Perman-1989`Türkmenistan - 37

çykdy, agzynda tuweleý turdy. Kany batyr ýerinden turup bir
seretdi-de, Permana ýör diýen yşarat etdi. Perman beýigiň
depesine çykyp seredende, şahy aýlaw-aýlaw bolup giden iki
sany dag umgasynyň çäşerip ýatanyny gördi. Olaryň biri turup
gitmäge synanýardy, aýagynyň üstüne daýanaýjak ýaly
edýärdi-de,
ýene
ýykylýardy.
Kany
batyr
alňasaman,
umgalaryň damagyny çalyşdyrdy.
—
Baba, seniň atan okuň üçdi. Keýikler iki-le? - diýip,
Perman sorady. Kany batyr:
—
Başdaky okumy gabatlapdym, emma welin soňky
keýikler gaçyp ugranda bir okum boş geçip gitdi. Belki, şol
beýigiň aňyrsynda ýene biri bardyr - diýdi. Perman ylgap
baryp, onuň salgy beren ýerine seretdi. Dogrudanam,
keýikleriň ýene biri süýrenip şu beýigiň düýbünde galypdyr
eken.
Kany batyr bularyň iç goşlaryny tiz döküşdirip, baryny bir
ýere ýygnap, üstüne çöp atyşdyrdy. Ondan aňyrlygyna
aýlanmaga başladylar. Bir meýdan ýörediler. Kany batyr birden
sagyndy-da:
—
Görýärmiň? - diýip, Permanyň ýüzüne dikildi. Perman:
—
Ýok - diýip jogap berdi.
Kany batyr Permana daşda bolmadyk bir baýryň ýüzüni
görkezdi. Perman ol tarapa üns berip seredende bir topar
keýigiň otdan doýup, gäwüş çekip ýatanyny, birnäçeleriniň
bolsa entegem otlaşyp ýörendigini gördi. Ullakan bir umga goç
hem bir belentlikde dim-dik bolup, töweregini synlap durýardy.
—
Bular
her
wagt
nobatma-nobat
birini
garawul
çykarýarlar. Görýärmiň ol hüşgär bolup duran goçy?- diýip
düşündirdi. “Bularyň haýsy tarapyndan barmak amatly
bolarka?” diýip, paýhaslanyp durdy. “Şu uran awymyzam
bolýar ahyry. Tomsuň güni şundan artygyny nätjek?” diýen
pikire geldi.
Gün ýaňy öýle bolupdy. Uran keýiklerinden Kany batyr
ikisini, Perman hem birini göterip gaýtdy. Öýe gelip çaý-nahar
edinenlerinden soň, olar ýene töwerege aýlaň-çaýlan etdiler.
Ertesi gidenlerinde, Kany batyr Permana bir topar dünýäden
perwaýsyz otlap ýören keýigi görkezdi-de:
—
Bar-da, at! - diýip, olaryň niresinden barmalydygyny,
nähili barmalydygyny öwredip ugradyp goýberdi. Perman
Kany batyryň diýen ýerine baryp, tüpeňini güwledip goýberdi.
Tüpeň sesi dagdan daga düşüp gitdi. Ol Kany batyr atandaky
ýaly çabalanyp ýatan keýik görjek bolup, ýerinden turup
seretdi welin, hiç zada gözi düşmedi. Kany batyryň ýanyna
sömpüldäp bardy.
—
Seniň okuň şol agyr süriniňem birnäçe gadam bir
gapdalyndan baýryň ýüzüni tozadyp gitdi. Gaýta bikär
keýikleri ürküzeniň galdy - diýip, Kany batyr aýtdy.
Bu
gün
aýlanyp-aýlanyp
zat
tapmadylar.
Gaýtjak
uçurlarynda Kany batyr iki sany keýik görüp, olardan birini
alyp galdy.
—
Bu gün şu besdir - diýip, onuň iç goşuny döküp egnine
atdy. Gezekleşip öýlerine getirdiler. Olar birnäçe güni şular
ýaly awçylyk bilen geçirdiler. Kany batyr Permany hem
awçylyga höweslendirdi. Soň süri keýiklere duşan wagtlary
onuň hem okunyň degen wagtlary boldy. Ilki uran sapary iş
bitirenine begenip:
—
Baba, urdum! -diýip gygyrdy. Kany batyr baryp:
—
Sen mergen bolarsyň - diýip gülümsiredi-de, keýige
pugta seretdi. Onsoň sözüniň üstüne goşdy. - Munuň ýarasy
köne,
muny
sen
urmansyň.
Asyl
munuň
ýaraman ýykylyp ýatan ýeri şu bolupdyr.
Hakykatdanam, munuň ýarasyna gurt düşüp, ulalyp,
ýaraman ýykylyp, çalajan bolup ýatan ýeri şu ýer eken.
Munuň ahmyryna Perman ertesi bir süri keýik duşanda, bir
keýigi urdy. Emma öňküsi ýaly begençli gygyrman, ilki bilen
baryp barlady, oňa öz okunyň degendigini anyklady. Kany
batyr hem:
—
Bu sapar hakykat urupsyň - diýip tassyklady.
