Perman-1989`Türkmenistan - 14

Suw sanaşygy gutaryp, şol suw sany boýunça ýer
böleşilmäge başlandy. Oba dört sany uly tirä bölünýärdi. Giň
ekerançylyk meýdanyny ilki darka ikä bölüp, son olaryňam her
haýsyny iki bölmelidi. Bu sapar aksakgallar: “Şu gezek ähli
ekerançylyk ýerimizi ikä böleliň-de, şony hemişelik edeliň.
Soň her saparky sanaşykda şol iki tire diňe öz aralarynda
bölüşik edibersin” diýip maslahat etdiler. Giň meýdany lüňläp,
iki böldüler. Bu giň meýdana lüň basyp çykar ýaly däl, onuň
üçin hem ýer arasy pylan depe, pylan degirmen, pylan ýap”
diýip, şoňa meňzeş belgiler bilen ýer arasyny aýdyň etdiler.
Bije başy haýsy tarap bolmaly? Aksakgallar bu meseläniň
üstünde kän oýlanyp durmadylar. Çünki jemagatyň ýeriň haýsy
tarapyna göz gyzdyrýanyny olar bilýärdiler. Aksakgallaryň
köpüsiniň hem göz astyna alýan zady iki sany zatdy. Olaryň
ikisi hem ýeriň bir bölegindedi. Elbetde, bije başy hem ýeriň
şol bölegi bolmalydy.
Adamlaryň göz gyzdyrýan zatlarynyň biri “Öwezmyrat
batyryň tamy, Öwezmyrat batyryň tamy” diýip at alyp, Kese
Arkaja
belli
bolan
tamdy,
beýlekisi
hem “Ussamyrat
demirçiniň bagy, Ussamyrat demirçiniň bagy” diýip at alan
bagdy. Ol bag hem Mamagülüň kakasyndan galan bagdy.
Adamlaryň gözüne ýakýan ine şu ikisidi. Her kim öz içinden
“Öwezmyrat batyryň tamy maňa düşsedi” ýa-da “Ussamyrat
demirçiniň bagy maňa düşsedi” diýip arzuw edýärdi.
Öwezmyrat batyryň tamy diýilýän tam orta boýly adamyň
boýy bilen deň, diwary laýdan galdyrylan tamdy. Onuň daşy
hem ýylmanman, büdür-südür bolup durdy. Üstüne-de arça,
kerkaw agaçlary ugurly-utgasyz, eýläk-beýläk çem gelen
ýerine germelipdi. Onuň üstünden hem syza bilen basyrylyp,
agyr gum taşlanypdy. Aslynda bu tamyň deňli-derejeli burçyda ýokdy, ol bir tegelek agyla meňzeýärdi. Içi hem tas dyz
boýy aşak gazylypdy. Şonda-da tamyň ýokarysyna basylan
syzalar Öwezmyrat batyryň telpegine ilişip çekelenýärdi. Içi
hem beýle giň däldi, eýlesi-beýlesi, köp bolsa, dört-bäş ädimdi.
Aslynda bu tamy Öwezmyrag batyryň kakasy Däli batyryň özi
salnypdyr. Ol üstune suwag çekmäni hem bilmän, diňe agyr
gum
bilen
basyryp mydar edipdir. Soňky ýyllarda Gutlymyrat gelenden
soň, onuň üstüniň gumuny ýeňledip, samanly palçyk bilen
suwag çekip, damja dammaz ýaly edipdi.
Şäherden çykylanda Gutlymyrat özüniň gara çatmasyny
taşlap çykypdy. Mamagülüň öýi hem şonda galypdy. Şonuň
üçinem
häzirlikçe
bu
tam
Öwezmyrat
batyr
bilen
Gutlymyradyň maşgalasyna jaýlyk edýärdi.
Ilatyň köpüsi şularyň gününe düşüpdi. Negada bir
Seýitmyrat beg ýalylar bolaýmasa, köpçülik öýden-öwzardan
geçipdi, maşgalasyny sag-aman alyp çyksa razy gelipdi. Şonuň
üçinem häzir Öwezmyrat batyryň tamy hemme kişiniň
gözündedi.
“Ussamyrat demirçiniň bagy” diýen at bilen meşhur bolan
bagyň hem aňyrsy-bärsi on düýp üzümden, dokuz düýp tutdan,
iki düýp almadan, bir düýp erikden ybaratdy. Ýene-de bir düýp
agaç bardy, emma ol agajyň nämedigini demirçiniň özi-de
bilmeýärdi. Gyşyň sowugymy ýa-da tomsuň yssysymy, garaz,
haýsy-da
bolsa
bir
paslyň
howasy
ol
näbelli
agajy
eýikdirmeýärdi.
Ol göýdügipdi, hiç ösmeýärdi, ini-de, boýy-da hemişe şol bir
durşuna durýardy.
