Perman-1989`Türkmenistan - 42

Geliň, ýene filologiýa ylymlarynyň kandidaty G.
Kulyýewadan getiren sitatamyza ýüzleneliň. Şol ýerde ady
agzalýan bölümleriň hemmesi ikinji kitabyň ahyrlaryne degişli,
özem olaryň hemmesine diýen ýaly Perman gatnaşýar.
Şu ýerde bir zada üns bermegimiz gerek. Ýazyjynyň
aýaly
Bossan
Gowşudowa-da,
filologiýa
ylymlarynyň
kandidaty Täçmuhammet Durdyýew hem awtoryň «Perman»
romanynyň üstünde ýigriminji ýyllaryň aýaklarynda, otuzynjy
ýyllaryň başlarynda işläp başlamak bilen, uruşdan soňky
döwürde tamamlandygyny tassyklaýarlar. Urşuň başlanmagy
bilen «Permanyň» üstünde işlemegiň arasynyň kesilendigini
aýdýarlar.
Ýöne
romanyň
1939-1940-njy
ýyllarda
«Sowet
edebiýaty» žurnalynda çap edilen bölümlerinden hasap tutsaň
welin,
ýazyjy
romanyny
uruşdan
öň
tamamlamasa-da,
tamamlamagyna gaty az galypdyr diýip tassyklamaga esas bar.
Onsoň şeýle bir kanuny sowal ýüze çykýar. Näme üçin ýazyjy
«Sowet edebiýaty» žurnalyna romanyň birinji kitabyndan
bölekleri hödürlemändir-de, ikinji kitabyň ahyrlaryndan alnan
bölekleri hödürläpdir? Eger ýazyjy Gökdepe urşy hakdaky
meseleden çekinip, romanyň birinji kitabyndan däl-de, ikinji
kitabyndan bölekler çykardandyr diýsek, munuňam esasy
sebäp bolup bilmejekdigine göz ýetirmek kyn däl. Birinjiden-ä,
ýazyjy eger Gökdepe urşy hakdaky meseleden çekinen bolsa,
ol hakda roman ýazjak bolubam ýörmezdi. Ikinjiden bolsa
Gökdepe urşuny almanyňda-da, romanyň birinji kitabynda
onuň «Sowet edebiýaty» žurnalynda çap edilen böleklerinden
has gyzykly, has kämil ýazylan bölekler bar ahyry. Mysal üçin,
Gutlymyrat hakdaky, dönükler hakdaky, ýer-suw paýlaşygy
hakdaky bölümler.
Bu-da entek hemmesi däl. Näme üçin ýazyjy ikinji
kitabyň «Gümanly ýazgyt», «Gyrguş», «Kim kimi awlamak»
ýaly soňky bölümlerini «Sowet edebiýaty» žurnalyň 1939-njy
ýyldaky sanlarynda çap etdirýär-de, onuň «Myş-myşlar we
hakykat» diýen birinji bölümini žurnalyň 1940-njy ýyldaky
nomerlerinde çap etdirýär?
Bu zatlaryň hemmesi romanyň Permana degişli
bölümleri ikinji kitabyň «Myş-myşlar hem hakykat» diýen
birinji babyndan, hatda romanyň tutuş birinji kitabyndanam öň
ýazylan bolaýmasyn diýen pikire iteklemeýärmi näme? Belki,
ýazyjy, dogrudanam, romanyň «Sowet edebiýaty» žurnalynda
1939-njy ýylda çap edilen bölümlerini ilki ýazandyr? Belki,
romanyň wakalaryny has aňryk, Gökdepe urşuna çenli çekmek
pikiri ýazyjyda soň ýüze çykandyr? Belki, ýazyjynyň ilkinji
planyna görä, roman birinji jahan urşunyň başlanmagyndan
soňky wakalary öz içine almalydyr, eseriň baş gahrymany hem
Perman bolmalydyr? Belki, ol öz romanyny şonuň üçin
«Perman» atlandyrandyr?
