Perman-1989`Türkmenistan - 34

gömülipdir - diýip öz başyna hüňürdedi. - Olam aňsat däl diýip, dogrudanam, geçip bolmajak bir kynçylyga maňlaýyny
diräp, çykgynsyz ýagdaýda galan dek sakgalyny üznüksiz
sypalaşdyrdy. Perman uludan demini aldy:
— Ahyry bir gaçybatalga baram bolsa ýagşy. Men töwerek-
daş gömülip galaýdymyka öýdüpdirin.
— Ýok, bar... Bar welin, onuňam emmasy bar.
— Emmasy näme?
— Ol ugur juda garaňky hem gorkuly ýer. On ýyl mundan
öň bolan bolsady, men onda toýa giden ýaly görerdim. Indi
dyzlarda ysgyn galmandyr. Bütin süňňüm lagşapdyr. Ol bir
wagt toýa gidenden enaýy görmeýän uzak ýollarym indi
menden gutulypdyr - Öwezmyrat batyr dyzlaryna ellerini urdy.
- Indi ýollar gutuldy menden...
Perman babasynyň bir çykalga tapandygyny, ýöne özüni
ýaşrak görüp, bu işi özüne tabşyrmaga ikirjiňlenýändigini aňdy.
Ol oturyşyny bir az düzetdi-de:
— Ahyry şol gaçybatalga barýan bir ýol bar gerek özi -
diýdi.
Öwezmyrat batyr onuň bu sözünden özüçe many çykaryp,
arkalanan ýaly boldy.
— Wah, bar-la. Ýöne ol gorkuly, hatarly uzak ýoldur.
— Şol ýolda gezýänlerem adamlar gerek?
— Hawa-la, özümiziň tel-tagt eden ýerimiz.
— Adam gezen ýerinde adam gezer. Onuň ýaly bolsa men ol
ýola şaýymy tutaýyn, baba.
— Permanyň bu sözlerinden soň Öwezmyrat batyr has hem
gurplandy. Onuň ýüzünde söýünç alamatlary mese-mälim
bolup, umyt yşygy ýaldyrap gitdi.
— Biraz ätiýaç edýärdim - diýip, ol ýaýdançly gürledi. -
Dünýäde ýekeje neslim sen. Senem ýaş. At bilen senem
gözümiň öňünden gitseň... Ýogsa barjak ýerleriň seni öz
çagalaryndan eziz görüp saklajakdyklaryny bilýän.
— Baba! - Perman aýgytly gürledi. - Sen ätiýaç etme. Haýal
etmän, meniň şaýymy tut-da, ýola sal.
Öwezmyrat batyr ýene dymdy. “Ýeri, yzy näme bolar?”
diýip, öz ýanyndan oýlandy. Ahyry ýüregini bire baglady.
— Bolýar,
sen ýola düş. Soňunam görübereris - diýip,
Permana nähili gitmelidigini düşündirip başlady. Şu obadan
çykyp, Permanyň tä ahyrky barjak ýerine çenli sapak çykaryp
berdi. Ilki pylan oba bararsyň, soň pylan oba bararsyň, soň
ýene pylan oba bararsyň diýip, onuň ýolundaky obalary atmaat sanaşdyrýar. Olara nähili barmalydygyny öwredýär. Ýoluň
çatryk hem tirsek ýerlerine çenli, hatda daglaryň içinde belliräk
daşlaryň nirede hem nähili ýatandygyna çenli salgy berýär.
Daglaryň uçutlarynyň nirededigine, ondan soň ýoluň nirä
sowulýandygyna, daglara nähili münüp, nähili düşmelidigine
çenli düşündirýär. Onuň bu zatlary edil öz eli bilen goýan ýaly
edip gürrüň berşine Perman geň galýardy. Haýsy oba
sowulmalydygyny, haýsy tarapyndan girip, kimiň öýüni
soramalydygyny, myhman boljak öýüniň eýesine näme
aýtmalydygyny birin-birin düşündirdi.
— Olar saňa hezzet ederler, soňam ýola salyp goýbererler -
diýdi. Pylan oba hergiz-hergiz baraýmagyn diýip, birnäçe
obanyň daşyndan böwür berip geçmegi Permana aýratyn
tabşyrdy. Ol her bir jümlesiniň ahyrynda hem: “Düşdüňmi?”
diýip soraýardy. Onuň aýdanlaryny üns bilen diňläp duran
Perman “hä” , “hüm” diýip, gysgajyk jogap gaýtarýardy.
Garaňky düşdi, il ýatyp it uklady. Öwezmyrat batyr henizem
Permana ýol salgy bermegini dowam edýärdi.
Ýüregini bire baglan Öwezmyrat serdar Permany ýola
salmaga taýýarlanyp başlady. Birigün agşama çenli iki günüň
içinde aty uzak ýol müngüsine galyp eder ýaly gyssagly
seýislemegiň ugruna çykdy. Perman bilen onuň garry
mamasyna bolsa ojuk-bujuk ýol esbaplaryny ýygnap ýol
şaýyny tutmagy tabşyrdy.
