýolagçylar görseler
ýoluň çatrygynda garny gazykly ýalaňaç meýit ýatyrmyş diýýä.
Bu ahwalaty gören adamlar: “Wah, wah, öň bir göriban bardy,
ol öliniň diňe kepenini soýýardy, başga zat etmezdi. Indi bir
göriban döräpdir welin, öliniň kepenin-ä bir soýýar, ony ýola
çykaryp garnyna-da gazyk kakýar, öňki göriban pahyra ýüzmüň alkyş” diýşip gidenmişler. Ilem bir işi gaýdan, “belki, öňki
göriban öwredip gidendir” diýen oý, hiç kimiň kellesine
gelmändir. Ine, Mamagül, seniň gyzyň bilen giýewiň şol
ynsapsyz göribandyr. Biz bolsak indi gabrystana dönen
adamlardyrys. Olar bize müjewür bolmagyň deregine, biziň
kepenimizi soýa-soýa gitdiler. Indi olardan önenler bolsa, şol
öliniň garnyna gazyk kakýanlardan bolup dörärler. Dünýäniň
bolşuny, zamanasynyň gerdişini özüň göre-göre gelýärsiň
ahyry, Mamagül. Ine doganoglan, ýakyn garyndaşymyz
Seýitmyrat begi neneň görýäň? Hemmesi şonuň ýaly.
—
Näme etselerem özlerine ederler, batyr. Kyýamat güni
öz ejirlerini özleri çeker.
—
Muňa seret, gaýta kyýamat diýýär! - Öwezmyrat batyr
gaharly gürledi. - Akmak, olar kyýamaty seniň öýüňde eýýäm
gopardylar. Ogluň läşini gapyňda serdiler. Mundanam beter
kyýamat bolarmy? Ýagşy, Mamagül, gyzyň bilen giýewiň
ganyny geçeýin, şolara tyg ýöretmäýin. Emma meniň başga
işim bar. Ýolumdan goýma.
Ol şeýle diýdi-de, ýüzüniň ugruna çykyp gitdi. Mamagül eje
yzynda agzyny aňkardyp galdy. “Batyr oglumyzyň ölümi
hakda bir habar aňan bolara çemeli” diýip, ol öz başyna
hümürdedi. Howlynyň agzyna çykdy. Ol ýerde hem uzak karar
tapman, ýene gaýdyp öýe girdi. Ýöne şol gün Mamagül eje
öýünde-de arkaýyn oturyp bilmedi, uzakly gününi zowzuldap
geçirdi.
Öwezmyrat batyr şol çalt gidişine Begliniň oturan ýerine
bardy. Ýöne olaryň oturan eýwanynda ne Begli bardy, ne
beýleki ýoldaşlary. Dükanyň agzy hem ýapyk durdy.
Öwezmyrat batyr derrew Seýitmyrat begleriň howlusyna
ylgady. Howlynyň içine girdi-de:
—
Seýitmyrat beg! - diýip gygyrdy. Birnäçe sapar
gygyrany bilen jogap bolmady. Muňa onuň has-da beter gahary
geldi. “Indi Seýitmyrat begiň özi çyksa-da, egri gylyjyny
gerşinden salaýyn, sylamaýyn” diýen pikire geldi. Ýogsa onuň
öňki hyýaly, bar kasty Seýitmyrat begiň ogly Beglidedi. Şeýle
pikire gelen Öwezmyrat batyr indi Seýitmyrat begiň “beg”
lakamyny hem taşlap:
—
Aý, Seýitmyrat süýthor! - diýip gazaply gygyrdy. -
Näme, baryň gyryldyňmy?!
Emma onuň sesine jogap beren bolmady. Howly obasy
göçen gala meňzeýärdi. Uly-ha beýlede dursun, oýnamaga
çykan oglan-uşagam ýokdy.