Bular bir gün awa gidenlerinde aw tapman köp aýlandylar.
Şol aýlanyp ýöruşlerine bir gysgajyk jülge bilen gitdiler.
Munuň öňi uçut gaýa bolup aýlandy. Bu gaýa möçbersiz beýik.
Üstüne abanyp dur. Munuň düýbünde oturyp bir salym dynç
aldylar. Töwerek-daşyny synlap oturan Kany batyr birden
gaýanyň ýuzünde bir zat görýän ýaly bolup çiňerildi. Soň:
—
Görýärmiň -diýip, Permana görkezdi.
Perman ol bir aždarha sypatly ýylan gördümikä diýip
gorkupdy. Emma munuň görkezýän zatlary ýalçy gaýanyn
ýüzünde
pökgi
ýaly
düwme-düwme
bolşup
duran
zatlardy. Olar ýalçy gara daşdan gaýnap çykana meňzeýärdi.
—
Hanha, şolara mumyýa diýerler. Gaty gymmat zat bolar-
diýip, Kany batyr düşündirdi. Perman ol zadyň nämä derkar
bolýanyny soranda: -Döwük üçin, agyry üçin gaty dermandyr.
Bir towugyň aýagyny döwüp, şondan jöwen ýaly atdyryp,
ýokaryk oklasaň, ýere düşýänçä döwügi biter diýip tarypyny
edýändirler.
Ymma men ol synagy edip görmändim, ýöne şunuň gaty
gadyrynyň bardygyny bilýärin - diýip gürrüň berdi.
—
Onuň ýokarsyndanam, aşagyndanam barar ýaly däl. Ony
nähili alýarlar? - diýip, Perman ýene sorag berdi.
—
Ony tüpeňläp alýandyrlar. “Mumyýa tüpeňlän ýaly”
diýip eşitmänmidiň - diýdi-de, Kany batyr tüpeňini eline aldy. Men tüpeňläýin. Sen nirä düşenini gözüňden ýitirme.
Kany batyr ol mumyýalary ýeke-ýekeden tüpeňlemäge
başlady. Bäşataryň oky düwmäniň düýbünden degip uçurýardy.
Perman onuň nirä düşenine seredýärdi. Kany batyr şeýdip onon iki sany düwmäni gaçyrdy. Başga-da kän ownuk
düwmejikler bardy. Olaryň arasynda juda owunjaklary hem
bardy.
—
Bulara degmäli, ulalsyn - diýip, Kany batyr olary
tüpeňlemedi.
Perman ýere gaçan mumyýalaryň baryny ýygnaşdyrdy.
Olaryň reňki birhili goňras bolup, günüň şöhlesine edil sary
çüýşe döwügi ýaly ýylpyldaýardy. Daş diýseň, daş däldi, çüýşe
diýseň çüýşe däldi. Birhili ýylpyldaşyp duran goýy bir zatlardy.
Biziň bu awymyz adamlar üçin gaty peýdaly. Mundan başga
bize bu gün aw geregem däl - diýip, Kany batyr Perman bilen
tirkeşip öýüne baka gaýtdy.
Bu gije hem Kany batyr hemişekileri ýaly ýerine giren
badyna myrlap uklady, hor çekip başlady. Munuň uklamasy
hem aňsat, oýanmasy-da edil şonuň ýaly. Kiçijik bir şygyrda
oýanýar. Perman bolsa köp wagtlap uklap bilmän, içini
gepledip ýatdy. Ýaňy ymyzganjak bolup, gözlerini süzüpdi. Şol
wagt hem gulagyna tokaýdan jynssyz bir üýtgeşik ses eşidilen
ýaly boldy. Gözleri ýalpa açylyp gitdi. Sebäbi Kany batyr
ýatmazlarynyň öň ýanynda bir gorkunç wakany hekaýa edipdi.
Ol bir gün açygrak bir ýere awa gidipdir. Güýzüň günleri ol
kän keýik awlapdyr. Ol gün gaýtmaga giç bolup, şol ýerde
ýatmaga galypdyr. Ähli uran keýiklerini hem öz ýanyna
ýygnapdyr. Agşam namazy wagtlary ot ýakyp, şara bişirmäge
oturypdyr. Ol ýaňy oda atan şaralarynyň ýetişenini bir ujundan
iýmäge başlanda, bir uzyn hem daýaw, seçelenip duran tüýleri
bolan aýylganç bir zat gelip, munuň edil garşysynda
oturypdyr. Kany batyr gorkusyndan ýüzüni galdyryp bilmän,
ýeke iýip oturan şarasyndan bir kakmajy onuň öňüne oklapdyr.
Ol lak-luk agzyna atypdyr. Ýene oklapdyr, ýene iýipdir. Kany
batyr şeýdip bäş-alty sapar kakmaç oklapdyr. Ol üýtgeşik
jandar hem oklanyny iýipdir-de, iň soňunda sessiz-üýnsüz
turup gidipdir.
Kany batyr “bu şol adam aýysy diýilýän peläket bolsa gerek.