Perman ýol şaýyny tutup ýörkä:
— Baba,
bir hatjagaz bolaýsa, baran ýerimde gowurak
tanalardym. Bir molla. hatjagaz ýazdyraýsak nähili bolarka? diýip, Öwezmyrat batyra geňeş saldy.
— Ol näme üçin? Hat nämä gerek? Seniň gidişiňi ikimizden
başga adam bilmeli däl ahyry - diýip, Öwezmyrat batyr çilimiň
başyna temmäki salyp, ojagyň başynda çommalyp oturdy.
Çilimini sordy-da, atyna baka elini uzadyp dowam etdi. - Şu
ahunlaryň hüjresinden çykyp, takwasyrap ýören birnäçe
molladan şu at häsiýetli hem akyllydyr. Asyl men molla
halkyny ýaman ýigrenýän özüm... Näme bulam-bujarlyk çyksa,
şolardan çykýar. Olaryň hatam başyny iýsin, petegem. Sen
minneti şu atdan çek. Sen onuň üstünde oturmagy oňarsaň, ol
Maryda-da, ýomut-gökleňde-de islän adamyňy saňa tapyp
berer. Ine, saňa şu at hem hat, hem petek.
Permanyň ýola düşmeli agşamy gelip ýetdi. Mamagül eje
atyň keçesiniň giden ýerlerini abat edipdir. Külçe bişirip,
horjunyň bir gözüni doldurypdyr. Ýene bir gözüne tüňçe, käse,
çaý hem başga ýolda gerek zatlary salyşdyrypdyr. Öwezmyrat
batyr aty seýisläpdir.
Öwezmyrat batyr, Mamagül eje, Perman üçüsi aýak
üstündedi. Perman atlanmazyndan öň babasynyň buýrugy bilen
onuň köneden galan ýapynjasyny hem at keçesiniň üstünden
bökderip ganjygany dartdyryp çekdi. Öwezmyrat batyr işikdäki
köne tamda köp wagtdan bäri asylgy duran gylyjyny alyp, gapa
çykdy hem onuň tygyny ýarysyna çenli gynyndan çykaryp
seretdi. Ýagly duran gylyja aýyň ýagtysy düşende lowurdap
gitdi. Ol gylyjy gynyna dykdy-da:
— Bu gylyç tüýs jöwheriň baryp ýatanydyr. Muny gerek
ýeri gelende işledersiň - diýip, Permanyň biline dakdy. - Sen
allany çagyr-da, ýola düş. Yzynda menem maňlaýymdakyny
görerin. Meniň köpüm geçip, azym galypdyr. Iň ýaman etseler,
Aşgabada elterler, öýe salyp, tussag ederler, gaýta bir döwüm
çöregi özleri bermeli bolarlar. Ýogsa-da şu gün geçirip
ýörşümizem şondan gowy däl.
Öwezmyrat batyr Permany ata mündürdi-de, özi jylawlap,
howludan alyp çykdy. Garryja mamasy ýagşy dileg bilen
Permany ugradyp, sekiniň erňeginde saýyl bolup galdy.
GYRGUŞ
At bilen Permany ýola salandan soň, ol gije Öwezmyrat
batyryň gözüne uky gelmedi. Ýorganyna girdi, çykdy, karar
tapmady. Ýüregine daş baglap gözüni berk ýumdy, ýene uky
gelmedi. Gaýta ukynyň deregine Perman bilen at geldi. Soňra
dürli suratlar onuň gözüniň öňünden hatar gurap geçip başlady.
Seýitmyrat beg, Hal molla, atlara seredýän dogtorlar çinlerini
ýalpyldadyşyp, atyň töwereginde gaýmalaşyp ýörler.
Öwezmyrat batyr gözüni ýalpa açdy-da, ýorgandan çykdy,
daşarlara aýlandy, Permanyň giden ugruna baka seretdi.
Daşarda esli güýmenenden soň, ýene dolanyp içerik girdi. Ol
bir içerik girip, bir daşaryk çykyp, iki ýana gatnap ýörşüne öz
başyna nämedir bir zatlar hüňürdeýärdi. Hal mollanyň,
Seýitmyrat begiň atlaryny tutup, sögünýärdi.
Ol uzakly gije iki ýana zowzuldap, halys boldy. Daňa golaý
çala ymyzgandy. Jahan mazaly ýagtylyp, günüň gyrasy
görünmäge az galypdy. Ol yňranjyrap, gygyryp, gorkunç
basyrgandy. Bu wagtlar Mamagül eje täret gylyp, namaza
durjak bolup durdy.
— Batyr,
batyr! - diýip, ol Öwezmyrat batyry yralady.
Öwezmyrat batyr “häh!” diýip, ýerinden galdy, dik oturdy.
Dikelenden soňam onuň gysymlary berk ýumulgydy, aňk-taňk
bolup otyrdy.
— Batyr, basyrgandyň - diýip, Mamagül eje öňki sözüniň
üstüne goşdy-da, ertir namazyna durdy.
Dogrudanam, Öwezmyrat batyr gorkunç düýşürgedi. Ýöne
ol düýş tötänden dörän bir zat bolman, onuň gündizki
küýünden geçen zatlar gije düýşüne giripdi. Onuň gören düýşi
ýüregindäki küýi-köçesi, aňyňdaky pikir-hyýalydy...