Köçeden geçip barýan Öwezmyrat batyr gazap bilen yzyna
dolananda, Begli oýuň rejesiniň bozukdygyny aňypdy. Ol
derrew dükançylara dükany ýapmagy tabşyrdy. Ýanyndaky
ýoldaşlaryny hem alyp howlularyna ylgady. Howludaky
adamlara, kakasyna ýagdaýy habar berdi. Özi bolsa medresä
gaçyp baryp, bir hüjrä girdi-de, agzyny daşyndan gulplatdy.
Seýitmyrat beg bolsa öz gezeginde Öwezmyrat batyra
töwella etdirmek üçin ahunlara, beýleki mertebeli adamlara
habar etdi. Özi hem jaýlarynyň birine girip gizlendi.
Öwezmyrat batyr gygyryp duran wagty ol jaýlarynyň birinde
onuň sesini eşidip ýatyrdy.
Seýitmyrat süýthor haw! Gyryldyňyzmy haw?! - diýip,
—
Öwezmyrat batyr köp gykylyk etdi.
Dogrudanam, Seýitmyrat begiň il içindäki ýörgünli ady
Seýitmyrat süýthordy. Emma onuň ýüzüne beýle diýip bilýän
adam ýokdy. Ýüzüne onuň adyny Seýitmyrat beg diýip
tutardylar.
Her
näme-de
bolsa,
Öwezmyrat
batyryň
aňsat
gidibermejegine gözi ýetdimi-nämemi, hatar oturan üç sany ak
öýüň ortakysyndan:
—
Ol obada ýok - diýip, kimdir biri ölügsi seslendi. Bu ses
Seýitmyrat begiň baýry aýalynyň sesidi.
Şol arada söze salym ýok, üç öýüň işigindäki eýwanly
tamdanam bir eprut kempir hasasyna söýenip eýwana çykdy.
Bu bolsa Seýitmyrat begiň ejesidi. Hakykatyna seredeniňde, bu
kempir Öwezmyrat batyryň hem degişli ýeňňesi bolmaly. Ol
beýik eýwanda hasasyna söýenip, esli wagtlap sesini
çykarman, Öwezmyrat batyra çiňerilip durdy. Bir meýdan
ümsümlik aralaşdy. Birdenem:
—
Öwezmyrat jan, bu ertirden bäri gykylyk edip duran
senmi? - diýip seslendi.
—
Hawa, men.
—
Näme gep, eýgilikmi?-diýip, kempir äm-sämsirän boldy.
- Wah, ol Aşgabada oglunyň ýanyna gidipdi.- Ol ýene äm-säm
kişi bolup, öňki sözlerini gaýtalady. - Näme eýgilikmi özi?
Bu kempiriň gaty köpbilmiş häsiýetlerine Öwezmyrat batyr
belet borly, ol kempiriň bolşuna ähmiýet berip durmady. Ol:
—
Seýitmyrat süýthoruň özi bolan bolsa, eýgilikdigini-
däldigini özüne görkezerdim welin, arman özi ýok eken. Ogly
Begli bolaýsa-ha, has ýagşy bolardy, maňa geregi şoldy - diýip,
garry kempiriň sözüni kesdi.
—
Onuň süýthorçulygyny sen nirede gördüň? - diýip,
kempir hem sürünip başlady.
—
Ol
süýthorlaryňam
süýthory.
Ol
ölüden
kepen
soýýanlardan. Ýöne ol ölüden kepen soýsa, men dirikä onuň
hamyny soýjakdym.
—
Bu nä päli azanlyk!
—
Ýok, bu päli azanlyk däl, muňa azana musallat bolmak
diýerler - diýdi-de, bu garry kempir bilen mundan artyk
harçaňlaşyp durmagy özüne uslyp bilmedik Öwezmyrat batyr
howludan çykdy-da, göni medresä baka gidiberdi. Medresä
baryp hüjrelere aýlanmaga başlady. Ahyry medresänin
damyllasy:
—
Ýaşuly, kimi agtarýaň? - diýip sorady.