Bu saparky gidişi bilen kanagatlanmaz bu. Ýene-de geler”
diýen wehim bilen gapdalda bolan bir gowagyň agzyna daş
örüp, ony daraldýar. Agzyny ýapar ýaly hem bir daş goýup,
özüni şona atýar. Ondan öňürti ýaňkynyň geljek ugrunda uzyn
üýşmek daş ýasap, onuň üstüne-de arkasyndaky içmek derileri
ýapyp, baş ujunda hem telpegini goýupdyr. Onsoň gowagyň
agzyndan tüpeňini çykaryp, seredip oturypdyr. Aý süýt ýaly
aýdyň eken. Hälki ilki agşam gelen gorkunç zat aňyrdan batly
gelipdir-de:
—
Ah! - diýip, içmege iki penjesini ýazyp urupdyr. Edil şol
wagt Kany batyr hem bir gülläni süwüpdir. Tüpeňiň zenzelesi
dagdan-daga düşüpdir. Emma ýaňky gorkunç zadyň çirkin sesi
ondan hem beter bolupdyr. Ol ala-gykylyk edip gaçyp gidipdir.
Ertesi Kany batyr adamyň yzyna meňzeşräk bir yzyň üstüne
gan dökülip gidenini görüpdir. Ony yzarlamakdan elli-bizar
geçen, uran awyny göterip, ol ýerden tiz gaçypdyr.
Kany batyr şu hekaýany gürrüň berip otyrka, Perman
gorkusyna içgin-içgin süýşýärdi. Ol Kany batyryň şunuň ýaly
gorkunç hekaýalaryny her gün diýen ýaly diňleýärdi.
Perman bu gorkunç hekaýany ýaňyrak eşideni üçin, ýaňky
gorkunç sese gözleri ýalpa açyldy. Kellesini galdyryp, bir
meýdan diň saldy. Aty hem gulaklaryny keýerdip, gözlerini
tokaýa baka dikip durdy. Hemişe ýekegapanyň sesinden başga
ses gulaklaryna ilmezdi. Diň salyp durka, ýaňky jynssyz ses
ýene bir sapar gaýtalanyp, soň gulagyna gelmedi. Ýöne indi
onuň gözleriniň ukusy gaçypdy. Her niçikdir, ahyry daňa golaý
ymyzgandy. Ertirden soň ol gijeki ses hakda Kany batyra
gürrüň berdi.
—
ýere
Bu tokaýda doňuzdan başga möjek bolup bilmez, bu
gelibem
bilmez
-
diýip,
Kany
batyr
Permany
arkaýynlaşdyrmak üçin ynam bilen aýtdy.
Emma Perman şol gijeki sesden soň arkaýynlaşar ýaly däldi.
Onda diňe alaçsyzlygyň arkaýynlygy galypdy.
Bu gün hem çaý-çörekden soň, hemişekileri ýaly awlamaga
çykdylar. Her gün bir tarapa ýüzlenýärdiler. Bu gün ir bilen
çykan ýerlerinde “wah” diýlen ýaly, üç sany keýige duçar
boldular. Kany batyr el ýüzünden diýen ýaly tüpeňlände,
keýikleriň biri ýykylyp gitdi. Kany batyryň endigine görä,
äwmezlik bilen ýykylan keýige ýakynlan wagtlarynda, ol turup
ökjäni göterdi. Olar aňk-taňk bolup, yzyndan atmaga-da
ýetişmediler. Ýeke ýaratynyň gan döküp giden yzyny alyp
ugradylar. Emma gaty kän kowaladylar. Bu ýaraty keýik olary
leç etdi. Onuň şol ýykylman gidip oturyşy. Şo barmaka keýik
olaryň gözlerindenem ýitdi. Soň bir ýerde onuň ganynyň yzyny
hem ýitirdiler. Şondan soň Kany batyr:
—
Her haýsymyz bir ugra gideli - diýdi. Perman bir ugra,
özi-de bir ugra gitdi.
Perman ýaňy öz ugruna ýönelen badyna, Kany batyr ony
saklap, gürrüň bermäge başlady.
—
Meniň iki sany awçy dostum bardy. Olar her wagt-her
wagt awa gelerdiler. Ulagly-zatly, ýatym şaýlary bilen üpjün
bolup gelerdiler. Olar bir sapar gelenlerinde, biri ikinjiň biriniň
meýdini ulaga ýükläp alyp gaýtmaly boldy. - Ol elindäki
tüpeňiniň teýini ýere diräp, ýene sözüni dowam etdi. - Olaryň
her haýsy bir ugra ýüzlenip, aw gözläp başlapdyrlar. Awa
kelleleri
gyzyp,
gaty
kän
gözläpdirler.
Ahyry
ikisi biri-birine gabat ugranlaryny duýman galypdyrlar.
Aralaryna bir geriş düşüpdir. Bukulyşyp, gerşe ýapyşyp
barýarkalar, birden biri bir zat gözüne ilende, awdyr öýdüp
atyp goýberipdir. Ýere “wah!” diýip ýykylan wagty, onuň öz
ýoldaşy boldugyny aňypdyr. Aw diýilýän zat gaty gyzgalaňly
zat bolar. Habardar bolmak gerekdir.