Romanyň «Perman» bilen baglanyşykly bölümleri
žurnalda 1939-njy ýylyň 2, 4, 7, 8, 11-nji nomerlerinde çap
edilipdir. Eger roman birinji kitabyň başyndan başlanyp şu
bölümlere ýetirilen bolsa, onuň şondan soňky ýazylan azajyk
bölegi, onda-da üzlem-saplamrak, çeperçilik taýdan beýle bir
kämil bolmadyk bölümleri ýazyjynyň kän wagtyny almaly däl
ýaly. Şol bölümleri ýazmak üçin ýazyja uruşdan öň iki ýyl,
uruşdan soňam iki ýyl işlemegiň gerek bolandygyna ynanmak
kyn. Ýazyjynyň romany tamamlap oturybermegiň deregine,
öňki bölümler çap edilenden tas bir ýyl soň, žurnalyň 1940-njy
ýyldaky 8-9-njy nomerlerinde öň çap edilen bölümlerden has
öňdäki «Myş-myşlar hem hakykat» diýen bölümini çap
etdirmegi, ýazyjy öňki bölümleri çap etdirenden soň, romanyň
yzyny dowam etdirmän, gaýta öňüni ýazan bolaýmasyn diýen
pikir döredýär.
Bu pikire itekleýän ýene bir zat bar. T. Durdyýewden
getiren sitatamyzdan görnüşi ýaly, A. Gowşudow «Sowet
edebiýaty» žurnalynyň 1940-njy ýyldaky 1-nji nomerinde,
ýagny romanyň Permana degişli bölümleriniň we «Myş-myşlar
hem
hakykat»
diýen
bölüminiň
çap
edilen
döwrüniň
aralygynda öz eseri hakda çykyş edipdir. Şol çykyşynda-da:
«Bu romanyň birinji bölümi türkmen halkynyň kolonial
döwründen öňki döwrüni we kolonial döwrüni suratlandyrýar
we Zakaspi oblastynda graždanlyk urşunyň gutarmagy bilen
roman gutarýar. Şu jümleden 1916-njy ýylyň gozgalaňyndan
bir görnüşini hem şu roman öz içine alýar» diýip ýazýar.
Ýazyjynyň şu setirleriniň ýazylan wagtynda hem romanyň
birinji kitabynyň «Buýsançly gala» bölüminden başlap, tä ikinji
kitabynyň «Kim kimi awlamak ýolunda» diýen bölümine çenli
ýazylyp gutarylandygyna ynanmak kyn, Sebäbi bu ýerde tutuş
roman babatda-da, onuň birinji bölümi babatda-da juda umumy
pikir ýöredilýär. Edil şonuň ýaly ýazyjynyň romanyň birinji
bölümi hakdaky pikiri hem, umuman roman hakdaky pikiri
hem onuň elimizdäki wariantyna laýyk gelenok.
Ýazyjy ilkinji sözleminiň «bu romanyň birinji bölümi
türkmen halkynyň kolonial döwründen öňki döwrüni we
kolonial döwrüni suratlandyrýar» diýen birinji kitabyny, «we
Zakaspi oblastynda graždanlyk urşunyň gutarmagy bilen roman
gutarýar» diýen ikinji ýarymynda bolsa romanyň ikinji
kitabyny nazarda tutýar.
Elbetde, ýazyjynyň birinji kitap hakdaky pikiri onuň
mazmunyndan sowa geçenok, onda, dogrudanam, Gökdepe
galasynyň daşynyň gabalan döwründen Öwezmyrat batyr
dagynyň Sibir sürgünliginden gaýdyp gelen döwrüne çenli
bolan aralyk suratlandyrylýar. Şol aralyk türkmen halkynyň
kolonial döwründen öňki durmuşynam, soňky durmuşynam öz
içine alýar. Şol döwrüň sosial-synpy gatnaşyklaryny hem göz
öňüne getirmäge mümkinçilik berýär. Ýöne böwrüňi diňledýän
zat ýazyjynyň eýýäm ýazylyp gutarylan bolmaly birinji kitap
hakda juda umumy gürrüň edýänligi, hemme zady bir sözlemiň
ýarynda aýdyp goýberýänligi, birinji kitabyň esasy özenini
emele
getirýän
Gökdepe
wakalary
hakda
hiç
zat
ýaňzytmaýanlygy. Onsoňam, romanyň ikinji kitaby hem tas
tutuşlygyna diýen ýaly türkmen halkynyň kolonial sütem
astynda ýaşan döwrüni öz içine alýar ahyry.
Ýazyjynyň tutuş roman babatdaky «Zakaspi oblastynda
graždanlyk urşunyň gutarmagy bilen roman gutarýar» diýen
pikiri, umuman, hakykata dogry gelýär. Özem bu ýazyjynyň
romanda graždanlyk urşunyň wakalaryna düýpli orun bermegi
nazarda tutandygyna şaýatlyk edýär. Ýöne romanda graždanlyk
urşunyň beýan edilişi juda epizodiki häsiýete eýe. Graždanlyk
urşy hakynda romanyň diňe «Hakykaty gözleýjiler» hem
«Partizanlar» diýen iki bölüminde gürrüň edilýär.