—
Men Seýitmyrat süýthoruň ogly Begli mollany agtarýan.
—
Nätjekdiň ony?
—
Ony it çapan ýaly çapjak.
—
Be, beýle bolmaz ahyry. Bu taýy adam öldürilýän ýer
däl ahyry.
—
Eýse onda, bu taýy ganhorlaryň gaçyp atalgasymydy?
—
Agam, ahunlar bilse ýagşy görmez.
—
Nämäni? Şu ýeriniň ganhoryň ýatagy bolanyny bilsemi
ýa-da başga bir zat diýjek bolýaňmy? - diýip, Öwezmyrat batyr
gözlerini depesine dikdi. Şol durşuny üýtgetmän sözüniň üstüni
ýetirdi. - Şu gün şol ganhory tapyp berseňiz-ä bereniňiz,
bolmasa-da medresäňize gan çaýkaryn.
Bu gykylyk wagtynda talyplaryň ýekejesi hem hüjresinden
çykyp bilmedi. Ýöne olar gapydan yşyklaşyp seredişýärdiler.
Damylla gorkdy.
—
Agam, ol adam bizde ýok, onuň öten agşamky öýlerine
gaýdyşy - diýip, sapalak atdy.
—
Bolýar. Ol öýlerine gidenmiş eken. Ýöne men ony şu
ýerden tapýançam, başga hiç ýerden gözlemen. Ol şu ýerden
çykmabilse çykmasyn - diýip, Öwezmyrat batyr metjidiň
eýwanyna bardy-da, gylyjyny öňüne kese basyp, aýbogdaşyny
gurdy oturyberdi.
Metjit hüjreleriň dogry garşysyndady. Onuň işiginde hem
beýik eýwany bardy. Şonuň üçinem bu ýerden seredeniňde
hemme hüjrelere girip-çykýanlar görnüp durýardy. Öwezmyrat
batyr bolsa awa garaşýan bürgüt ýaly bolup eýwanda otyrdy.
Damylla içki howly bilen hüjreleriň arasynda gatnap, iki
ýana zowzuldap ýördi. Garşy ahunyň ýanyna barýardy.
Öwezmyrat batyryň öz töwellasyny almajakdygyna ahunyňam
gözi ýetikdi. Öwezmyrat batyryň ahunlary, molla-işanlary
beýle bir halap barmaýandygy ozalam ahunyň gulagyna
degýärdi. Şonuň üçinem ahun ýeriň asty bilen bir ugruny
tapyp, Seýitmyrat begiň üstüne adam iberdi. Onuň bir ugur
tapmagyny tabşyrdy.
Seýitmyrat
beg
köp
oýlanandan
soň,
ahyry
näme
etmelidigini bildi. Öwezmyrat batyryň gaty gowy görüşýän
adamlaryndan birini tapyp, şony töwella etmek üçin iberdi.
Metjide gün guşluk galyberende gelen Öwezmyrat batyr
öýle namaz wagty golaýlaşýança ýerinden galman oturdy. Bir
seretse, ahun bilen biri tirkeşip ýetip gelýär. Damylla bolsa
olaryň esli yzyndan gelýär. Öwezmyrat batyryň ýanyna ýetipýetmänkäler olardan biri:
—
Salawmaleýkim, batyr - diýip seslendi.
—
Waleýkim.
—
Ýeri, batyr, bu nähili boluş? Bu saňa ýaraşjak zat däl-le.
Bu oturan ýeriň metjit ýaly-la?..
—
Demirçi, şu gün metjit däl, hut pygamberiň öz öýem
bolsa gan çaýkamaga çykdym - diýip, Öwezmyrat batyr
demirçiniň ýüzüne dikanlap seretdi. Demirçi şol bir parahat
äheňi bilen dowam etdi:
—
Aý, ýok, batyr, munyňdan-a iş bolmaz.