Ol Permana habardar bolmagy sargap, öz ugruna gitdi.
Perman hem ugrady. Birnäçe ýerleri aýlandy. Öz göwnüne
uzak ýerlere gidendirin öýdýärdi. Ol bir tokaýyň ýakasy bilen
barýarka, birden uly hasyrdy gulagyna geldi. Bir gapdalyna
seretse, iki sany möjegiň özüne tarap okdurylyp gelýänini
gördi. Ökjäni göterdi. Emma ädimi goşulyp, duşaklanan ýaly,
gaty gaçyp bilmeýärdi. Heniz uzak gitmändi. Bir öwrümde
gabat gelen böwürsleniň aşagyna özüni urdy. Her niçik-de
möjekler ony ýüzüniň ugruna gidendir güman edip, duşundan
geçdiler.
Böwürsleniň tikenleri Permanyň ýüz-gözüni pers-ala etdi.
Her hile-de bolsa, böwürsleniň içinde boştagrak bir ýer tapdy.
Uýluklary saň-saň edip, özüni saklap bilenokdy. Ol bir
sagatdan gowrak ýatyp, özüni zordan raslap bildi. Indi
möjekler gidendir güman edip, emaýlyk bilen böwürslenden
çykyp ugrady. Ýaňy tokaýyň ýakasyna ýetip barýardy. Bir
gapdalynda dörän hasyrdyny aňyp, ýakynynda bir mähnet
çynara baka ökjäni göterdi. Ol baryp, çynara dyrmaşyp, aşak
şahasyndan ökjesini ýaňy ýokary göteripdi. Aňyrdan hasyrdap
gelen möjeklerin biri gelşine bat alyp zyňdy, Permanyň
aýagyny ýaňyja göteren şahasyna ýetdi. Her niçik-de bolsa,
Perman özüni ýokarrak saýlamaga ýetişdi. Bir ynjalykly ýer
tapyp, çynaryň sütünini berk gujaklap oturyşyna demini
dürsedi.
Möjekler çynara dyrmaşyp, ýene aşak düşüp, arlaşýardylar,
dyzynyşýardylar, çynaryň töwereginde pyrlanyşýardylar. Iki
gözleri-de Permandady. Möjekleriň biri kiçidi, tüýi ýukady,
syplaňdy. Emma biri gaty ullakandy. Munuň art tarapy
syplaňrak görünse-de, öň tarapy omuzlary bilen bugranyňky
ýaly seçelenip ýatan tüý bolup durdy. Onuň kellesi ineriňki
ýalydy, göwresi gaty ýasy görünýärdi. Ol kä wagt bir gapdala
çekilip, it oturyşyny edip oturýardy. Ol beýle bir gaharjaňam
däl ýaly görünýärdi. Bolşy: “gel, şuňa degmäli” diýýäne
meňzeýärdi. Emma kiçisi gaty gaharjaňdy. Çynaryň daşyndan
aýrylman, ters öwrülýärdi. Hamala, bir daban yza tesäýse,
Perman gaçyp ötägitjek ýalydy. Onuň Permana bolan azymy
gaty köp ýaly görünýärdi.
Perman näme etmelidigini onap-çenäp kän oturdy. Ahyry
özüni mazaly ele alyp, pikirini bir ýere çugdamlady.
Bäşataryna bäş ok basdy. Çynaryň şahalarynyň arasynda
atlaýyn
oturyp,
örän
gaýymlandy.
Çynaryň
şahasynyň
arasyndan bäşatary uzadyp, çynaryň düýbüni saklap oturan kiçi
möjegiň iki gözüniň arasyny baglady. Pugta nazar alyp, mäşäni
gysdy. Möjek jan howluna arkanlygyna zyňdy. Baryp düşen
ýerinde aýaklaryny kakyşdyryp başlady.
Uly möjek aňk-taňk bolup töweregine bir garanjaklady-da,
ylgap ýoldaşynyň ýanyna bardy. Ysgaşdyran badyna nämäniňnämedigine göz ýetirip, bir gorkunç arlady. Gazap bilen çynara
baka topulyp, köp urundy. Perman ony hem tüpeňläp başlady.
Birinji oky çala degdi. Ikinji oky ony ýaraty etdi. Ondan soň
janajygyna has-da gazaplanyp başlady. Çynary çeýnemäge
durdy. Dördünji okda Perman ony urup ýatyrdy.
Bular jögülik edip ýatan bolmasyn diýen wehim bilen,
Perman çynaryň üstünde ýarym sagat çemesi oturdy. Agaçdan
düşäýse, onuň göwnüne gapdaldan ýene bir täze möjek peýda
bolaýjak ýaly bolup durdy.
Ahyrynda ýuwaşlyk bilen çynardan düşdi. Möjekleriň
ölüdigini-diridigini barlamag-a beýlede dursun, hatda olaryň
demi-de bolsa duýmasyn diýip, pişik basyşyny edip, aýagyny
hem çybşyldatman ýeňsäni el ýaly etdi.