Ýazyjynyň
«şu
jümleden
1916-njy
ýylyň
gozgalaňyndan bir görnüşi hem şu roman öz içine alýar» dien
sözleri aýragyn üns bermäge mynasypdyr. Ýazyjynyň,
dogrudanam, 1916-njy ýylyň gozgalaňyna üns bermegi göz
öňünde
tutandygyna
romany
1939-njy
ýylda
«Sowet
edebiýaty» žurnalynda çap edilen bölümleri hem şaýatlyk
edýär. Wakalaryň ösüşi türkmen daýhanlarynyň gün-günden
güýjeýän kolonial süteme baş galdyrmagyna alyp barýar.
Patyşa Russiýagy birinji jahan urşuna goşulýar. Türkmen
daýhanlary at, düýe diýen ýaly her hili agyr salgytlara sezewar
edilýär. Kolonial sütem olaryň etinden geçip, süňňüne ornaýar.
Bu ýagdaý Öwezmyrat batyry hem atyny Perman bilen
gaçyrmaga mejbur edýär.
Ýöne, näme üçindir, romanda Permanyň başyndan
geçirýän
wakalarynyň
soňy
turkmen
daýhanlarynyň
antikolonial, synpy çykyşlaryna ösüp geçmeýär-de, Permanyň
sag-aman dolanyp gelmegi bilen tamamlanýar, ýazyjy özüniň
agzan 1916-njy ýylyň gozgalaňyndan sowlup geçýär, ýüzüniň
ugruna graždanlyk urşunyň wakalaryna ýüzlenýär.
Bu zatlar nämäni anladýar? Ýazyjynyň 1940-njy ýylda
«Sowet edebiýaty» žurnalynda eden çykyşyndan soň, onuň köp
planlarynyň üýtgändigini aňladýar. Hut şol döwürde romanyň
üstünde işlemekde düýpli özgerişleriň bolandygyny aňladýar.
Ýazyjynyň romanyň üstünde iň basalykly işlän döwrüniň
otuzynjy ýyllaryň aýaklaryna, kyrkynjy ýyllaryň başyna gabat
gelendigini anladýar.
Beýle diýmek bilen, biz ýazyjynyň romanyň üstünde
ýigriminji ýyllaryň aýaklarynda, otuzynjy ýyllaryň başlarynda
işläp başlandygy hakdaky pikiri inkär etmekçi bolamzok. Ýöne
romanyň «Perman» adyny almagynyň ýöne ýere däldigini,
ýazyjynyň döredijilik planynda romanyň 1939-njy ýylda
žurnalda çykan bölümleri ýazylandan soň düýpli özgerişleriň
bolandygyna ünsi çekmek isleýäris. Romandan ilkinji bölek
«Sowet edebiýaty» žurnalynyň 1939-njy ýyldaky 2-nji
nomerinde çap edilipdir. Diýmek, ol žurnala giç galsa şol ýylyň
başynda, bolmasa 1938-nji ýylyň ahyrlarynda hödürlenen
bolmaly. Beýik Watançylyk urşy başlanýança öňde ýene iki
ýarym ýyl ýatyr.
Eger ýazyjy uruşdan öňki şol iki ýarym ýyly, uruşdan
soňam şonçarak wagty romanyň 1939-njy ýylda eýýäm
žurnalda çap edilen «Kim kimi awlamak ýolunda» diýen
bölüminden
soňky
«Perman
gorkuly
ýerde»,
«Berk
buljumlaryň eýesi», «Permanyň myhman ýeri», «Oslanmadyk
duşuşyk»,
«Şowly
ýeňiş»,
«Hakykaty
gözleýänler»,
«Partizanlar», «Perman demir ýol işgäri» diýen möçber
babatda bolsa bäş çap listine barabar bölümlere sarp eden
bolsa, ol bölümler sýužet taýdanam, çeperçilik taýdanam beýle
üzlem-saplam, gowşak çykmazdy. Diýmek, ýazyjy romanyň
ilkinji baplary žurnalda çap edilenden soňam, onuň yzyny
dowam etdirmäge agram salmandyr-da, esasy güýjüni ýa-ha
birinji kitaby ýazmaga, ýa-da ony täzeden işläp, has
kämilleşdirmäge gönükdiripdir.