Demirçi her ýyl nowruz geçip, alabaharyň ýyljak şemaly
ösüp başlandan soň, bagyna barmaga başlaýardy. Ol ilki işe
çykan güni has uly tutum edýärdi. Göýä bir aňyrsy-bärsi
görünmez mülküne işe çykyp başlaýan ýaly çyzganjyrap, çörek
torbasyny boýnundan asyp, pilini egnine atyp, oragyny biline
gysdyryp, suwly kündügi eline alyp işe çykýardy. Ýogsa
demirçiniň ussahanasy bilen bagynyň arasy sesýetimdenem
ýakyndy, şu iki ara şeýle tutumyň geregi-de ýokdy. Bir gezek
kimdir biri oňa:
— Aý, demirçi, aňyrsy-bärsi bir sesýetim ýol ýok. Bu iki
arada çörek-suw göterip ýörmek nämä gerek? - diýip sorady.
Demirçi bolsa oňa şeýle jogap berdi:
— Birinji gezek işe başlanda, işe çykan ýaly bolmak gerek.
Ýogsa ol ýere ýönekeý hemişe-de baryp-gelip durýan.
Onsoňam pelegiň işini bilip bolmaz. “Pyýadanyň aty nan
diýenleri, bir iş bilen öýden çykdyňmy, çörek bilen suwuny
ýadyňdan çykarmagyn” diýip, kakam pahyr köp nesihatlar
ederdi.
Ol şeýle şaýyny tutup çykyşy bilen baryp bir salkyn
janygyp işläýse, şu bagynyň hem içini depip, hem üzümini
kesip, hem agaçlaryny kemsiz timarlap gutaryp biljekdi. Emma
demirçi günüň gyrasy görnenden bagynyň bir çetinden
barýardy-da, bir düýp üzümiň töwereginde o ýan-bu ýan
aýlanýardy. Onýança gün naýza boýy ýokary galýardy. Onsoň
ol bir düýp üzümi kesip, bejerip, ýylmap bolýardy-da, güne
seredýärdi. Soň goşuna baryp, suw bilen bir döwüm çörek
iýýärdi. Onsoň goşuny göterip, öýüne gaýdýardy. Gelibem
ussahanasyna girýärdi. Tä öýläne çenli şark-şark edip demir
ýenjýärdi. Gylyç ýasaýardy, gylyç taplaýardy, pil, palta ýaly
gurallary ýasaýardy. Sandaly bilen çekijiniň sesine goşup
hiňlenýärdi. Işiniň arasynda gapdalyndaky kellelerini küşde
gyzdyryp oturanlaryň gürrüňine-de goşulmaga ýetişýärdi.
Gün ikindä ýakynlaşanda, ýene onuň çekijiniň sesi gapba
galýardy. Bir görseň, ol han-ha şaýyny tutup bagyna ýetip
barýandyr. Gün dagyň aňyrsynda gizlenýänçä, ol ýene bir düýp
üzümi kesip-bejerip gaýdýardy.
Emma onuň bagbançylyk işiniň boş geçýän günleri hem köp
bolýardy. Gürrüňçilik gözläp, işsiz gezip ýören adamlar kän.
Birden biri bir gapdaldan çykýar-da: “Bagban, armaweri!”
diýýär. “Hä, bar bolaweri”. “Ýeri bu ýyl bag neneň, bag?” Ine,
şundan soň gürrüň başlanýar. Demirçi baglarynyň tohumynyň
nireden gelenine çenli aýdyp berýär. “Ine, bu düýp
akşekerekdir. Munuň tohumyny kakam pahyr pylan ýyl Gul
jülgesinden tapypdyr. Ine, bu dag halylysydyr. Kakam pahyr
munuň tohumyny pylan ýyl pylan dagdan alyp geldi. Ine, bu
pylan üzümdir, muny kakam pahyr pylan ýyl Nohurdan getirdi.
Ine, bu terbaş... Ine, bu kişmişi...” Şeýdip, ol on düýp üzümiň
her düýbüniň taryhyny birin-birin gürrüň berýär. Gysgajyk iş
wagty
hem şunuň ýaly gürrüňler bilen geçýär. Demirçi gelşi ýaly elini
hiç işe urman, diňe getiren çöregini gürrüňdeşi bilen iýip yzyna
gaýdýar.
Demirçi, her näme-de bolsa, bagyna hyzmat edýärdi. Etmeli
işlerini edişdirip gutarýardy. Soňra bagyň içindäki diňi syrypsüpürýärdi, bejerer ýaly ýerlerini bejerişdirýärdi. Her ýyl ýaz
çykandan soň onuň pişesi şoldy.
Demirçi bagyndaky agaçlaryň her düýbüniň taryhyny
bilýärdi. Emma şu dokuz düýp tudunyň bir düýbi hakynda
welin hiç zat aýdyp bilmezdi. Ol bir köp ýaşan garry tutdy.
Onuň biline iki adamyň gujagy zordan ýetýärdi. Onuň boýy,
püri-pudagy hem ýogynlygyna laýykdy. Diňe onuň aşak
düýbüne ýakyn bir ýerinde pide bolup içine baka hüňülen bir
ýeri bardy. Ol köwekde her ýyl ýazyna hüýpüpik höwürtge
edinerdi.
Saz ussalary şol hünegi bahanalap, “Demirçi, seniň bu
tuduň içi pide bolup haraplanjak. Wagty barka muny biz keseli.