Ep-esli ýöränden soň, indi arany açan bolsam gerek diýip,
az-kem arkaýynlaşdy. Ýaňy bir beýige dyrmaşypdy. Birden bu
beýigiň etegindäki kiçijik tokaýdan bir gütürdi, hasyrdy,
zenzele gulagyna geldi. Ol munuň yzyny aňşyryp-anşyrman,
möjek edil garşymdan peýda bold-ow diýen pikir bilen ýüregi
gopup, bir gapdala ökjäni göterdi. Gaty açykda bolmadyk bir
uçut gaýa-da ýetmäge howlukdy. Ýolda uçran bir arça
dyrmaşdy. Arçanyň ýokarsyna çykyp yzyna garady. Seredip
otursa, yzynda hiç hili tozan görnenok. Ondan soň oturan
ýerinden etekdäki tokaýyň içini pugta gözden geçirip başlady.
Tokaýyň ortaragynda bir agajyň düýbünde nähilidir bir jandar
öz başyna hasyrdaýardy, tozan turuzýardy. Perman bu it aýysy
bolsa gerek diýip pikir etdi. Bir az salymdan soň ol jandar
aýylganç bir bögürip goýberdi. Onuň sesi tokaýa düşüp
ýaňlandy. It aýysynyň sesi bolmadygy mälim boldy. Ol
haýwanyň sesinden nähili hem bolsa zor görüp, gyssanyp
bögürýändigi bildirip durdy.
Perman tupeňini alyp, ýuwaşlyk bilen oňa tarap ugrady. Ol
agaçdan
bu
agaja
bukup
ýakyn
bardy.
Munuň
dag
umgasydygyny ýagşy seljerenden soň, onuň ýanyna bardy. Bu
ullakan bir dag goçy bolup, munuň möçbersiz ullakan aýlawaýlaw bolup giden şahlarynyň bir ýan tarapy kellesini oýkan
wagtynda bir uzyn syrdym agaja ilip, mäkäm bolup galypdyr.
Goç ondan sypjak bolup dyzynypdyr, dyzyndygyça-da beter
jaýlaşyp, şahyň iň ýogyn ýeri agajyň biline düşüpdir. Goç
dyzynyp, aýrylyp bilmän, özüni gütde-gütde ýere urupdyr.
Şeýdip sürüdenem galypdyr.
Goçuň bolup durşyny synlap Perman ol ikinji tarapa
burulaýsa, gutulyp biljegine gözüni ýetirdi. Özüniň aňlan bu
ýoluny goç hem aňlap barýan ýaly bolup, ol muny almaga
alňasady. Gaýrarak çekildi-de, goçuň goltugyndan bir ok urdy.
Goç lägirip ýykyldy. Şahy-da agajyň duzagyndan sypdy.
Şol wagt Kany batyr hem garşydaky beýikden aşak indi.
Perman Kany batyra bolan wakalaryň baryny gürrüň edip
berdi. Diňe böwürsleniň aşagyna girip masgara bolşuny
aýtmady.
Goça Kany batyryň biçak haýpy geldi.
—
Beýle biperman duran janaweri atmak gerek däldi
ahyryn - diýip, Permana käýinip başlady. - Ol senden nyjat
diläpdir ahyryn. Goly-aýagy daňylgy, senden haraý gözläp
duran jandaram bir öldürmek bolarmy? Onuň bir tarapyndan
garalda berip, boşanjak ugurragyna gaýtarmak bilen sypdyryp
goýberseň bolmadymy. Ýaşlyk edipsiň...
Kany batyr öňem Permana şunuň ýaly bir wakany gürrüň
beripdi. “Keýikleriň höwre gelen bir wagtydy. Iki goç uruş
edip, köp urşup ahyrynda olaryň şahlary biri-biriniňkä ilip,
biperman galypdyrlar. Olary biz iki adam bolup boşadyp
goýberdik” diýipdi. Emma duzakdaky awa gözi düşen Perman
Kany batyryň bu gürrüňini huşundan çykarypdy. Ol hem indi
öz eden işine Kany batyrdan kem gynanmady. Kany batyr
ahyry:
—
Bolýar-da, oglum, ýaşlyk edipsiň-diýip, goçuň iç
goşlarşy döküp göterdi.
—
Ine, bu ýolbarslary welin oňarypsyň - diýip, Kany batyr
Permanyň goşa ýolbars awlanyna begendi! -Her kim sen
peýwagtyňa gezip ýörkäň, seni öldürmegiň kastyna çykyp,
ustüňe hüjüm etse, sen maý tapsan, oňa ýalbarmagyn. Urgun,
öldürgin. Öldürmeseň, ol seni öldürer.
Kany batyr ýolbarslary tiz pursatda ýüzüp, hamlaryny aldy.
Olaryň ulusynyň erkek ýolbarsdygyny, kiçisiniň bolsa urkaçy
ýolbarsdygyny aýtdy.
Olar
awlaryny
göterip
gaýtdylar.
Mekanlarynyň
garşysyndaky öz tokaýlaryna gelip ýetdiler. Kiçiräk bir beýige
çykan wagtlarynda, Kany batyr birden aýak çekdi. Aýagynyň
aşagyna pugta-pugta seretmäge durdy.