Elbetde, bu soraglara azda-kände dogry jogap tapmak
üçin romanyň golýazmasynyň ähli wariantlaryny jikme-jik
öwrenmek, deňeşdirip görmek gerek. Belki, täze bölümler,
olaryň has kämil wariantlary tapylar. Romanyň ikinji kitabynda
sýužetiň ösüşindäki käbir üzlem-saplamlyklaryň bardygy
henizem eseriň golýazmasynyň elimize doly düşmändigi
barada oýlanmaga mejbur edýär.
Bolsa-da,
biz
romana
edebi
miras
hökmünde
çemeleşdik. Onuň adynyň mazmunyna laýyk gelmeýändigine,
ony çalşyrmagyň maksada laýykdygyna garamazdan, beýle
etmekden saklandyk. Romanyň ilkinji neşirini onuň ylmy
dolanyşyga, okyjylar köpçüliginiň aňyna ornaşan ady bilen
çykarmagy makul bildik.
Ýene bir bellemeli zat romanyň iki kitaba bölünişiniň
juda şertliligidir. Eger gahrymanlaryň durmuşynda bolup
geçýän öwrülişik pursatyndan çen tutjak bolsaň, birinji kitap
Gökdepe galasy synyp, bosgunçylyga giden ilatyň öz
mekanyna dolanyp gelýän ýerinde, «Iki aganyň guly» diýen
bölüm bilen tamamlanmaly. Ýöne, näme üçindir, ýazyjy
şondan soňky «Mertlik hem mekirlik», «Tötänden ýörenler»,
«Garaşylmadyk duşuşyk» diýen bölümlerde on-on bäş ýylyň
wakalaryny
ýygjamlap
beýan
edýär-de,
ikinji
kitaby
Öwezmyrat batyr dagy Sibirden gelenden soň, wakalaryň
arasyna esli böwşeňlik salmak bilen başlaýar. Muny ýazyjynyň
Öwezmyrat batyr dagynyň Sibirden gelen döwri bilen birinji
jahan urşunyň başlanan, patyşa hökümetiniň ilata at, düýe
salgydyny salyp başlan döwrüne çenli bolan boşlugy
doldurmak üçin eden bolmagy gaty ähtimal.
Roman
redaktirlenende
elimizdäki
golýazmany,
mümkin boldugyça, okyjylara doly ýetirmegi maksat edindik.
Juda zerurlyk bolmasa ýa-da käbir büdür-südürlikleri düzlemek
üçin
edilmese,
gysgaltmazlyga
golýazmadan
hiç
zady
çalyşdyk.
Esasy
taşlamazlyga,
tekst
bilen
baglanyşmaýandygy üçin diňe «Şowly ýeňiş» diýen kiçijik
bölüm we romanyň iň soňunda Perman bilen onuň köne tanşy
Sadygyň duşuşýan epizody taşlandy.
«Şowly ýeňiş» bölüminde Permanyň birinji jahan
urşunde görkezen edermenligi hakda gürrüň berilýär. Ýöne bu
bölüm hiç bir jähtden romanyň sýužeti bilen baglanyşmaýar.
Sebäbi biz Permanyň haçan we nädip fronta düşenligindenem,
soňra onuň frontdan haçan we nädip dolanyp gelenligindenem
bihabar. Munuň üstesine-de, aýratynlykda alanyňda-da, ol
bölüm çeperçilik babatdan juda gowşak.
Romanyň «Perman demir ýol işgäri» diýen iň soňky
bölüminde hem Perman Sadyk diýen bir köne tanşy bilen
duşuşýar. Ony zordan tanaýar. Birinjiden-ä, biz tutuş romanyň
dowamynda Permanyň Sadyk diýen tanşynyň bardygyny
göremzok. Ikinjidenem, olaryň bu gezekki duşuşygy hem diňe
biri-birini tanamagy bilen tamamlanýar. Hatda ikisinden biriniň
öýüne gidip, gürleşibem bilenoklar.
Şonuň
üçinem
romanyň
sýužeti
bilen
hiç
hili
baglanyşygy bolmadyk «Şowly ýeňiş» bölümi bilen Sadykly
epizod, öň aýdyşymyz ýaly, kitaba girizilmedi.