German urşy turmazyndan öň, şu töwerekdäki obalaryň
birinde köp myhmanly, uly toý bolupdy. Şol toýda Öwezmyrat
batyryň Gyrguşy bilen Hal mollanyň aty pelleden ikiçäk
goýberildi. Bu iki at ýyndamlykda töweregi baglan atlar diýlip
hasap edilýärdi.
Atlaryň gaýdan pellesi gaty daşdy. Pelleden ugrajak bolup
duran atlar çala çiş gara bolup görünýärdi. Toýuň agyr
mähellesiniň gözi atlara baka dikilipdi.
Hal molla bolsa bu wagtlar näme edip, näme goýýanyny
bilenokdy.
Toýhananyň
bir
tarapynda
ýygy-ýygydan
buşukmaga oturýardy. Şol wagt utanç-haýa diýlen zat bu
adamdan bütinleý göterilipdi. Onuň huşunyň göçüp gidendigini
öňki giden hassa ýaly açanyny-ýapanyny bilmän, uçguryny
elinde
saklan,
tassyklaýardy.
tiz-tizden
meýdana
oturyp-turşy
hem
Ahyry atlar pellehanadan gaýtdy. Ýolda olar biri-birinden
öňe geçýärdi. Çapyksuwarlaryň gamçysy mährewsiz inipçykýardy. Atlar edil ok ýaly süýnýärdi. Toý märekesi bolsa edil
bir möwç urýan deňiz ýaly iki ýana tolkunýardy. Hal molla
uçgury elinde toýhananyň öňünde iki ýana ýorgalaýardy.
Atlaryň kä biri öňe geçýärdi, kä beýlekisi. Şol barmana ikisi
doga bagyny deňläbem esli wagtlap gitdi. Märekäniň üstüne
suw sepilen dek dym-dyrslyk ara düşdi. Birdenem kimdir biri:
— Gyrguş öňe geçdi! - diýip gygyrdy. Şol sesiň yzy bilen
şowhun başlandy, zenzele göge göterildi.
Şol wagt atlar ses ýetime gelipdi. Gyrguşuň maňlaýynyň
sekili ýaňy guşluk galyp başlan günüň aşagynda kümüş ýaly
ýaldyraýardy. Mähelle güw berýärdi:
— Gyrguş ozdy!
— Gyrguş öňde!
— Haý, Gyrguş jan, haýdaweri!
Gyrguş bu gykylyga has-da göterildi. Okýylan ýaly
owsunyp, ýoly demine dartyp başlady. Öwezmyrat batyr
elindäki köneje attorbasyny başaşak tutup duranyny, onuň
içindäki bir goşawuçjyk iýmiň zat galman dökülendigini
aňanokdy. Onuň iki gözi ýyldyrym ýaly bolup süýnüp gelýän
atdady, megerem, atyňam gözi häzir eýesindedir...
Gyrguş ara taýak basdyrym meýdan salyp, toýhananyň
duşundan süýnüp geçdi. Agyr märekäniň gykylygy öňküden iki
beter göge göterildi. Öwezmyrat batyryň poslurak sary telpegi
gykylyk bilen bile asmana galyp, gökde gaýýardy.
— Öwezmyrat batyr, gözün aýdyň-haw! - diýen sesleriň yzy
üzülenokdy. Öwezmyrat batyryň telpek bilenem işi ýokdy,
märekäniň gykylygy hem gulagyna ilenokdy. Ol Gyrguşuň
daşynda kebelek bolup ýördi. Agyr märeke hem Gyrguşuň
ýanyna eňdi. Posly telpek gökde gaýa-gaýa, ýene gelip,
Öwezmyrat batyryň kellesine ildi.
Şol wagt toýhana tarapdan bir galmagal peýda boldy.
Adamlar şol tarapa baka üşerilişdiler. Hal molla nämedir bir
zatlar diýip, öz başyna ýaňraýardy, sesine bat berýärdi. Kimdir
biri:
— Dogry aýdýarsyň, Hal aga, ol öň gaçdy - diýip, Hal
mollany götergiledi. Hal mollanyň ýüzünde reňk-pet galman,
üç ýuwlan esgi ýaly agarypdy.
— Ýogsa näme?! - diýip, Hal molla tamşanyp, gany gaçyp
kepän dodaklaryny ölledi. - Meniň atym nire, ol nire? Gel-gel,
çekelemäge çaýyr tapman ýören bir ýabynyň meniň atymdan
öň geljek gümany barmy? Elbetde, ol öň gaçandyr. Meniň atym
bir agzyna ýorunja, bir agzyna ýumurtga, ýene bir agzyna
palaw iýýär. Ýene-de, galyň akmak il meniň atymy bir ýaby
bilen deňeşdirjek bolýar.
Märekäniň içinden dili ýeňilrägiň biri:
— Hal aga, sen atyňa ýumurtga berýärmiň ýa başga zat
berýärmiň, ol öz işiň - diýip gygyrdy. - Biz onuň gürrüňinem
edemzok. Ýöne Gyrguş arany aý dogan ýaly etdi. Biz şony
gözümiz bilen gördük. Sen onuň üçin iliň üstüne nagaraňy
döwme. Eger öň gaçan bolsa, hanha, çapyksuwaryň... Näme
üçin ol sesini çykarman dur...