“Hem muzd, hem minnet”, biz mundan tamdyra ýasaly” diýip,
el kesip dilärdiler. Emma demirçi “Ýok, kakam pahyr “bu
öwlüýä tutdur” diýerdi, muny kesmek bolmaz” diýip, hiç kime
kesdirmezdi. Hatda her ýyl oýmak ýa-da oýmak ýarym gurçuk
tohumyny tutýan aýalyny hem şol tuduň golaýyndan eltmezdi,
ýapragyny- ýygdyrmazdy.
Bir ýyl aýalynyň hemişeki ölçegde tutýan gurçuk tohumy
şeýle joşgunly boldy. Gurçuklar ýaňy kiçi kyrkyna ýatanda,
eýýäm ol sekiz düýp tudy zat goýman iýipdi. Şonda aýaly
näalaç bolup: “Demirçi, bolmasa şol tuduňy ýygaýaly-la, ýogsa
uly kyrkyna ýatyp-turynça, gurçugymyz gyryljak” diýdi.
Demirçi bolsa: “Aý, heleý, nähili-de bolsa bir alaç tap.
Gurçugyňy atgulak diýen ýaly meýdan otlary bilen oňdurjak
bol, ol tuda azar berme” diýdi. Aýaly biçäre çagalaryny yzyna
tirkäp, atgulak ýygmaga başlady. Öň tut ýapragy bilen
agyzlanan
gurçuklar
kürtdürselerem,
birinji
açlyga
gün
atgulagyň
çydamadyk
ysyna
gurçuklar
ertesi kem-sokyn iýip başlady. Emma munça gurçuga atgulak
hem çydamady. Ahyry demirçi aýalynyň “gurçugymyz öljek”
diýen
igenjine
çydaman,
“ýygsaň
ýyg
welin,
ýekeje
çybygynam kesme, ýöne ýapragyndan ýyg” diýip rugsat berdi.
Rugsat berse-de berdi welin, demirçi şol ýyl başy agyrsa-da ýada bir zady ýitse-de öz ýanyndan kakasynyň tudunyň
kesilmeginden
gördi
hem “Gurçugym diýip öz günüme goýmadyň” diýip, aýalyna
käýindi.
Demirçi ol tuduň taryhyny bilmese-de, bir zat hemme kişä
bellidi. Şu köp ýaşan garry tut şu saparky ýaly her bäş ýyldan
geçirilýän suw sanaşygynda, ýer böleşiginde gaty köp sapar öz
töweregindäki ýeri bijebaşy edipdi. Bu saparky böleşikde hem
ol ýene bijebaşy boldy.
Iki sany çör bellenip, çyrazly tahýanyň içine atyldy.
Aksakgallardan biri tahýanyň agzyny ebşir tutdy-da, göýä köp
zady biri-birine gatyşdyrýan ýaly tahýany silterläp ýaýkady
hem “Al, oglum, çykar” diýip, gapdalda duran ýedi-sekiz
ýaşlaryndaky oglanjyga berdi. Oglanjyk näzijek gollaryny
uzadyp, iki eli bilen tahýany ebşir tutup aldy.
Şol wagt bir çetde oturan demirçiniň bolşuny söz bilen
düşündirer ýaly däldi. Diňe onuň tiz-tizden oturyp-turýany,
heniz boýyny ýetirmedik köseleç sakgalyny sag eli bilen
dyrmalap ýolýany açyk görnüp duran zatdy. Ikinji tarapda
oturan Öwezmyrat batyryň hem ynjalygy gaçdy. “Tam-a biziň
bijämize çykdy” diýip, işikden geljek adamlary göz öňüne
getirende,
onuňam ýüregi birden gürsüldäp berk urdy. Ýüregi yzyny
kesmän bökse-de, ol syr saklap, bir oturyşyny üýtgetmedi.
Her näme-de bolsa, bu gala-gopluk uzaga çekmedi.
Oglanjygyň näzijek goly tahýanyň içinden bir çöri çykardy.
Gandym aksakgal çöri alyp seretdi-de:
—
Biziň bijämiz! - diýip gygyrdy. Demirçi diňe şondan soň
sakgalyndan elini çekip ýylgyrdy.
Galan iki tire özaralaryndaky paýlaşygy ertire goýup, bu
gün öýli-öýüne dagady. Öwezmyrat batyr demirçi bilen bile
gaýtdy. Ol bije atylan wagty demirçiniň özüni ýitirip üýtgänini
aňlan borly.
—
Sen, demirçi, ertir bije atylanda märekä gelme. Seniň
gelerligiň ýok. Özem eňegiňde tüý ýok diýen ýaly. Barjasynam
ýolup tüketdiň. Uly iliň öňünde masgara bolduň - diýdi.
Demirçi hiç zat aýtmady, ýöne ýüzi çapady ýaly gyzardy.
Şol baryşlaryna demirçi ýolda öýüne sowuldy. Öwezmyrat
batyr hem uzak ýöremän öýüne ýetdi.