Ýöne golýazmada gabat gelýän näsazlyklary, logiki
çaprazlyklary, wakalaryň yzygiderliliginiň bozulýan ýerlerini,
biri-birini tutmaýan ýerlerini timarlamak, taraşlamak, düzläp
goýbermek barada köp iş edildi.
Mälim bolşy ýaly, roman uzak ýyllaryň dowamynda
ýazylypdyr. Onuň käbir bölümleriniň dürli wariantlarynyň
bolandygyna şübhe ýok. Mysal üçin, elimizdäki golýazmada
hem
«Gümanly
ýazgyt»
diýen
bölümiň
biri-birinden
tapawutlanýan iki warianty bar. Onsoň romanyň aýry-aýry
bölümleriniň dürli wariantlarynyň garjaşan bolmagy ýa-da
onuň käbir bölümleriniň bize gelip ýetmedik bolmagy mümkin,
golýazmada, aýratynam onuň ikinji kitabynda bölümler
arasynda üzlem-saplamlyk, böwşeňlik, çaprazlyk gabat gelýär.
Öň birhili gürrüň berlen waka soňra başgaçarak bolup çykýar.
Ýa-da wakalaryň gidişinde wagt birliginiň, ýer birliginiň
bulaşdyrylýan ýerleri bar. Käbir gahrymanlaryň atlary dürli
berilýär.
Roman
redaktirlenende
şeýle
näsazlyklary,
nätakyklyklary düzetmeli boldy. Mysal üçin, birinji kitabyň
ahyrynda
Öwezmyrat
batyr
dagyny
Dykma
serdaryň
tutandygy, Öwezmyrat batyryň şonuň üçin biçak namys
edýändigi
nygtalýar.
Emma
romanyň
ikinji
kitabynda
Öwezmyrat batyryň Kany batyr bilen Aman batyra özleriniň
nähilelik bilen Hal mollanyň aldawyna düşüşleri, tutulyşlary
hakda gürrüň berýän ýerinde olary ele salanyň Dykma serdar
däl-de, Nyýazmyrat han diýen biridigi aýdylýar. Bu bolsa
ýönekeý bir säwlik bolman, Öwezmyrat batyryň obrazynyň
aňyrdan gelýän logikasyna ters gelýär. Onuň Dykma serdara
bolan barlyşyksyz garaýşyny gowşadýar. Şonuň üçinem
romanyň ikinji kitabynda Nyýazmyrat hanyň ady Dykma
serdar diýlip üýtgedildi.
Edil şonuň ýaly, romanyň birinji kitabynda Öwezmyrat
batyr bilen Sibire sürgün edilýän adamlaryň biriniň, Gul
ýeserdigi aýdylýar. Emma ikinji kitapda welin ýazyjy hemme
ýerde onuň adyny Guljenew serdar diýip tutýar. Bu özboluşly
hem juda çylşyrymly gahrymanyň hem ady hemme ýerde Gul
ýeser diýlip alyndy.
Romanyň
tutuş
süňňünden
aňlanyşyna
görä,
Öwezmyrat batyryň gyzy Gülsoltan adamsy ölenden soň,
Muhammetmyrat ahuna barýar we olar biri-birinden üzňe
ýaşaýarlar. Sebäbi romanda Öwezmyrat batyryň öz agtygy
Permany hiç wagt görmendigi nygtalýar. Eger olar bir obada
ýaşaýan bolsalar, Öwezmyrat batyryň öz agtygyny tä ol
ýigdekçe çykýança görmän gezmegi mümkin däl. Edil şonuň
ýaly, romanda Permanyň hem öz babasyny diňe birki gezek
daşyndan görendigi aýdylýar. Bir obada ýaşaýan bolsalar
Perman öz babasyny daşyndan häli-şindi görüp durmaly.
Onuň tersine, romanda Öwezmyrat batyrlar bilen
demirçi ussanyň hemişe diýen ýaly goňşy oturandyklary
tassyklanýar. Demirçi häli-şindi Öwezmyrat batyryň ýanyna
gelip dur, Öwezmyrat batyr hem onuň dükanyna baryp dur.
Emma romanyň ikinji kitabynda Muhammetmyrat baýyň
işiginde hyzmat edip ýören Permanyň demirçiniň ogly bilen
tirkeşýändigi aýdylýar. Demirçiniň ogly Muhammetmyrat
ahunyň işiginden kowlan Permany öz ýany bilen alyp gaýdýar.