—
Iş bolup bolman, demirçi, men iki başymy deňläp
çykdym. Men ýene bir gezek Sibire gitmäge-de, ondan
beterrägine-de boýun. Onsoň bu işden zat çykarmy-çykmazmy,
onçasyny özi bilýär.
Ahun sesini çykarman durdy. Ol Öwezmyrat batyryň
damyllanyň üstüne gygyryp aýdan sözlerini eşidipdi, onuň
üçinem
sem
bolup
durmakdan
gowusynyň
ýokdugyna
düşünýärdi. Demirçiniň töwellasyny almadyk adamyň ahunyň
töwellasyny almajakdygy bellidi.
—
Sen
gaty
ýalňyşýaň,
batyr.
-
Demirçi
sözüni
delillendirmäge durdy. - Ogluň ölümi hakda entek hiç kimi
günälemäge esas ýok. Aslynda öz tüpeňi özüne degipdir ahyry.
Bardy-geldi müňkür bolýan bolsaňam, ilki bilen magadyna
ýetmegiň gerek. Yzarlap ýörseň, ahyry bir gün ýüze çykar. Ýel
aýdar, gün aýdar, adam gany ýerde ýatmaz. Ilki bir anygyna
ýeter-de, etjek işiňi şondan soň ediberler. - Ol ahuna ýüzlendi. Şeýle dälmi, ahun aga?
Diňe şundan soň ahun:
—
Aý, hawa-la - diýip, çala başyny atmak bilen oňdy.
—
Öňde biri: “kyrk ýylda ganymy aldym, ýene alňasaklyk
edipdirin, howlugypdyryn” diýipdir. Alňasamak gerek däl
ahyry.
Demirçiniň sözüniň şu ýerinde ahun ýene söze goşuldy.
—
Hawa,
“sabyr
rahmandan,
äwmek
şeýtandan”
diýenleridir - diýip, içginräk durdy. - Sabyrly bolmak gowy zat.
Bu zatlaryň bary-da takdyry ezeldir.
Bu gürrüňlerden soň damylla-da bir-iki ädim öňe süýşdi.
Öwezmyrat batyr, näme üçindir, sesini çykarmady. Ýene
demirçi dowam etdi:
—
Batyr, sen şu gezek menden geçip, meniň sözümi ýere
salma. Meniň töwellamy al. Ýör, ikimiz gaýdaly. Baraly,
maslahat edeli. Bu işi maslahatly eden ýagşy. Ondan soňam bir
zady ýadyňdan çykarma. Seýitmyrat saňa daş däl ahyry. Ol
seniň doganoglanyň. Garyndaşlyk arasynda bu gürrüň nämä
gerek?
Öwezmyrat batyr bir salym böwrüni diňläp oturdy-da,
donuny kakyşdyryp ýerinden turdy.
—
Haý, demirçi, gelen sen bolduň - diýip, ahmyr bilen
başyny ýaýkady. - Men seniň sözüňi ýykyp biljek däl. Emma
senden başga müňüsi gelenem bolsa, meniň üçin daşa ýagmyr
ýagan ýalydy, tapawudy ýokdy, şu gün şu taýda gylyjyň
hökümini ýöretjekdim. Bolýar, demirçi, ýör, gaýdaly.
—
Senden tamamam şeýledi, batyr - diýip, demirçi
egninden agyr ýük aýrylan dek uludan demini aldy.
Öwezmyrat batyry yzyna tirkäp, öýüne eltdi.
Mamagül ejäniň şol aýagy bişen dek zowzuldap ýörşüdi.
Bularyň baranyny görüp, onuňam jany ara girdi. Dessine çaý
gaýnadyp, öňlerinde goýdy.
Çaý başynda Öwezmyrat batyr bolan işi ussa gürrüň berdi.