—
Tokaýa del möjekler girip başlapdyr - diýip, aýagynyň
astyndaky yzlary Permana görkezdi. Perman ýasy penjeleriň
ýasap giden yzlaryny gördi. Şol gijeki gorkunç ses ýadyna
düşdi.
Olar mekanlaryna baryp, çaý-nahar edindiler. Nahardan soň
Kany batyr aty dagyň üstünde eýläk-beýläk gezdirmäge çykdy.
Ertesi ir bilen bolsa, Permana çaý-nahar berip:
—
Hoş, alla ýaryň - diýip, ýola salyp goýberdi.
PERMANYŇ MYHMAN ÝERI
Perman gök gabsaly derwezäniň agzyna atyny sürüp bardy.
Şol wagt gün gyzar ikindi ýerine ýakynlapdy. Sörtük şemal
niredendir bir ýerden tamdyrdan täze çykan çöregiň ýakymly
ysyny getirýärdi. Bu derweze Permanyň babasynyň salgy beren
derwezeleriniň biridi. Ony Perman kynçylyk çekmän tapdy. Ol
aňyrdan “babamyň salgy beren howlusy şol howly bolsa gerek”
diýip gelýärkä, öňünden bir oglanjyk çykdy. Ol oglanjykdan
pylanynyň howlusy hany? diýip soranda, ol oglanjyk elindäki
taýagyny uzatdy-da, “Honhalekga!” diýip, Permanyn özüniň
nazarlap gelýän howlusyny görkezdi.
Perman howlynyň derwezesiniň agzynda atynyň başyny
çekende, howlynyň içinden ala-gopgun, zenzele eşidildi. Ol öz
ýanyndan:
—
Ýene-de bir agyr maşgalaly howla duçar geldim-ow -
diýip oýlandy hem öz-özünden sussy basyldy. Ýaýdanjyrap esli
durdy. Bu Permanyň sekizinji myhman boljak ýeridi. Mundan
ozal Kany batyryň ýanyny hasap etmäniňde, ýedi obada ýedi
ýerde myhman boldy. Ondan ozal ol ne ýolagçy ne-de myhman
bolup görüpdi. Bu zatlar onuň görüp-eşiden zady däldi. Şonuň
üçinem oňa birine myhman bolmak zyndandanam ýaman
görünýärdi. Ilki bilen salamlaşmak, tanyşmak, soň hoşlaşyp
ugramak - myhmançylygyň ine şunuň ýaly resmi adatlaryny
ýerli-ýerinde ulanmak oňa hemme zatdan agyr düşýärdi. Ol bu
zatlary bilenokdy, başy hem çykanokdy. Ýöne tanyşmak bilen
hoşlaşmagyň arasynda welin ol dymyp oturmagy oňarýardy.
Sebäbi dymyp oturmak, diňe bir zat soralanda gysgajyk jogap
bermek onuň asly endigidi.
Şonuň üçinem Perman her gezek myhman ýeriniň
gapysyndan ýaýdana-ýaýdana barýardy. Myhman bolanyndan
beýlägem hoşlaşyp ugramagyň gaýgysyny edip başlardy.
Ol uzak ýolda dürli-dürli adamlaryň öýünde myhman boldy.
Olaryň gylyk-häsiýeti-de, gün-güzerany-da, edep-ekramy-da
biri-biriniňkä meňzemeýärdi.
Permanyň birinji saparky myhman bolan ýeri köp elli,
agzybir ýaşaýan bir agyr maşgalady. Maşgalanyň ýaşulusy
Öwezmyrat batyryň dostudy. Ol garrapdy. Emma häzirem işe
ýararlygy bardy. Şeýle-de bolsa, töwerekden kömek köp
bolansoň, oňa ýatan çöpi gymyldatdyrmaýardylar. Onuň bäş
ogly bardy, hemmesi hem öýlenipdi. Iň uly oglunyň üç sany işe
ýaran ogly, ondan kiçisiniň iki sany işe ýaran ogly,
üçünjisiniňem bir işe ýaran ogly bardy. Gyzlarynyňam ýetişip,
işe ýaranlary bardy. Olaryň her haýsynyň öz öýi bardy. Ýöne
ýatak jaýlary aýry bolsa-da, olar nahary bir saçagyň başynda
iýýärdiler.
Ýaşuly oturan ýerinden ogullaryna maslahat berip, etmeli
işlerini aýdyp oturýardy. Onuň aýaly bolsa gelin-gyzlaryna
serenjam berýärdi. Bu maşgalada uludan-kiçä edil biri-birini
ýitirip tapan ýalydylar.
Perman bu maşgala myhman bolup düşenden soň berlen
soraga:
—
Owezmyrat batyryň agtygydyryn - diýip jogap berdi.
Muny eşiden ýaşuly şatlyk bilen:
—
Hany, onda görşeli - diýip, iki goluny uzadyp geldi.
Perman görşenden soň sözüniň üstüne goýdy. - Sen asyl
myhman däl oguşýan, asyl maşgalamyzyň birisiň.