Gutlymyrat sana geçirilensoň arkaýynlanyp, soň bije
atylýarka ýer böleşilýän ýere-de barmandyr. Öz odur-budur işi
bilen gümra bolupdyr. Öwezmyrat batyr gelen wagtynda ol içdaş çykyp, ojuk-bujuk işini edip ýörşüne:
—
Biziň tirämiz özüniň paýyny gidermez. Biziň tirämiziň
haky giden däldir - diýip, öz ýanyndan hümürdeýärdi we
tiresiniň adyndan arkaýyn gürleýärdi. Onuň bu gürrüňi
Mamagül bilen Täzegülüň gozgan sowalyndan çykypdy, şolara
jogap ornunda aýdylýan geplerdi.
Iki egninden basylýan ýaly agraslyk bilen ädim urup gelip,
daş işikde aýak üstünde oturan Öwezmyrat batyra gözi
düşenden, Gutlymyrat onuň ýanyna ýegdekläp geldi.
—
Batyr, ýeri böldülermi? - diýip sorady.
—
Bölýärler - diýip, Öwezmyrat batyr bir söz bilen jogap
berdi-de, ýene öňküsi ýaly dymyp oturdy. Gutlymyradyň ýenede oňa sorag beresi gelip içi byjyklap durdy. Emma
Öwezmyrat batyryň şeýle dymyp oturany üçin bu pikirinden el
çekdi. “Kim-de bolsa biri munuň göwnüne degipdir. Bu häzir
gaharly” diýip düşündi-de, gürrüňini soňa goýdy. Ara ümsüm
tukatlyk duşdi.
Eger-de
şu
bolgusyzja
tamjagazyň
töwereginde
öz
başlaryna oýnap, şowhun turzup ýören çagalar bolmadyk
bolsa-dy, onda bu jaý bir aý mundan ozalky bolşy ýaly,
sakçynyň eňňerede taşlap giden sümelgesine meňzejekdi. Häzir
onuň
töwereginde
janly
hereket
bardy.
Aşyr,
Geldi,
Gutlymyradyň çagasy - üç çaga öz başlaryna oýun gurap,
garabaşlaryna gaý bolup ýördüler.
Häzir gyşyň örküjidi, onuň mes bolup kükremeli wagtydy.
Emma bu ýylyň gyşy gazap bolmady, gyşyň günleri ala-bahar
günlerine meňzedi. Şonuň üçinem meýdan otlary gyşyň
ortasynda gök salyp, ýorunja bolsa gyrçyma gelip ülpüldäp
otyrdy.
Öwezmyrat batyr dagyň aňyrsynda gizlenip ýitip barýan
güne baka gözlerini dikip, nämedir bir zadyň pikirini edip
otyrdy. Iliň suw sanaşyk, ýer böleşik gykylygy, özüne gerek
gepinden artyk gürlemän ýören Mamagüle-de täsir eden bolara
çemeli. Ol Öwezmyrat batyryň gelmezinden öň bu barada
Gutlymyrat bilen gürrüň edipdi. Ol häzirem Öwezmyrat
batyryň geleninden bihabar:
—
Biz hemişe şunuň ýaly böleşikde ilden galyp ýörüs. Iller
düýnki bolan bäbegini öýerip suw paý alýar. Oglumyz iki
ýaşapdyr, ýene biz galdyk. Täzegülüň ogly ýaş ýarym. Biz
bularyň hiç birinem suw etmedik - diýip, içerde oturan ýerinde
käýindi. - Näme bu galmagalda biziň hakymyz ýokmy?
—
Ýogsa
bileňokmy
hakyň
ýokdugyny?
-
diýip,
Öwezmyrat batyr daşardan jogap berdi. – Eliňdäkini almasalar,
Hudaýa şükür et-de otur öýüňde. Galmagalyň nämäniň üstünde
turýanyna düşünmän, öýüňde oturan ýeriňde agzyňa gelenini
urýaň.
—
Galmagalyň nämäniň üstünden bolýany mälim. Iliň
galmagaly ýeriň-suwuň üstünde, öz hakynyň üstünde.
—
Iliň galmagaly seniň tamyň bilen demirçiniň bagynyň
üstünde, başga zadyň üstünde däl - diýip, Öwezmyrat batyryň
aýdan sözi bu öýüň maşgalasynda gozgalaň döretdi.
Mamagül tamyň işigine gapy ornuna tutulan kilimi serpip
daş çykdy-da:
—
O nähili biziň tamymyzyň üstünde galmagal bolýar,
batyr? - diýdi.
—
Biziň tamymyz bilen iliň näme işi bar? - diýip,
Gutlymyrat hem gelip, Öwezmyrat batyryň agzyna aňkaryldy.
—
Iliň işi gaýdypdyr - diýip, Täzegül hem hüňürdäp öýden
çykdy.
—
Biziň tamymyz bilen demirçiniň bagy duran ýerini
bijebaşy etdi. Bije atyşylmaly boldy - diýip, Öwezmyrat batyr
düşündirdi.Ýeri, onsoň bije atdylarmy? - diýip, Gutlymyrat
howlukmaçlyk bilen sorady.