Diýmek, Perman ençeme wagtlap, Öwezmyrat batyryň
gapdaljygynda ýaşamaly, häli-şindi onuň gözüne ilip durmaly.
Emma ýene-de Öwezmyrat batyr demirçi bilen Permany hiç
wagt görmedik adam ýaly bolup gepleşýär, ondan Permanyň
ykbaly hakda soraýar.
Gepiň gysgasy, eger Perman demirçiniň ogly bilen
tirkeşýän bolsa, onuň öýünde ýaşaýan bolsa, Öwezmyrat
batyryň ol hakda bilmezligi mümkin däl. Şol sebäpli hem
roman redaktirlenende demirçiniň ogly bilen Permanyň başga
bir dosty Çary bir obraza birikdirildi. Demirçiniň ogly hemme
ýerde Çary diýlip alyndy. Diňe Nurnyýazyň demirçi bilen guda
bolandygy hakda gürrüň edilýän ýerde öňki bolşunda
galdyryldy. Dogrusy, diňe şo ýerde bolaýmasa, romanyň hiç
ýerinde demirçiniň oglunyň bardygy bildirenok. Biz ony ne
ata-enesi bilen, ne Öwezmyrat batyr bilen gürleşip durka
görýäris. Ol Perman bilen gatnaşygynda hem öz ady bilen dälde, ýöne demirçiniň ogly diýen at bilen görkezilýär.
Täşli şorta bilen Begli mollanyň obrazynda gabat
gelýän käbir büdür-sudürliklerem ýylmanyp geçildi.
Seýitmyrat beg romanyň tutuş dowamynda hereket
edýär, özem ýatda galyjy obrazlaryň biri. Ýöne ikinji kitabyň
«Permanyň myhman ýeri» diýen bölüminde hem ýazyjy öý
eýesiniň
ogluny
Seýitmyrat
atlandyrypdyr.
Roman
redaktirlenende, şol bir adyň gaýtalanyp durmazlygy üçin, bu
bölümdäki Seýitmyradyň ady Sähetmyrat diýlip üýtgedilip
alyndy.
Umuman, romanyň ikinji kitabynda nähilidir bir üzlemsaplamlygyň, budur-sudürligiň bardygy duýulýar. Bu ýagdaý
golýazmadan gaçyp galan ýa-da ýitirilen bölümleriň bar
bolaýmagynyň mümkindigi barada oýlanmaga mejbur edýär.
Biz ozal ikinji kitapda «Şowly ýeňiş» diýen bölümiň
bardygyny, onuň romanyň sýužeti bilen baglanyşmaýandygyny
agzapdyk.
Permany
birinji
jahan
urşunyň
frontlarynda
görkezmek üçin, ýazyjy ony ilki bilen fronta ugratmaly. Şonuň
üçinem şol bölümiň başsyz-aýaksyz golýazmanyň arasyna
düşüp oturybermegi gaty geň galdyrýar. Belki, şol bölümiň
öňem, yzam bolandyr-da, olar ýitirilendir?
Romanyň ikinji kitabyndaky graždanlyk urşunyň
wakalaryny beýan edýän «Partizanlar» diýen bölümden soňky
«Perman demir ýol işgäri» diýen bölüm bilen aralykda hem
üzňelik bar. «Perman demir ýol işgäri» diýen bölüm epilog
ýaly bir zat bolup dur.
Bu meseleleriň yzyna düşmek, öwrenmek, romanyň
tekstini
täze
wariantlar
bilen,
täze
tapyndylar
bilen
baýlaşdyrmak geljegiň işi. Zerur iş. Şol işiň netije berjekdiginede umyt baglamak mümkin.
Häzir bolsa esasy wezipe romany ussat ýazyjydan galan
miras hökmünde öz asylky bolşunda okyjylara ýetirmekden
ybarat bolup durýar. Okyjy hem, edebiýaty öwreniş ylmy bilen
edebi tankyt hem romana edebi miras hökmünde garamalydyr,
edebi miras hökmünde baha bermelidir.
Ata Gowşudow ussat ýazyjy, özboluşly döredijilik
mekdebi. Onuň golýazmasyny redaktirlemegiň özi bir mekdep
geçmek bilen barabar.
Golýazmalar dürli-dürli bolýar. Käbir golýazmalary
okanyňda suw gysymlan ýaly bolup galýarsyň. Käbir
golýazmalar bolýar — näçe gysgaltsaň, niresinden gysgaltsaň
gysgaldyp oturmaly. Islän ýeriňe islen zadyňy goşup oturmaly.