Hal mollanyň bu nadaralygyndan soň, “bu dawaly boldy”
diýip, toýhanada baýragy bermän saklap durýardylar. Ýene
agyr märekäniň gykylygy göge göterilip başlady.
— Baýrak Gyrguşuňky!
— Baýragy hökman Gyrguşa bermeli! - diýip, agyr märeke
iki ýana tolkun atýardy.
Atyny basyryklap-arkalap, töwereginde aýlanyp ýören
Öwezmyrat batyr:
— Aý, inilerim, aý, adamlar, gygyryp durmak nämä gerek -
diýip gygyrdy. - Goý, baýraklaryny bermeseler, bermesinler.
Bize abraýy besdir. Öwezmyrat batyr atyny baýrak üçin
çapdyranok ahyry.
— Öwezmyrat aga, sen sesini çykarman durmaly - diýip,
märekäniň içinden bir adam gygyrdy.- Baýrak hak eýesine
berilmedik wagty, soňuny biz özümiz göreris. Sebäbi bu toý,
bu baýrak Hal mollanyň, Hal molla meňzeşleriň toýy, baýragy
däl. Bu toý uly iliň toýy, baýragam, uly iliň baýragy.
Atlary pellehanadan goşup goýberen bir ýaşuly seýisdi. Bu
galmagalyň üstüne ol hem gelip ýetişdi. Bu gürrüňlerden
habardar bolan badyna ol:
— Kim aýdýar öň gaçdy diýip? Haýsy biriňiz aýtdyňyz? -
diýip, çapyksuwarlara baka dazaryldy. Çapyksuwarlardan ses
çykmansoň, garry seýis dowam etdi. - Hiç öň gaçany ýokdur.
Kim diýse, ýalan sözleýändir.
— Gyrguş öň gaçmadymy? - diýip biri sorag berdi.
—
Ýok! Atlaryň öň gaçany ýokdur. Gaýta Gyrguş Hal
mollanyň atynyň sargysyny ýassanyp ugrady. - Seýis
toýhanadaky hadymlara ýüzlendi. - Gyrguş çykan bolsa, baýrak
hökman şonuňky!
— Dawa
jar boldy! Öwezmyrat batyr, baýrak seniňki -
diýlip, toýhanadan gygyrylandan soň, Öwezmyrat batyr atyny
münüp baryp, baýragy aldy-da, maňlaýyna syldy. Onsoň:
— Şeýle gerekli bolsa, bu baýragy Hal molla beräýseňizem
bolardy - diýip gülümsiredi.
Bu toýdan soň kän wagt geçmänkä, aýlaw at çapyşygy hem
boldy. Atynyň öňki galanyna ahmyr edip ýören Hal molla bu
çapyşyga hem atyny gaty pugta seýisledip gaýdypdy..
Çapyşyga gatnaşýan atlar bäş-alty tapgyr edilip goýberildi.
Iň soňky tapgyr uly atlaryň gezegi boldy. Gyrguş bilen Hal
mollanyň taryply aty hem şu tapgyrdady. Çapyşygyň iň uly
baýragy hem şu tapgyrda ozan at üçin goýlupdy.
Atlar aýlaw ýarymdan gaýtdylar. Olar göýä bir topbak
ýyldyz ýaly bolup süýnýärdi. Olar ülker ýaly bolup bir
çugdamlanýardy, bir sozulýardy.
Hal molla hemişeki adatyna görä, aýlawyň ortasyndaky
meýdançada tiz-tizden buşukmaga oturyp-turýardy. Bu gezek
tiz-tizden
oturyp-turýan
ýeke
Hal
molla
däldi.
Onuň
töwereginde başga-da özi ýalylar görünýärdi.
Bu günki at çapyşygyna bir topar egni çinli patyşa ofiserleri
hem
tomaşa
edýärdiler.
Olaryň
arasyndaky
polkownik
Mazanyň hem bolşy Hal mollanyňkydan pes däldi. Ol bir sapar
gözüne äýnegini geýýärdi, bir sapar äýnegini aýyrýardy-da,
dürbüsine ýapyşýardy. Hal molla ýaly uçguryny eline alyp,
oturyp-turup ýörmese-de, onuň bolup durşy şondan ibaly däldi.
Atlar aýlanyp, aýlawyň ahyrky ýarymyna ýetenlerinde,
Gyrguş topardan saýlandy-da, edil atylan ok ýaly bolup,
toparyň öňüne düşüp gaýtdy. Hiç bir gümürtiklige ýer goýman,
Gyrguş arany aý dogan ýaly edip, polkownik Mazanyň
dürbüsiniň öňünden iň birinji bolup geçdi. Aýlawyň iň uly
baýragyny aldy.
Şundan soň gowy atyň ölemeni polkownik Mazanyň küýiköçesi Gyrguşy ele salmak boldy. Şol gün ol Öwezmyrat
batyry öýüne äkidip, aty bilen özüni myhmanlady. Onuň
Öwezmyrat batyry myhmançylyga çagyrmakdan maksady hem
onuň atyny diläp almakdy.