—
Atdylar. Biziň gapdalymyzyň bijesi çykdy - diýip,
Öwezmyrat batyr jogap berdi. - Ertir iki tire öz arasynda bije
atyşmaly boldy.
Onuň bu sözünden soň Gutlymyrat az-kem ynjaldy.
—
Ertirem biziň tirämiziň bijesi çykaýsa-ha bagtymyzyň
getirdigi. Onda jaýly ýerimizi özümize bererler - diýdi.
Öwezmyrat batyr ýylgyrdy-da:
—
Aý, Gutlymyrat, bizi syrtymyzdan satan, bizi öldürjek
bolan öz tirämiziň adamlary dälmidi näme? - diýdi. - Onda-da
iň ýakyn garyndyşlarymyzdy. Sen ýene şolardan hantama
bolýarsyň. Onsoňam biziň tirämiziň içinde ýigrimi bäş serkar
bar. Her serkaram şu ýeri bijebaşy edip bije atjakdyr.
—
Bardy-geldi bu ýer başga biriniň bijesine düşäýse, bizi
şu ýyl gyş çykýança-da goýmazlarmyka? - diýip, Mamagül
alada bilen seslendi.
—
Ýogsa näme? Elbetde, bir günem goýulmarsyň.
Gapyňdan gelip, şu jaý-a maňa düşdi diýenlerinden soň,
çagalaryň elinden tutup, goşuňam arkaňa göterip çykybermeli
bolarsyň. -Öwezmyrat batyryň bu sözlerini eşiden Mamagül
dagy beter gaýgylandylar. Bular şeýle bir tukat boldular, hatda
il bilen birlikde Gökdepede galalaryny taşlap gaçanlarynda-da
şeýle gaýgyly, şeýle tukat bolmandylar. Öwezmyrat batyr
bularyň şeýle gaýgyly ýagdaýa düşenlerini görüp, olara
göwünlik berýän äheňde gürrüňini dowam etdi. - Dünýäde
adama boýun burmak gerek däl. Eger ahyrda şu ýer öz
serkarymyzyň bijesine düşüp, serkarymyzyň içinde-de özüme
ýakyn adama, kakam bilen deň görüp ýören adamym Gandym
kakama düşse-de, “şu ýer-ä meniň bijäme çykdy” diýen
sagadynda tamdan çykarys. Iň bolmanda munuň üstüniň
agajyny alyp gidip, özümize düşen ýerde küme edineris,
ýerdöle edineris. Garaz, gyş çykynça mydar ederis. Ony hiç
alada etmek gerek däl. Ýöne demirçiniňki kynrak, onuň birnäçe
ýyllap zähmet çeken bagy galjak.
Onda Gutlymyrat:
Onuňam tärini taparys - diýdi. - Onuň üzümleri ýaş.
—
Olary täze ýerine göçüreris. Başga agaçlaryndanam göçürer
ýalysyny göçüreris. Bu ýyl gyş maýyl. Geljek ýyl demirçiniň
täze ýerem bagly bolar.
—
Ine, şunyň jaý maslahat - diýip, Öwezmyrat batyr onuň
pikirini
goldady. - Göçürip äkidip bolmajagynam kümelik
üçin, odun üçin kesmek gerek. Şol ýerde demirçiniň öz
zähmetinden emele gelen agaçdan hiç zat goýmaly däl. Diňe
ata-babadan bäri gelýän garry tut şol ýerde galsyn.
Öwezmyrat batyr goldandan soň, öz tapan pikirinden monça
bolan Gutlymyrat:
—
Hakyt şeýtmeli. Men onuň tärini taparyn - diýdi.
—
Tärini tapmasaň, eňegindäki barja gylynam ýolup
tüketjek ol - diýip, Öwezmyrat batyr bije atylan mahalynda
demirçiniň bolşuny gürrüň berip başlady. Mamagül hem özi
bilen oglanlykda basdaş agasynyň gaýgyçyl-aladaçyldygyny
gürrüň berip, Öwezmyrat batyryň sözüniň üstüni ýetirdi.
—
Bije atylan ýerde bolan bolsa, bu gije onuň ukusy
tutmaz - diýdi. - Şu wagt zowzuldap bir ýerde oturyp bilýän
däldir. Ine görersiňiz, “indi nätsemkäm?” diýip, bir demden şu
ýere-de geler.
Demirçiniň bolşuna gülüşmek bilen, ara biraz şatlyk
aralaşan ýaly boldy. Öňki tukatlygy ýatlaryndan çykardylar.
Çagalar
hem
oýunlaryndan
boşap
gelip,
ata-enelerine
güýmenje boldular. Hemmeler jaýa ýygnandylar. Mamagülüň
aýdyşy ýaly, ara köp wagt salman, demirçi hem geldi. Ol gelip,
gaýgyly görnüşde dymyp otyrdy. Ol bu sapar: “Indi nädeýin?”
diýmese-de, onuň gamly görnüşinden bu sowal açyk aňlanyp
durdy.
—
Armaweri, demirçi - diýip, Gutlymyrat habar gatdy.
Öwezmyrat batyryň beren gürrüňi ýadyna düşen Mamagül
bolsa:
—
Demirçä şu gün bir zad-a bolupdyr, hemişekiligi ýok -
diýip, saklanyp bilmän güldi.