Ýaşuly Permanyň üstüni soragdan gömdi. Perman bolsa:
“hawa” ýa-da “ýok” diýip, bir söz bilen jogap berip oňýardy.
Munun gaty ýygradygyny gören ýaşuly:
—
Sen tutulan guş ýaly bolup oturma. Edil öz öýüňizde
ýaly bol - diýip, kän aýtdy. Ahyry hem ol Permany ugratmakçy
bolanda, hasasyny eline alyp özi ýola çykardy. Ýagşy ýola
salandan soň ýene:
—
Baran ýeriňde beýdip tutulan guş ýaly bolup otursaň,
bir-ä özüňi horlarsyň, onsoň baran ýeriňem azara goýarsyň.
Adam diýeniň edil emejen guzy ýaly bolar. Eşitdiňmi? - diýip
pugta sargady.- Hoş, bar, alla ýaryň bolsun.
Ol Permany ugradyp, özi bir tümmejigiň üstünde hasasyny
ýere diräp çommaldy.
Permanyň mundan soňky myhman bolan ýerleri mundanam
artyk hezzet-hormat etdiler. Hemme ýerde hem oňa dymyp
oturmagyny taşlamagy, özleri bilen öz biri-biri ýaly bolmagy
maslahat berdiler. Emma olaryň Permany gepletjek bolup
edýän tagallalary biderek bolup çykýardy. Perman haýa
perdesini syryp taşlamakdan ejiz gelýärdi. Ýogsa ol ýola
çykandan soň her gezek öz-özüne: “Gel, şu utanjaňlygymy,
dymmalygymy düýbünden taşlaýyn” diýip, bu häsiýetini
taşlamagy pugta ýüregine düwdümem edýärdi. Dogry, ol soňky
myhman ýerlerine baranda juda ilki gezekdäkisi ýaly däldi.
Ýöne şonda-da ol her gezek täze gapydan baryp salam berjek
bolanda,
edil
ýaga
depjek
ýalydy.
Agzyny
zordan
gymyldadýardy.
Häzir onuň gök gabsaly derwezäniň agzynda içeriden
eşidilýän goh-galmagala diň salyp, ýaýdanjyrap durmagy hem
şonuň üçindi. Ol gapyny nähili açdyrjagyny bilmän, esli
wagtlap daş-töweregine garanjaklap durdy. Töwerekde-de,
howlynyň içinde-de hiç kim görünmeýärdi.
Ahyry ol elindäki gamçysynyň sapy bilen derwezäniň
gapysyny tyrkyldatdy. Içerdäki goh sem bolup, gykylyk ýatan
ýaly boldy. Aňyrdan biriniň:
—
Derwezäni biri urýar, bar seret! - diýen sesiý eşidildi.
Derweze açyldy. Aňyrdan ýigrimi ýaşlar töwereginde ýaňy
murty taban bir ýigidiň ýüzi göründi. Perman:
—
Salawmaleýkim - diýip, ýuwaşja seslendi.
—
Waleýkim essalam-diýip, ol ýigit Permana ikinji gezek
gepläre maý bermän, derwezäniň bir taý gabsasyny açdy-da,
ony saklap durşuna dowam etdi. -Geliň-de, giriberiň.
Her niçigem bolsa, Perman özüne zor salyp:
—
Şu howly Pirguly begiň howlusydyr-da hernä? - diýip
sorady.
—
Edil özüdir. Giriberiň-diýip, ýigit gülümsiredi.
Perman atyny sürüp, derwezeden girdi. Atdan düşen badyna
ýaňky ýigit, onuň atyny tutup, gazyga alyp bardy, oňa ot-iým
bermek bilen boldy.
Perman tamyň işigindäki dalanyň aşagynda ör aýak üstünde
duran daýaw, syratly, sakgalynyň köpüsi agaran görnükli bir
adama baka ýüzlendi. Onuň egin-eşikleri gaty sypaýy
görünýärdi. Ol Permana baka nazaryny dikip durdy. Perman
bolsa
bärden
barýarka
görüşmesemmikäm?”
“şunuň
diýen
pikiri
bilen
görüşsemmikäm-
ýüreginde
gaýnadyp
barýardy. Perman ýaşulynyň edil alkymyna baryp:
—
Salawmaleýkim - diýip ýuwaşlyk bilen seslendi.
—
Aleýkim. Aman-esenlikmi? Saglyk-gurgunlykmy? -
diýip, ýaşuly alçaklyk bilen saglyk-amanlyk sorady. Onsoň
yzyny üzmän: - Kimlerden bolarsyň, oglum? - diýip sorady.
—
Owezmyrat batyryň agtygýdyryn - diýip, Perman
ýuwaşja aýtdy-da, zordan başyny galdyrdy. Ýaşuly bu sözi
eşiden badyna:
—
Bo-how,
onda
sen
biziň
hem
dostumyz,
hem
doganymyz bolýaň! - diýip, uly şatlyk bilen gykylyk edip, iki
goluny serip, Permana baka topuldy. Onuň bilen görşüp, dalana
alyp çykdy. Permany dalanda goýup, özi tama ylgap girdi-de,
bir owadan gülli keçäni çykaryp gapa ýazdy. Permany uly
hormat bilen düşek üstüne geçirdi.