Ol şeýle hem etdi. Öwezmyrat batyrdan atyny diledi. Onuň
üçin möçbersiz baha hödürledi. Munuň üstesine köp töwella
hem etdi. Bolmady. Öwezmyrat batyr ahyry ertir bilen ugrajak
bolup durka, polkownik Mazana şeýle diýdi:
— Baýar, Öwezmyrat batyr hiç wagt dünýäniň gyzylyny-
kümşüni söýen adam däl. Meniň üçin daş bilen olaryň arasynyň
tapawudy ýok. Emma bu at meniň ömürlik wepaly ýoldaşym.
Baýar, muny menden alsaň, meniň özümem zyndana sal. Goý,
ýalançyny gözüm görmesin.
Ahyry sözüniň ýer almajagyna gözi ýeten Mazan:
— Munça puluň üstüni basyp gitdiň. Akylsyz ýaşuly ekeniň
- diýip galdy.
Gyrguş şondan soň ile belli boldy, ülkäni baglady, öňüne at
geçmedi. Oba adamlary hem: “Batyr aga, sen Gyrguş üçin
otdan kösenme, gerek wagty ýorunjamyzdan ýygyber” diýip,
obanyň ähli otuna tarhan etdiler.
Öten agşamky Perman bilen gaçyrylyp goýberilen hem ine,
şol birnäçe ýyllap il-ulusy baglan, ýyndamlykda öňüne at
geçirmän gelýän Gyrguşdy.
Gyrguşuň
töwereginiň
hyrydary
gaty
kändi.
Ol
hyrydarlygyň ahyry hem indi gelip zorluga hem süteme
ýetipdi. Indi Gyrguşy Öwezmyrat batyryň elinden zor bilen
almakçy bolýardylar. Öwezmyrat batyry basyrgandyran hem
şol
zorluk,
şol
sütemdi.
Bu ýagdaý onuň gahar-gazabyny ahyrky derejesine ýetiripdi.
Ol daňdan ymyzganan badyna hem gündiz küýünde göteren
zatlary, ukuda düýşüne giripdi.
Ol düýşünde Gyrguşa atlanyp bir ýere ugrady. Ol gür
baglygyň içi bilen barýandyryn öýtdi. Birdenem ol gür baglyk
agyr mähellä öwrüldi duruberdi. Öwezmyrat batyr bu
mähelläni toý märekesidir diýip göwnüne getirdi. Adamlar
“Gyrguş gelýär-de, Gyrguş!” boluşdylar. Birdenem bu agyr
märeke gözünden gaýyp bolup gitdi. Märekäniň deregine bäşalty sany egni çinli baýar bilen bir topar egni sozanly kazak
peýda boldy. Şol wagt polkownik Mazan bilen Hal mollanyň
hem her haýsy bir tarapdan peýda boldy-da: “Gyrguş!” diýşip,
ylgap gelip, atyň uýanyny iki tarapdan sakaklady. Şol wagt
Öwezmyrat batyr atyndan düşdi. Gazaba münüp:
— Çekiň eliňizi, pisler! Özüm ölmesem, Gyrguşuň uýanyna
ýapyşmarsyňyz! - diýdi-de, uýany olaryň elinden silkip alyp,
öz gysymyna berk gysdy. Şol mütdetde hem Mamagül eje ony
ukudan oýardy.
Öwezmyrat
batyryň
düýşünde
gaýnan
gahar-gazaby
henizem synmandy, gysymy ýumulgydy. Ol ýerinden turdy-da,
beýhuş ýaly bolup, howlynyň agzyna çykdy.
Mamagül eje çalak-çulak ertir namazyna eglip-galdy.
Ojakda
tünçesiniň
aşagyna
ýakan
oduny
ölçerişdirdi.
Öwezmyrat batyr uzak wagt eglenmän, ýene gapa öwrülip
geldi. Bir meýdan bu ikisiniň arasynda tukat ümsümlik höküm
sürdi. Öz işi bilen dyrmanyp dymyp oturmak Mamagül ejäniň
endik eden häsiýetidi. Ol özüne berlen möhüm sowallara-da
aňrujy ýagdaýyny tapsa gysgajyk jogap bermek bilen
çäklenerdi. Bu sapar hem iki arada gürrüň gozgamak paýy
Öwezmyrat batyra düşdi.
— Biz Permany ugratdyk welin, neneňsi bolarka? Ol hem
bir zat görmedik, ajamy ýaş oglandyr - diýip, ol Mamagül
ejäniň ýüzüne dikildi. Mamagül hemişekisi ýaly:
— Bilmedim-dä, batyr. Bu zatlaryň ýagdaýyny özüň gowy
bilýärsiň - diýip, ýene dymdy.