—
Demirçä näme bolandyr öýdýäň? Şol öňki demirçidir-dä
- diýip, Öwezmyrat batyr sypaýyçylyk etdi.
—
Oglanlardan biri bije atylýan wagtda demirçi duran
ýerinde öz sakgalyny tüýdüp gutardy diýýärdi welin, her neneň
beýle däl eken - diýip, Mamagül demirçe degmegini dowam
etdi. Bularyň ýüreginiň giňligini aňlan demirçiniň hem ýüregi
giňäp başlady.
—
“Başga ýagyň bolmasa, babadaşyň ýokmudy?” diýen
ýaly, şu Mamagülüňem meniň bilen bassaşlygy galman geçjek.
Iliň sakgaly bilen näme işiň bar diýsene. Näme etsem, öz
sakgalym - diýip, çalaja gülümsiredi.
Soňra Gutlymyrat ýaňky özleriniň gelen kararyny demirçä
gürrüň berdi. Demirçi olaryň bu maslahatyny makullady.
Şondan soň ýüregi mazaly ynjaldy. Öýüne gaýdyp, arkaýyn
uklady.
Ertesi jemagat ýene ýer böleşik meýdanyna çykyp, iki tire
ýeri deň iki bölege bölüp, bije atdy. Munda hem Öwezmyrat
batyrlaryň tiresiniň bijesi çykdy. Soň serkaryň aksakgallary
ýerlerini suwa bölüşdirdiler. Ýene-de bije taşlamakçy boldular.
Şol wagt kimdir biri:
—
Öwezmyrat batyr bilen demirçiniň öňki ýerini özlerinde
goýaýmak gerek - diýdi. Onda ýene biri:
—
Bije atmasyna atalyň. Ýöne şol ýer kime düşse-de, ýene
gaýdyp olaryň ýerini özüne beräýsin - diýdi.
Öwezmyrat batyr aslynda Seýitmyrat beg bilen serkardaşam
däldi. Eger-de serkarda Seýitmyrat beg hileli adam bolan bolsa,
beýle gürrüň tapyljak hem däldi. Ýöne Öwezmyrat batyr hem
öz göwnündäkini aýtdy:
— Adamlar,
bije atyň, keýpden çykyň. Sebäbi toprak
köpçüligiňki ahyry. Ýöne topragyň üstündäki öz zadymy
götersem, sizem ynjamaly dälsiňiz.
—
Aý, bije atyp durmagyň geregi ýok-la - diýip, ýene biri
gygyrdy. Ahyry şol wagta çenli sesini çykarman duran
Gandym aksakgal gürrüňi bir ýaňalak etdi:
—
Şu uly iliň içinden bijämiziň gygyryp çykyp gelmegi
şolaryň bagty üçin bolan zatdyr. Bije atyp durmaň-da,
Öwezmyrat batyr bilen demirçiniň ýerini özünde galdyryň.
Onsoň bijäni galan ýerlere atyň.
Öwezmyrat batyryň tabşyrygyndan soň, bije atylýan ýere
barmakdan saklanan demirçi Gutlymyrat öňki ýerleriniň ýene
özlerine galandygyny buşlanda, begenjinden ýaňa iki bolup
bilmedi.
MERTLIK HEM HEKIRLIK
Bu bir beýik dagyň öňündäki baýyrlaryň etegindäki giň
seleň meýdandy. Beýik baýyrlaryň biri böwse bolup, ol böwse
garşydaky garalýan beýik daga baka uzalyp gidýärdi. Şu giň
ýaýlymly meýdanyň ortasynda durup syn etseň, garşyny kesip
geçýän beýik dag gündogaryňda hem, günbataryňda hem
görünýärdi-de, üç tarapyňy hem halkalaýyp gurşap alýardy.
Gaýra tarapyňda bolsa uzak daş bir ýerde mele reňk ürgün
depeler seňňerläp salgym atyp görünýärdi. Şu giň meýdanyň
orta gürpünde bir beýik depä meňzeş merz bolup duran köne
gala seňňerläp otyrdy. Pugta synlanyňda aslynda şu galanyň
aşagyndaky
üstüniň
aýtymy
giň
depäniň
hem
haçanam bolsa gadym bir zamanlarda üstündäki gala ýaly gala
bolandygyny, belki, ondan-da uly, köşki-eýwanly, köp
ymaratly bir şäher bolandygyny aňlamak bolýardy. Soň ol gala
ýa-da şäher ýykylyp-ýumrulyp, üsti giň aýtymly bir depä
öwrülip gidipdir. Onsoň adamlar şol depäniň üstünde ýene gala
salypdyrlar. Indi ol gala hem könelip, ýykylyşyp, depä
öwrülmäge başlapdyr.