Şonuň ýaly hormat edilip başlandygy, Permanyň hasam
sussy basylýardy. Sebäbi beýle hezzet-hormat onuň görüpeşiden zady däldi.
Pirguly begiň özi düşege geçip oturmazdan ozal ogluna baka
gygyrdy:
—
Sähetmyrat, bu gelen biziň dogan ýaly görýän
dostumyzdyr. Ýönekeý bir gelen myhmandyr diýip oýlamagyn.
Onuň aty ýadawdyr. Uzak ýollary söküp gelendir. Ýorunjany
tämizläp, gyryp bergin.
Şu gün Permanyň atynyň bolşuna göwni ýetmändi. Ol
nähilidir bir kem tapynan ýaly bolup durdy. Özem ony diňe şu
gün ertirden soň duýupdy. Şonuň üçinem ol: “şu gezekki baran
ýerimde esli gün galmaly bolaryn-ow” diýip oýlanýardy.
Häzir oňa atynyň ýagdaýy hakda gürrüň gozgara maý
bolupdy, emma ol utanyp sesini çykaryp bilmän otyrdy.
Onýança Sähetmyrat:
—
Kaka, şu ata-a özüň seretseň ýagşyrak bolardy - diýip
gygyrdy. - Munuň bir az-kem ýetmezi bar. Ony aňlajagam
bolýan. ýöne birden ýalňyşaýmaýyn. Ýöne, göwnüme, at
golawran ýaly...
—
Şeýlemi? - diýip, Pirguly beg atyň töwereginden
aýlanyp, oňa içgin-içgin syn edip ýören oglunyň ýanyna
ýöneldi. Baryp, ol hem atyň töwereginden aýlanyp syn etdi,
onuň goltuklaryny, aýaklaryny barlap gördi. Ogluna iýtdirip,
aýladyp hem seretdi. Ondan soň ol: - Aý, şeýle gorkuly hiç bir
zat ýok. Ýöne tosun duran at uzak ýola ýörändir. Düýn bir
azajyk bijaýrak sürlüpdir. Şondan başga kemi ýok. Ertir
özümem ederin - diýip, ellerini kakyşdyryp, Permanyň ýanyna
gaýtdy.
Hakykatdanam, düýn Perman aty gaty bijaý süründi. Ol
ýolda bir ýaşula duşupdy-da, ol ýaşuly gaty göterim eken. Ol
Permany-da götergiläp, ikisi atlaryny biçak gaty çapypdylar.
Pirguly beg Perman aty çapanda edil ýanynda duran ýaly,
aňyrdan gele-gelmäne:
—
Düýn aty biçak çapypsyň! - diýip, kesgin aýtdy. Perman
ýeke agyz:
—
Şeýle bolandyr - diýip boýun aldy.
Soň ataly-ogul ikisi çaý-nahar aladasy bilen güýmendiler.
Şu işiň arasynda Pirguly beg Permana sowal üstüne sowal
berýärdi.
—
Öwezmyrat batyryň haly neneň?
—
Ýagşy.
—
Biçäre gaty garran bolsa gerek?
—
Hawa, garrapdyr.
—
Biçäräni görmänime gaty kän wagt boldy. Ölmänkäk bir
görüşmek arzuwyndadyryn.
Pirguly beg öz işi bilen gümra bolup ýörşüne şunuň ýaly
soraglarynyň yzyny kesmeýärdi.
Permanyň bu howlynyň agzyndan gelendäki eden çaky
çykmady. Ol bu öýde gol doly çaga-çugaly maşgala görjekdi.
Emma howluda şu ataly-oguldan başga yns-jyns ýokdy.
Ataly-ogluň soňky gürrüňlerinden Perman ýagdaýa göz
ýetirdi. Bularyň bar maly bir at bilen bir arwana eken. Agşam
olaryň öňüne taýýar duran oty kimiň atmalydygy barada atalyogul biri-birine igenişip, galmagaly hem şonuň üstünde edýär
ekenler.
Ataly-ogluň ýene-de bir endik eden däbi bardy. Bular her
gün agşam palaw bişirinip iýýärdiler. Günortanlar etini ýaga
daglap, käşirini gowrup, suwuny guýup, gaýnadyp goýýardylar.
Ol gazan tä ikindä çenli gaýnap durýardy. Ikindinler tüwüsini
atyp, buglap goýýardylar.
Pirguly beg gapdalda bir çanakda tüwi ýuwmaga oturdy.
Özem henizem Permana sorag bermesini goýanokdy.
—
Sen batyryň ogul agtygymy? Ýa-da gyz agtygymy? - Ol
Permany darykdyrmajak bolan borly, soragyny düşündirmäge
durdy. - Muny soraýanymyň sebäbi bar. Batyryň ýekeje ogly
bardy. Ol hem heniz öýlenmenkä aradan çykdymyka diýýärin.
Ine, şondan soraýşym.