Ata Gowşudowyň golýazmasy seplenip ýasalan zada däl-de,
guýlup
ýasalana
meňzeýär.
Şonuň
üçinem
golýazma
redaktirlenende romanyň teksti, kompozisiýasy üýtgewsiz
saklanyldy.
Golýazmany redaktirlemek esasan onuň grammatiki
strukturasyny syntgylamak, taraşlamak bilen baglanyşykly
boldy. Ata Gowşudow çeper diliň ussady. Ol çeper söz bilen
surat çekýär, çeper dil bilen gahrymanlarynyň ruhy dünýäsini,
gylyk-häsiýetini
açyp
görkezýär.
Okyjylary
wakalaryň
jümmüşine äkidýär, oýlandyrýar, tolgundyrýar. Onuň diliniň
baýlygyna, obrazlylygyna haýranlar galaýmaly. Ol halkyň
janly gepleşik diliniň deňsiz-taýsyz ussady. Bu ýerde halk
diliniň obrazlylygy bar, janly intonasiýasy hem bar, tebigy
parasatlylygam bar.
Ýöne halkyň janly gepleşik diliniň tebigy normalary
edebi diliň hökmany grammatiki normalary bilen garjaşýar-da,
käte ýazyjynyň sözlemlerinde tagaşyksyzlyk, grammatiki
formalaryň birliginiň saklanmazlygy ýaly ýagdaýlar ýüze
çykýar. Näme üçindir, halk dilini şeýle gowy bilýän, oňa çäksiz
sarpa goýýan ýazyjy edebi dilde-de ylmy edebiýatda
bolaýmasa, çeper edebiýatda hem kän ulanylmaýan «we»
baglaýjy kömekçisini biçak köp ulanýar. Munuň gereg-u-gerek
däl ýerinde gaty köp ulanylýandygyna ýazyjynyň telim gezek
gaýtalanyp neşir edilip gelinýän çeper eserlerine çalaja ser
salanyňda-da göz ýetirmek bolar.
«Perman» romanynda grammatiki taýdan sypnylamaly,
taraşlamaly sözlemler köp gabat gelýär. Şonuň üçinem bu
babatda romanyň dili, aýratynam awtoryň öz dili mazaly
syntgylandy. Dialoglaryň gurluş tehnikasyna, zaman birliginiň
saklanylyşyna üns berildi. Mysal üçin, originaldaky «Haçan-da
bolsa geçen ýyllaryň biri gaty gurak geldi. Şonda kimdir-de
takwa yrymçynyň biri» diýen jümle «Bir gezek ýyl gaty gurak
geldi. Şonda kimdir takwa yrymçynyň biri» diýlip berildi.
Romany redaktirlemek işi esasan şunuň ýaly manyda geçirildi.
Ýöne ýazyjynyň leksikasyna hiç hili üýtgeşiklik
girizilmedi. Onuň ulanan sözleriniň hemmesini saklamaga
çalşyldy. Sözlemde sözleriň tertibini üýtgediläýen halatyndada, manynyň doly hem dürs saklanmagyna aýratyn üns berildi.
Hatda
ýerine
düşendigine-düşmändigine
garamazdan,
ýazyjynyň öz ýasan sözleriniňem hemmesi üýtgedilmän
galdyryldy. Mysal üçin, ýazyjy «terrorçylyk» sözüniň deregine
«ýekeleme adam öldurmek» diýen söz düzümini alýar. Muny
«terrorçylyk» diýip düzetmäniňde-de, «alalap adam öldürmek»
diýip
düzetmegem
mümkin.
Emma
tekstde
ýazyjynyň
«ýekeleme» sözi ulanyldy. Bir tarapdan, «ýekeleme» sözi
«terrorçylyk» sözüniň manysyna ýakynlaşmanam duranok.
Gämik ýekelenende-de, gerek däli, artykmajy aýrylýar.
Ata Gowşudowyň «Perman» romany onuň iň köp işlän,
iň naýbaşy eseridir diýip hasap edýäris. Ol ýazylyp
gutarylandan kyrk ýyl geçenden soňam biziň edebiýatymyza
uly hadysa bolup girdi. Romanyň tutuşlygyna «Sowet
edebiýaty»
žurnalynda
çap
edilenden
soň
okyjylar
köpçüliginde döreden täsiri şeýle diýip tassyklamaga esas
berýär.