Şol ýaýlymly giň depäniň üstünde iki sany alty gnat ak öý
gümmezekläp otyrdy. Ol öýleriň biriniň işiginden asylan ak,
gyzyl, ýaşyl reňkli, süýr depesi goşa kelleli bürgüt nyşanly
baýdak şemalyň ugruna pasyrdaýardy. Depäniň üstünde şu iki
öýden başga birnäçe çadyr-da bardy. Depäniň daş-töwerek
düýbünde bolsa dikilen ownukly-irili çadyryň derdinden taýak
atsaň, ýere düşjek däldi. Çadyrlaryň arasy bolsa adamdan ýaňa
ala-gymyrsydy. Şu wagt bu depäniň üstünde hem eteginde
şeýle bir şowhunly hereket gaýnap joşýardy welin, şeýle
desgaly görnüşe bu depäniň hiç wagt ýüzi düşmändi.
Bu depäniň töweregini alyp ýatan toply-tophanaly agyr
goşun general Skobelewiň goşunydy. Ol Gökdepäni alandan
soň, ýene sürüp, birnäçe günden soň şu meýdana - Aşgabada
gelipdi. Şu seleň ýerde birnäçe wagtlap durmagy, birnäçe
çäreler görlenden soň bolsa Mara baka ýöriş etmegi ýüregine
düwüpdi.
Gökdepe alnandan soň basym Dykma serdar bilen
Seýitmyrat beg başlyklaýyn tekeleriň han, serdar, batyr
lakamyny dakynanlarynyň birnäçesi öz göwnüne laýyk gören
sowgat-sylagyny göterip, Skobelewiň öňünden çykypdylar.
Onuň öňünde baş egip, bil büküpdiler. Bu gümmezekläp oturan
iki sany ak öý hem şonda Seýitmyrat beg tarapyndan getirilen
sowgatlardandy.
Skobelew öňünden çykyp, bil büküşip duran adamlara
birin-birin seredip çykdy-da:
—
Ýagşy, ýagşy - diýdi. Öz adamlaryna getirilen
sowgatlary ýygnamagy buýurdy. Ol iki elini syrtyna tutdy-da,
gelen
adamlary
ýamaşgandan
synlamaga
başlady.
Her
haýsynyň ýanyna baryp, boýdan-başa nazaryndan geçirdi.
Ahyry Dykmanyň ýanyna baryp, oňa syn hem etmän, yzyna
dolandy. Ol önräge ýöredi-de, ýene öwrülip, olara nazaryny
dikdi. Bir zatlar aýdyşdyrdy. Ol iň sonky jümlesini gapdalynda
duran kawkaz geýimli, daýaw hem syratly adama ýüzlenip
aýtdy. Ol duran syratly adam özüniň çalgyrt, emma aýdyň hem
düşnükli sözleri bilen Skobelewiň sözlerini Dykma serdar daga
düşündirdi:
Beýik baýarymyz “bu gelenleriňiz siziň hemmäňiz däl,
—
başga galan serdarlaryňyz hem batyrlaryňyzam bar, ertir
hemmäňiz geliň” diýip aýdýar. Düşnüklimidir? - Hiç kimden
seda çykmady. Bir salym dymşykdan soň kawkaz geýimli
gaýtalap sorag berdi. - Ýa düşnükli dälmi?
Düşnükli - diýip, kimdir biri seslendi. Emma bular göýä
—
hantamaçylygy bolan dilegçi ýaly bir duran ýerlerinde saýyl
bolşup durdular. Skobelew dilmajyna ýüzlenip ýene nämedir
bir zatlar diýdi. Dilmaç bu gezek onuň sözlerini Dykma serdara
ýüzlenip terjime etdi:
—
Serdar, beýik senden soraýar. Aýdanlarymyz düşnüklimi
diýýär.
Dykma serdar ysgynsyzraga-da ardynjyrady-da:
—
Hawa, öz-ä düşnükli - diýdi. Dilmaç:
—
Düşnükli bolsa, beýigiň diýenlerini ediň - diýdi.
Bular hamala toýa gelen myhman ýaly ine-gana atlaryny
daňyşdyryp, sowgatly ýüklerini düşürişdirip, bu ýerde arkaýyn
boljakdylar. O diýenleri hem bolmady. Onsoň atlaryna münüp,
kowulan ýaly bolup gaýtdylar.
Iki-ýeke tapan-tupan, diýen eden dost-ýarlaryny hem
ýanlaryna goşup, bular ertesi ýene geldiler. Ýene düýnki jogap
bilen yzlaryna gaýtaryldylar. Ertesi ýene sanlaryny birneme
artdyryp geldiler. Bu sapar welin Skobelewiň ýaman gahary
geldi. Edil guduzlan ýaly bolup, Dykma serdara dazaryldy.
Hatda onuň sakgalyndan tutup, çekibem goýberdi. Şonda-da
Dykma serdar hemişeki bir durşuny saklap durdy. Onuň
gapdalynda duran Seýitmyrat begiň welin endamyna galpyldy
aralaşyp, dyzlary titräp başlady, ysgyn-mydardan gaçdy.
Skobelew Dykma serdara eden abaý-syýasatynyň ondan birini
Seýitmyrat bege eden bolsa-da, ol duran ýerinde galpyldap
çaşjakdy.
Skobelew bu sapar azm uran wagty dilmajyna-da
ýüzlenmändi. Bu duranlar onuň aýdanlaryna düşünmeseler-de,
düýp
manysyny
aňýardylar.