Öwezmyrat batyr bu gürrüňi Mamagül ejeden bolmanda
birki agyz teselli berer ýaly söz eşiderin diýen umyt bilen
aýdypdy. Ol tamasy hem çykmandan soň, Öwezmyrat batyr
Mamagül ejä igenip başlady:
— Ine, ýene şo bilmedimini getirdi. Men uzyn ömrümi seniň
bilen geçirip, şu ýaşyma gelipdirin. “Men şu zady bilýän”
diýeniňi eşitmedim. “Bilmedim müň belany sowar” diýen ýaly,
bu akmak edil gözüniň görüp duran zadyny sorasaň-da, ýene
“bilmedim” diýip jogap berýär. Bir wagtlar üstüne ýagy
döküljek bolup durka, “ahmal galaýmagyn” diýip tabşyrsam,
bu akmak şonda-da, tümüň içinde öz işi bilen garabaşagaý
ahyry...
Öwezmyrat batyr bu ýerde Gökdepe urşunda bolan bir
wakany ýadyna saldy. Onuň özi uruşda gezip ýörýärdi. “Il
bosaýsa, Mamagül gapyl galar” diýen pikiri göwnüne getirip,
bir gezek ol urşuň arasynda wagt tapyp, Mamagül ejäniň
ýanyna ýörite gelipdi. “Çaman ördek burun uçar” diýipdirler,
habardar bol” diýip tabşyrypdy.
Mamagül eje hemişekisi ýaly jansyzja ýylgyrdy-da:
— Batyr, ol wagtlaram işini edip bermeseň, hiç kim pul
bermeýärdi. Hars urup işlemeseň, güzeranam geçmeýärdi
ahyry - diýdi.
Ýene bu iki ara tukat ümsümlik düşüp gitdi.
Tüňçe gaýnady. Çaý demlendi. Öwezmyrat batyr, çäýnegini
göterip,
temmäki
haltasyny
biline
gysdyryp,
hemişeki
gürrüňçilik, oturyşyk ýerlerine gitdi.
Näme üçindir, Öwezmyrat batyr bu sapar gürrüňçilikden tiz
gaýdyp geldi. Ol öz başyna bir zatlar hüňürdäp, kimdir birine
käýinýärdi:
— Şunuň ýaly adam ertir ir bilen öňüňden çykanda, aňrujy
ýagdaýyny tapsaň, bir gapdalyndan sowlup geç. Ynha, Allak
pişik hem şol sowlup geçmeli adamlaryň biridir. - Ol käýinjini
dowam etdi. - Bu dünýäde näme etseň geçýär. Sen şugulçylyk
et, gep gezdir, her zat et - bary geçýär. Ine Allak pişik ýaly
şugulçylygy özüne kesp edinip, şol kespden çörek iýýänlerem
gyt däl. Ogurlyk et, öýüňi ogry ýatagy et-de, Hal molla ýaly
iliň zadyny tala, halkyň göz ýaşyny iç. Mollaçylygyňy taşla-da,
hannaslyk et, il içinde Hal molla adyň Hal husyt diýlip
tutulsyn, tapawudy ýok - bu zamanada şonuň ýaly nejislik
rowaç alýar. Gaýta bu eýýämde şolar ýaly zatlar set bolupdyr
ahyry. Birentek adamlar pesligi kesp edinipdirler, onsoň ony
geň-taň görýänem ýok. Her döwürde bir zat set bolýar eken.
Ýagşy, halk beýle zatlary geň-taň görende näme etjek alajy bar.
Halk beýle zatlary özüne resim edinmejek bolanda elinden
geljek zat barmy. Il pahyr näme etsin. Gaýta bu zamanda
kimde-kim ogry bolsa ýa-da öýüni ogry ýatagy edip bilse, ol
adam patyşa beýikleriniň, oba kethudalarynyň ýanynda ýüzli,
iň abraýly adam hasaplanýar, “tüf” diýse, tüýküligi ýere
gaçmaýan bir mertebä ýetýär. Bet iş tutanyň işi rowaç bolup, ol
dünýä ýygýar, döwletli baý bolýar.
Öwezmyrat batyr gürrüňçilik ýerine baryp, ýaňy birinji
käsesini guýanda, şol wagt obanyň belli şugulçylaryndan biri
bolan Allak pişik hem gelip girdi. Ol gapydan girenden
Öwezmyrat batyryň myrryhy atlanyp otyrdy. Muny az görýän
ýaly, Allak pişik has beterini tapdy. Edilip oturylan gyzykly
gürrüňiň arasyna söz goşup, atly gürrüňi orta taşlady.
— Öwezmyrat
batyr, öten agşamdan bäri atyň sesi
eşidilenokmy ýa-da meniň göwnümemi? - diýip, Öwezmyrat
batyryň köne derdini gozgap goýberdi.
Ýüregi bükgüldä giden Öwezmyrat batyr öz ýanyndan: “Bu
pis şugulçy muny ýönelikden soran däldir, muňa näme
diýsemkäm?” diýip oýlandy. Ol häzir berlen sowaly aňynda tiztiz aýlady-da: “Ömrümde bir mertebe-de bolsa, gümürtige
salyp, gel bir ýalan sözlemäge synanaýyn” diýip içini gepletdi.
— Hawa, şeýle, Allak han - diýip, garşysynda tegelek mawy
gözüni pişigiň gözi ýaly ýaldyradyp oturan Allak pişige gözüni
dikdi. - Öten agşam Perman münüp bir ýere gidipdir. Men öýde
ýokdum. Ol nirä gitjegini mamasyna-da aýtmandyr. Şu işe
biziň özümizem haýran galyp otyrys - diýdi.