Demirçi oňa it-eşekleriň sözi bilen ýürek çişirip ýörmezligi
sargady. Başga-da birnäçe maslahatlar berip, öz öýüne gaýtdy.
Şol
günden
soň
Öwezmyrat
batyr
birnäçe
günläp
howlusyndan çykmady. Ata ot ýygmak işini hem Mamagül
ejäniň özi etdi. Ýöne Öwezmyrat batyr hemme zady içine
salsa-da, gep-gürrüň ýatmady. Şol wakanyň bolan gününiň hut
ertesi:
“Öwezmyrat
batyr
däliränmiş.
Öl
ahunlaryň
medresesine baryp, baryňyzy uçdan-tutma gyraryn, metjidiňize
gan çaýkaryn diýip, eli ýalaňaç gylyçly dyzanmyş, ony köpläp
tutup, zor bilen zynjyrlanmyşlar” diýen myş-myş habar göýä
ýyldyrym çakan ýaly bolup, tutuş oba jar boldy.
Öwezmyrat batyr gündizlerine özüniň köne howlusyndan
çykman,
başyny
basyrynyp
ýatsa-da,
syganokdy. Uzyn gijesini atynyň
gijelerine
dünýä
töwereginde aýlanyp
geçirýärdi. Gije ýarymdan agandan soň, atyna münüp, niredir
bir ýerlere gidýärdi. Ýene daň saz berer uçurlarynda gelip,
atyny ýatagynda baglap ýatýardy.
Onuň, gijeler nirä gidip, nireden gelýänini bir özi, birem aty
bilýärdi. Başga bilýän ýokdy. Hatda Mamagül eje-de bu işden
habarsyzdy.
Şeýle ýagdaýda birnäçe gün geçdi. Ahyry bir gün Mamagül
eje:
—
Batyr,
beýdip,
gije-gündiz
aç-suwsuz
syryljap
ýatmasana. Senem bir daş-iç çyk ahyry - diýip dillendi.
Öwezmyrat batyr oňa:
—
Näme, Mamagül, ot ýygmak halys irizäýdimi? Bolmasa,
oty agşamlaryna özüm alaryn - diýip jogap berdi.
—
Ýok, ýok, irmek däl - diýip, Mamagül eje ýürekden
gürledi. - Ýöne daş-iç çyksaň, göwnüň açylarmyka diýip
aýtdygymdy. Köp wagtdan bäri atyňam şöwür görenok. Bu
janawaryňam gezim göresi geldimikä diýýärin.
—
Aý, Mamagül, ot ýygmaga ýaltanmaýan bolsaň bolýar,
at bilen meni alada etme - diýip, Öwezmyrat batyr ýene
kellesini ýassyga goýdy.
Ol ýene bir hepdäni şol boluşda geçirdi. Şondan bir gün soň
ir bilen Mamagül eje täret gylmaga çykanda, Öwezmyrat batyr
başyny ýassykdan galdyrdy-da:
—
Mamagül, atyň keçesiniň giden ýeri bolsa seredişdir.
Başga-da esbaplaryna esewan bol. Horjunyňam ýyrtyk-ýirik
ýeri bolsa seret - diýip tabşyrdy.
Mamagül eje Öwezmyrat batyryň tabşyran işlerini bitirdi. At
keçesiniň giden ýerlerini ýamady. Horjunyň ýyrtylan ýerlerini
torlady. Başga esbaplarynam kem-käs ýerlerini düzetdi.
Öwezmyrat batyr agşam turup, öz beren tabşyryklarynyň nähili
ýerine ýetirilendigini barlaşdyrdy. Hemmesini gözden geçirip,
göwni hoş bolandan soň, çaý içdi, çörek iýdi.
Hemişe ýassy namazyny okap, irgözinden ýatmak Mamagül
ejäniň adatydy. Ol bu günem öz adaty boýunça irgözinden
ýatdy. Öwezmyrat batyr bolsa öz başyna hysyr-pysyr edip,
nämedir bir zatlar edýärdi, nämedir bir zatlary taýýarlaýardy.