Skobelew
özüne
ýüzlenip
aýtmadyk bolsa-da, dilmaç onuň aýdanlaryny Dykma serdar
daga düşündirdi:
—
Beýik “meniň garşyma çykyp urşan adamlar siz
däldiňiz” diýýär. “Eger ýeke siz bolan bolsaňyz, men galany
bireýýäm alardym” diýýär. “Maňa şol meniň bilen dogry durup
urşan adamlar gerek” diýýär. “Hany ol gyr atly, ak telpek ýigit,
hany ol dor atly, gyzyl balak ýigit, hany ol demirgyr atly,
togalak ýigit?” diýýär.
Dilmaç ýene-de birnäçe batyr ýigitleriň atynyň reňkiniň,
geýmini salgy berip sanaşdyrdy.
—
“Siziň olary bu ýere getirmänligiňiziň bir emmasy bar”
diýýä beýik. “Tilkilik, mekirlik etjek bolýaňyz” diýýä. Siz şol
adamlary alyp gelmeli - diýip aýtdy.
Dilmaç
Skobelewiň
aýdanlaryny
düşündirenden
soň,
Dykma serdaryň hinine suw gitdi. Bular ýene atlanyp ýola
düşdüler. Dykma serdar bir agyz hem geplemän, ýol boýy pikir
edip barýardy.
“It gedaýdan gorkar, gedaý itden” diýen ýaly, aslynda
Skobelewiň beýdip ýörmeginiň başga sebäbi bardy. “Bularyň
özleri gelip, bize boýun bolan kişi bolýarlar, uruşgan
batyrlaryny-da ýeňsämizden goýberip, bizi gyrmakçydyrlar.
Bularyň niýeti bozukdyr” diýip gorkýardy. Onuň bu pikirini
daş-töweregindäki ofiserleri hem tassyklaýardylar. Hususan
hem polkownik Gorodekow “bu çöl gurtlaryna jan ynanmak
bolmaz” diýip, öz diýenine tutup otyrdy. Onuň üçinem
Skobelewiň şol uruşgan batyrlaryň urşy taşlandyklaryna göz
ýetiresi gelýärdi. Muny olaryň özüni görüp, öz dillerinden
eşidesi gelýärdi. Olary öz ýanyna çekmegiň, ulanmagyň,
pikirini edýärdi.
Dykma serdaryň bolsa öz aladasy özüne ýetikdi. Ol öz
ýanyndan “Aýrysakgal özi bilen ýüzbe-ýüz durup urşan
adamlary bizden gowy görýän bolara çemeli. Elbetde, olary
gowy görýär. Olary gowy görýändigini meniň sakgalymdan
tutup
çekmegi
hem
görkezýär.
Eger
ol
meniň
eden
hyzmatlarymyň gadyryny bilýän bolsa, meniň sakgalymdan
tutup silkemezdi. Indi gel-gel Öwezmyrat batyr bularyň
ýanynda bizden abraýly boldy duruberdi. Belki, ony ulaldarlar.
Belki, onuň egnine çinem dakarlar... Ah, sen Öwezmyrat, seniň
bir ýoguňa ýanar ýaly çäre tapmasam boljak däl...” diýip pikir
edýärdi. Näme etjegini bilmän içini hümledýärdi.
Dykma serdaryň ýol boýy pikir edip barmagy onuň
ýoldaşlarynyň hem ýüregini gysdyrýardy. Bu tukatlyga has
beterem Seýitmyrat beg darygýardy. Ol:
—
Dykma, baýaryň bu edip ýörmesi nämedenkä? Munuň
bir emmasy-ha bardyr. Ony sen bilmeýärmiň? diýip, gürrüňe
başlady.
Dykma serdar ýene bir salym dymyp ýöredi-de, birden
atynyň başyny çekdi.
—
Adamlar, öz gözüňiz bilen gördüňiz, men ähli türkmen
öwlady
üçin
sakgalymdan
tutdurdym.
Her
hili
masgaraçylyklary gördüm. Ýene men ýigrenji bolýaryn...diýdi. Onsoň janygyp bu zatlaryň sebäbini düşündirmäge
durdy. - Ine, Seýitmyrat şaýadym. Men bir wagt aýdypdym “şu
Öwezmyrat batyryň orslar bilen arasy bar, onda--da iň beýigi
bilen” diýip. Aýda-aýda, halys dilim gurady. Ine, indi
gördüňizmi, orslaryň iň beýigi “şol gyr atly, ak telpek gelmese
başgaňyzyň geregiňiz ýok” diýip dur. Şolam Öwezmyrat batyr
bolmaly. Henizem bir pille, biz bir ýol tapyp, Öwezmyrat
batyryň ýoguna ýanmasak, ol hökman barymyzyň ýogumyza
ýanar. Şuny nähili görýäňiz?
Bularyň içindäki birdir-ikidir Öwezmyrat batyr bilen
duýgudaşlyk edýänler hem şundan soň ondan bütinleý diýen
ýaly dändiler hem Dykma serdaryň aýdanyna ynandylar.