Allak
pişik
içgin-içgin
oturyp, kän
soraglar
berdi.
Öwezmyrat batyr bolsa jogaby barha gysgaldyp, gürrüňi başga
tarapa burmaga çalyşdy. Şeýdip ol çaýyny nähili içenini,
niresine içenini bilmedi. Ahyrda tizräk turup gaýtmakdan
amatlysyny tapmady. Öwezmyrat batyryň gürrüňçilikde köp
oturman tiz dolanyp gelmeginiň, zamanasyndan, Allak pişik
ýaly adamlardan käýinip ýörmeginiň sebäbi hem şudy.
Öwezmyrat batyr ojagyň başynda çilimini çekdi-de,
käýinjiniň bir ýanyny il-ulusa-da ýazdyryp goýberdi:
— Ilem hudaý urupdyr. Goňşusy aglap otursyn, “sen nämä
aglaýaň?” diýip onuň gapysyndan barjak gümany ýok. Gaýta
iki ädim beýle ýanynda öz öýünde şadyýanlyk edip, gülüp
oturýar.
Hemişe howlusynda tapylmaýan Öwezmyrat batyr bu gün
howlusyndan çykman, uzyn gününi käýinç bilen geçirdi.
Ertesi irden turan batlaryna arçynyň ýasawuly gelip:
— Batyr, seni arçyna çagyrýarlar - diýip habar berdi.
— O näme üçin çagyrýarkalar? - diýip, Öwezmyrat batyr
anyklamak isledi. - Heniz biz çaý-çörek hem edinmändik.
— Men
onuň näme üçindigini bilip duramok - diýip,
ýasawul hemleli gepledi. - Haçan çaý içip bolarka diýip
garaşybam durup bilmen. Meniň ýene ýetmiş sany seniň ýaly
çagyrmaly adamym bar. Maňa seni häziriň özünde alyp gel
diýdiler. Meniň gapyňy saklap oturmaga wagtym ýok. Hany
tur, tizräk bol.
Ýasawul Öwezmyrat batyry öňüne salyp gitdi.
***
Allak pişik Gyrguşuň ýokdugy hakdaky habary günübirin
Hal molla ýetiripdi. Hal molla bolsa şol agşam arçynyň ýanyna
gelip, etmeli işleri arçyna birin-birin sapak çykaryp beripdi.
Şonuň üçinem arçyn ertesi ir bilen özüniň dört eminini,
kethuda-aksakgallaryny
ýygnap,
ýasawulyny
Öwezmyrat
batyryň ýanyna iberdi.
Arçynyň
töweregine
ýygnanan
kethuda-aksakgallaryň
birnäçesi:
— Gyrguşy Öwezmyrat batyryň özi gaçyrandyr - diýişdiler.
Hal molla bolsa:
— Ýok, ony Perman kesip gidendir. Bu akmak garry köpek
gaçyrmagy nireden bilýär? Siz ol Perman diýen ýetimegi
tanamaýarsyňyz.
Öl
tüýs
tüýkesme
ogrudyr
-
diýip, öz eňegine tutdy.
Öwezmyrat batyr ýasawulyň öňüne düşüp geldi. Ol arçynyň
ýanyna çagyrylyp, ýasawulyň öňüne düşüp gaýtmagy ölümiň
gyrasy bir iş diýip hasap edýärdi. Ol diňe ogurlyk edýänler, ýol
urýanlar, garakçylar ýa-da şulara meňzeş etmişli adamlar
arçynyň
ýanyna
çagyrylyp,
ýasawulyň
öňüne
düşüp
gaýdýandyrlar öýdýärdi. Emma bu gün ýasawulyň öňüne
düşüp gaýtmak onuň öz başyna-da düşdi.
Kethudalar ýerli-ýerden Öwezmyrat batyryň üstüne sowal
baryny ýagdyryp, osmakladyp, syr aňlamak üçin her ýola tutup
gördüler. Emma Öwezmyrat batyr ýalňyşyp-ýazyp, ömründe
bir mertebe agzyndan çykaran ýalan sözünden dänmän,
töhmedi Permanyň başyna atdy. Ahyry kethudalar muny
ýaňsylamaga, oýnaklamaga başladylar. Öwezmyrat batyr bolsa
bu horluklara, kemsidilmelere çydamaly boldy. Ahyry:
— Bar, ötäýit, diwala islenende gidersiň - diýip goýberdiler.
— Gel-gel, adam indi öz zadyny özi ogurlap, ýasawulyň
öňüne düşmeli boldy. Ýagşy, üstesine ýalanam-a sözlediň.
Megerem, ýasawulyň öňüne düşýänleriň hemmesi meniň ýaly
bolsa gerek - diýip, Öwezmyrat batyr öýüne barýarka, ýolboýy
hüňürdäp gitdi. Permanyň üstüne atan töhmetine öz ýanyndan
özi gynanýardy. Göwnüne bolmasa, ol töhmet çyna barýan
ýalydy. - Töhmet etmesem, başga alajym näme? - diýip, özözüne sowal berýärdi hem jogap agtarýardy. - Aýby ýok, asly
aga gara sürtseňem ýokmaz. Aý bilen günüň öňüni gara bulut
müdimilik saklap bilmez ahyry. Ol bir gün ýalpyldap çykar. Soňra ol öz-özüne göwünlik bermäge başlady. - Dogrudan-da,
gara bulut aý bilen günüň ýüzüni hemişelik perdeläp bilmez.