Ol şol hysyrdanyp ýörşüne gijäniň bir wagty öz işini gutardym
etdi. Bir meýdan böwrüni diňirgäp durdy. Il ýatar uçurlarynda
howlusyndan çykyp, demirçiniň ýanyna baryp geldi.
Öwezmyrat batyryň birnäçe günläp gijeler ýatman atyny
seýisläp,
gezdirip
şöwür
çekip
ýörmegi
uzak
ýola
taýýarlanmagyň alamatydy. Demirçiniň ýanyndan gelenden
soň, ol at keçesini hem köne ýapynjasyny atynyň syrtyna
bökderdi.
Aňry-bäri
salyp
taýýarlap
goýan
horjunyny
bökderginiň üstünden berkledi. Hemme zadyny taýýar edenden
soň, tama girip gylyjyny guşanyp çykdy. Atyny gazykdan
çözüp, idip öýüň gapdalyna bardy-da:
—
Mamagül! - diýip, ýuwaşja seslendi.
Mamagül ukusyna gaty sakdy. Ol “hä!” diýip, derrew
ýerinden turdy.
—
Hany, bäri çyk.
Mamagül çykyp görse, Öwezmyrat batyr çyny bilen bir
tarapa ugramaga taýýarlanypdyr. Mamagül soramakçy bolan
mahaly Öwezmyrat batyr öňürtiläp:
—
Mamagül - diýip, assalyk bilen söze başlady, - Men
häzir ugraýan. Meniň haçan gaýdyp geljegim belli däl. Ýöne
sen
meni
hiç
alada
edinme.
Eger
aç-hor
bolan wagtyň bolsa, gerek zadyňy baryp demirçiden soragyn.
Başga gapydan baraýmagyn. Demirçä: “Batyr gelýänçä
birneme karz ber” diýäýgin, düşdüňmi?
—
Düşdüm welin, batyr nirä gitdi diýseler, näme jogap
bereýin?
—
Demirçi meniň gitjekligimden habarlydyr.
—
Ýok, başgalar sorasa diýýärin.
—
Walla, gürrüňi köpeldýärsiň-aýt, Mamagül. Sen näme
tapmaýarmyň? Haýsy ugra, nirä gidenini bilemok diý. Aşgabat
diýdimi, Tejen diýdimi, bir ýer-ä gitdi diý. Näme seniň diliň
agyrýarmy? - Ol soňky jümlesini aýaklady-da, atyna münüp
sürüp ugrady. - Hoş, sag bol, Mamagül.
—
Alla ýaryň, batyr - diýip, Mamagül eje sekiniň üstünde
dikilip galdy.
Öwezmyrat batyr atyny sürüp, howlynyň agzyna bardy, atyň
başyny hyrra yzyna öwürdi-de Mamagülüň ýanyna geldi.
—
Hawa, Mamagül, men saňa ýene bir zady sargamagy
ýadymdan çykarypdyryn - diýdi. - Ol namys getiren gyzyň ýada giýewiň howlyň işiginden geläýseler, habarlarynam almada, kowup goýber. Gelmesinler.
—
Bolýar, batyr.
—
Hoş - diýip, Öwezmyrat batyr gelşi ýaly yzyna dolandy-
da, atyny sürüp howludan çykyp gitdi.
Daňyň öň ýanlarynda dogýan şamlan aý ýaňy ýerden
saýlanypdy. Onuň kümüşleç şöhlesi Öwezmyrat batyryň
ýagyrnysyna ýagty salýardy.
Öwezmyrat batyr nirädir bir uzak ýola ýolagçydy. Emma
onuň nirä, näme üçin gidýändigini hiç kim bilenokdy, ony ýeke
demirçi bilýärdi.