Niçik-de
bolsa
wagtlaýynça
perdelendi.
Ol
töhmet
kethudalaryň arasynda çyna çykaryldy, çyn diýlip tassyklandy.
Çünki Permanyň üstüne atylan ýeke şu töhmet bolman, ýaşajyk
wagtyndan bäri onuň üstüne töhmet bary atylyp gelinýär ahyry.
Bu töhmet hem şolaryň üstüne urna boldy.
Işler Öwezmyrat batyryň oýlaýşy ýaly gelip çykdy. Şol
günüň ertesi atlary ýygnap almak üçin komissiýa geldi.
Komissiýa gelen baýarlaryň arasynda polkownik Mazan hem
bardy. Elbetde, Mazan ýygnalan atlaryň arasyndan Gyrguş ýaly
ile belli ýyndam atlary saýlap almak üçin gelipdi.
Hal molla, Seýitmyrat beg ýalylar gelýän komissiýalary
garşy almak üçin her haýsy özleriniň söwda jaýlaryny bezäp,
näzi-nygmatlar
taýýarlapdylar.
Komissiýa
çlenleri
bilen
birlikde arçynyň kethudalary hem ýygnanypdylar.
Komissiýa gelen badyna Hal molla buşlukçy ýaly Gyrguşuň
ogurlanandygyny Mazana habar berdi. Mazan bu habary eşiden
badyna oda-köze düşüp başlady. Arçyny, onuň kethudalaryny
gysyp-gowrup etlerini iýäýjek boldy. Öwezmyrat batyry
çagyrtdy. Onuň üstüne dazaryldy, herreldi, barmaklaryny onuň
gözüne sokaýjak boldy. Emma Öwezmyrat batyr şol bir
sözünden ýazmady. Ahyry Mazap ogrynyň haýsy ugra gidenini
aňlamakçy boldy. Ol hem bolmady. Hal molla lapykeç bir
halda:
— Baýar, ogry özüniň giden ugruny hiç kime aýdanok ahyry
- diýdi.
Bu maglumatlardan soň Mazanyň yhlasy öçdi, umydy söndi,
ýüzi sallandy. Onuň karary gaçdy, günübirin Aşgabada baka
ýüzlendi. Mazan Aşgabada baryp, uýezd naçalnigine wakany
habar berdi. Uýezd naçalnigi:
— Siz
onuň üçin gam çekmäň. Ol ogry ýere girse,
gulagyndan çekip, asmana çyksa-da aýagyndan dartyp çekip
alaryn - diýdi. Ol derrew mürzesi bilen dilmajyny çagyrdy.
Kesearkajyň ähli obalarynda bolan ogry başlyklaryna, öýüni
ogry ýatagy edip, şonuň üsti bilen döwlet hem “abraý” tapan
adamlara atma-at hat ýazmagy buýurdy. Şol hatda Permanyň
hem atyň daşky sypatlaryny jikme-jik görkezmegi tabşyrdy.
Naçalnigiň buýran haty şol gün bitirilip, gyssagly suratda
dumly-duşa ýaýradyldy.
Öwezmyrat batyr hem Aşgabada diwala islendi. Ol uýezd
naçalniginiň diwalhanasyna bardy. Naçalnik ony görmegem
islemedi. Çünki Öwezmyrat batyrdan agzynyň ýagjarmajagyna
akyly ýetip durdy. Şonuň üçinem ol Öwezmyrat batyryň işini
özüniň kiçi çinownikleriniň birine tabşyrypdy. Ol çinownik
hem Öwezmyrat batyryň üstüne abyr-zabyr urup gygyrdy.
Ahyry hem belli bir ugur tapyp bilmän, ýene:
— Ertir gel - diýip goýberdi.
Öwezmyrat batyr daş gapa çykan wagtynda arkasyndan:
— Ýaşuly! Ýaşuly! - diýen ses eşitdi.
Öwezmyrat batyr yzyna garady. Görse, rus egin-başynda bir
adam dur. Ol munuň diwalhananyň adamsy boldugyny aňlap:
“heý, bir umytly gürrüň bermezmi?” diýen pikir bilen onuň
bilen gürleşdi. Aňyrdan gelen özüniň maksadyny basym
aňlatdy. Ol:
— Men
diwalyň dilmajydyryn. Saňa rehimim indi. Men
seniň bu işiňi düzedeýin. Emma zat gerek. Sen maňa bir bäş
manat ber. Öňünden baýara bir içirip-iýdirmek gerek. Soň öz
işimizi güzerläris - diýdi.
Öwezmyrat batyr öz ýanyndan: “Bu bir rehimli adam bolara
çemeli” diýip oýlandy-da, posly telpeginden çykaryp, bäş
manat berdi. Dilmaç:
— Sen ertir gel, işler düzeler - diýip yzyna gaýtdy.