Öwezmyrat batyryň gördüm-bildimsiz uzak ýola ýolagçy
bolmagy, ol hakda il arasynda ýaýran “däliränmiş” diýen
myjabatlary has-da artdyrdy, öňki myjabatlaryň üstüne täzetäze
myjabatlaryň döräp gitmegine sebäp boldy. Biri
“Öwezmyrat batyr bus-bus bolupmyş, öýünden çykyp bilmän
ýatyrmyş” diýse, ýene biri “Öwezmyrat batyry öwlüýä
ýykypmyşlar, öwlüýä düýneýärmişin” diýýärdi. Birnäçeleri
bolsa “Öwezmyrat batyr zyr däli bolup, düze, daga-daşa urup
gidenmiş, onuň nirä gidenini aýaly hem bilmeýärmiş”
diýişýärdiler. “Öwezmyrat batyryň jyny molla düşüpmiş, molla
görse, jyny atlanyberýärmiş, onuň bir molla uçugy barmyş, ol
bir mollany öldürmän dynmaz” diýýänlerem bardy. Dili
şerebeli adamlar olara “jyny molla düşen bolsa, aýby ýok,
garamaýak bilen işi bolmasa, bolýar” diýip jogap berýärdiler.
Garaz, her bir meýlisde, her bir märekede birnäçe wagtlap
adamlaryň gürrüňi şo boldy.
WEPALY DOSTLAR
Gün giç öýläne sanypdy. Bir adam sag egnine dag
umgasynyň läşini göterip, obanyň öňündäki dagdan aşak indi.
Bu adamyň egninden asan hyrlysynyň aýaklary göýä ýabak
göteren ýaly ýokarda somalyp gelýärdi. Bu adam dagyň
düýbüne düşdi-de, bir bolgusyzja ýoda bilen obanyň ileri
çetindäki gapysy tamly ak öýlere baka ýüzlendi.
Bu öýleriň töweregi oglan-uşak, aýal-erkekden doludy,
nähilidir bir desga bilen joşgunly hereketdedi, biş-düş
taýýarlanýardy. Daş-töwerekde oýnap ýören çagalardan bir
gyzjagaz egni umgaly gelýän adamy dagyň başynda salgym
atyp görnen badyna seljeren bolmaga çemeli:
—
Kaka, awçy ata gelýär - diýip gygyrdy.
—
Bu nä, özüniň geleni gowy boldy-ow! - diýip, heniz
sakgalyndan ak sepmedik, ýaşy kyrkdan atan, sypaýy geýnen
bir adam begençli seslenip öýden çykdy. Dagdan inip gelýän
awça çiňerilip seretdi. - Hakykat özi, tanapsyň.
Ol awçy gelýänçä, o ýan, bu ýan gezmeläp, daşarda boldy.
Awçy onuň ýanyna ýetip gelýärkä:
—
Salawmaleýkim - diýip, nazymly ses bilen sogduryp
salam berdi. Öý eýesi onuň salamyny aldy.
—
Batyr, mahalynda gelip ýetişdiň. Hoş geldiň, sapa geldiň
- diýip begençli seslendi.
Awçy öý eýesiniň bu gürrüňine pikir bermeýän bir görnüşde
egnindäki läşi düşürdi, ony öýüň gapdalynda goýdy. Hyrlysyny
egninden aýryp, tama söýedi. Diňe şondan soň:
—
Oglan-uşak, mal-baş sag-aman oturanmysyňyz? - diýip,
saglyk-amanlyk soraşyp başlady. Öý eýesine gezek bermän
gürrüňini dowam etdi. - Size gaýdyberdim. Şu ýakyndaky oba
gelýen ýolagça duşdum. Şujagaz şarany elteýin hem saglykamanlyklaryny
bileýin
diýdim.
Bujagaz
läşi
hem
şol
ýolagçynyň ulagyna dakyp getirdim. Ýogsa muny şondan şuňa
göterip getirmek maňa eýgertjegem däl eken. Indi ýük
götermek kyn düşýär. - Soňra ol ýene saglyk-amanlyk
soraşmaga dolandy. - Hemme sag-salamat oturanmysyňyz?
—
Şükür hudaýa, saglyk-salamatlykdyr. Gelseň, gowy
edipsiň, batyr - diýip, öý eýesi hormat bilen gürledi.
—
Adam durdugyça ysgyndan galaýjak öýdýän - diýip,
awçy ýene garrylykdan zeýrenjiräp başlady.
—
Batyr, sen beýle garrap ýören dälsiň-le - diýip, öý eýesi
oňa teselli bermekçi boldy.
—
Bo-how, kän gar basylandyr, batyr. Men ýaga düşemde
on sekiz ýaşymdadym - diýip, awçy sözüni kesmän gürledi. Men ors gelende kyrk ýaşyma giripdim. Ondan bärem ýene on
bäş ýyl geçdi. Hasap et-de görüber. Şonda men dogry elli bäş
ýaşamaýanmy? Onsoňam bu adamlaryň başyndan nähili günler
geçdi. Gün görmedik ahyry. Adamy şolam garradýar-a.
—
Men sizi köp bolsa elli töweregindedir diýýärdim welin,
beýle däl eken-ow - diýip, öý eýesi geňirgendi.
—
Ýok, ol beýle däldir. Men altmyşa ýakyn bardym. Men
öz tirkeşen deň-duşlarymyň köpüsinden uludyryn, batyr.
Öwezmyrat batyram menden bir ýaş kiçidir - diýip, awçy
gürrüňiniň yzyny Öwezmyrat batyra sowdy. - Haý, pahyr,
Öwezmyrat batyryň haly, gör, neneň bolduka? Soň ondan hiç
habar eşiden dälsiň?
—
Batyr, ondan habar bar. Asyl Öwezmyrat batyryň özi
häzir şu ýerde.
—
Aý, ýog-a, Öwezmyrat batyryň özi şu taýda? - Beýle
jogaba garaşmadyk awçy tarsa ýerinden galyp, öý eýesi bilen
boýdaş boldy. - Batyr, sen muny degşip aýdýarmyň ýa-da
çynyňmy? Ol bu ýakalara düşer diýip, ýatsam-tursam kelläme
geljek däl ahyry.
—
Ol geldi, özem gaty horugyp gelipdir - diýip, öý eýesi
başyny galdyrman, parahat gürledi.
Awçy ynamsyz bir garaýyş bilen töweregine garanjaklady:
— Hany onda, nirede ol?
— Ol basym geler, ol atyny gezime çykardy. Sen ýadansyň,
batyr. Geç, otur, dem-dynjyňy al.
—
Be, ölmedik adam ýene görüşäýjeg-ow. Pahyr nähili
horluklary başyndan geçirdi. Patyşanyň Sibirinem görüp geldi diýip, awçy öz başyna hümürdedi.
Awçynyň öňüne çaý getirilip goýuldy. Ol çaý içmäge
oturdy. Öý eýesi hem bir çäýnegi öňüne aldy. Ol oturan
ýerinden “ol işi beýdiň, bu işi beýdiň” diýip, töweregindäki
maşgalalaryna ýumuş buýurýardy.
Awçy çaý içip ýören adam däldi. Ol hemişe öňüne çäýnek
goýlanda, “aý, şüý-ä biziň bir halaýan zadymyzam däl, ýöne
garaz hödür-dä” diýip aýdardy. Emma ol bu sapar sesiniüýnüni çykarman, çaýyny iliň agdaryşy ýaly edip agdardy.
Çünki häzir onuň küýi başga zatdady. Ol çaýyny agdaryp, bir
käse guýdy-da, öý eýesiniň ýüzüne garady:
—
Horlanyp gelipdir diýdiňmi, batyr? - diýip sorady.
—