«Perman» romany halk durmuşyny, halk häsiýetini
çuňňur, her taraply, masştablaýyn görkezýänligi bilen şu günki
döredilýän taryhy romanlardanam saýlanyp dur. Romanda
gahrymanlaryň häsiýeti, ruhy dünýäsi dartgynly wakalar arkaly
açylyp görkezilýär. Gahrymanlaryň obrazy halkyň ykbalyna
ösüp geçýär.
Romanyň birinji kitaby tutuşlygyna diýen ýaly Gökdepe
urşunyň wakalaryna bagyşlanýar. Diňe şu babatda ýazyjynyň
iki sany düýpli meseläniň dogry çeperçilik çözgüdini
tapandygyny bellemek gerek.
Birinjiden, Gökdepe wakalary barada rus dilinde juda
köp ýazgy materiallary saklanyp galypdyr. Rus harby işgärleri
bu barada tom-tom kitaplar ýazypdyrlar. Ýöne Gökdepe
wakalary barada ýekeje türkmeniňem ýazmaça galdyran
maglumaty ýok. Bu ýagdaý bolsa Gökdepe wakalaryny,
türkmenleriň şol wakalara nähili garandygyny, lageriň ikinji
tarapynda nämeleriň bolup geçendigini doly göz öňüne
getirmäge mümkinçilik bermeýär. Aýratynam patyşa harby
adamlarynyň
ýazgylary
türkmenleriň
şol
wagtky
ruhy
ahwalyny dogry görkezip bilmeýär. Olar öz ýatlamalarynda
wakalara diňe öz garaýyşlaryny beýan edipdirler. Köp
meselelere matlaplaýyn çemeleşipdirler. Onsoňam, olaryň
mümkinçilikleriniňem çäkli bolandygyny nazarda tutmak
gerek. Sebäbi olaryň türkmenleriň arasynda nämeleriň bolup
geçýändigini jikme-jik bilip bilmejekdigi görnüp duran zat.
Wakalara
türkmenleriň
garaýşyny
beýan
edýän
türkmençe ýazgylaryň galmandygy, türkmenleriň öz aralarynda
nähili wakalaryň bolup geçendigi hakda olaryň özleriniň
ýazmaça ýadygärlikleriniň ýokdugy diňe bir çeper edebiýatda
däl, eýsem taryh ylmynda-da uly kynçylyklar döredip gelýär.
Köp halatlarda wakalara esasan patyşa harby adamlarynyň
ýazgylaryna
garalyp
baha
berilmegi,
taryhy
hakykaty
dikeltmegi kynlaşdyrýar. Bu çeper edebiýatda hem şeýle boldy.
Ýazyjy W. Rybiniň «öwrülişik» (öňki ady «Kenardaky tüsse»)
romanynda esasan patyşa goşunlarynyň arasynda bolup geçýän
wakalara agram salynýar.
Türkmenleriň
Gökdepe
urşy
döwründäki
ruhy
ahwalynyň nähili bolandygyny dogry görkezmek üçin, şol
döwürde olaryň öz arasynda nähili wakalaryň, sosial-synpy
çaknyşyklaryň
bolanlygyny
bilmeli.
Ol
zatlar
hakdaky
maglumatlar bolsa diňe dilden-dile geçip, ujypsyz mukdarda
saklanyp galypdyr.
Ata Gowşudowyň şol maglumatlary ýeke-ýekden
çöpländigini, hatda onuň Gökdepe wakalaryny öz gözi bilen
gören,
olara
gatnaşan
adamlaryňam
birnäçesi
bilen
duşuşandygyny, gürrüňdeş bolandygyny tassyklamaga esas
bar. Onuň beýleki eserleriniň köpüsinde Gylyç mergen, Hal
Mergen, Gandym awçy, Nyýazmyrat aga ýaly gojalaryň
obrazynyň duş gelýändigi tötänden bolmaly däl. Olaryň
prototipi bolup, Ata Gowşudowyň «Perman» romany üçin
material toplanda duşuşan, gürrüňdeş bolan adamlary hyzmat
eden bolmaly.
Janly materiallaryň esasynda şol döwrüň wakalaryny
içginlik bilen öwrenmegi ýazyja türkmen jemgyýetiniň sosial-
synpy garşylyklary, onuň Gökdepe urşy döwründäki ruhy
ahwalyny dogry görkezip bilmegine ýardam edipdir. «Perman»
romanynda
wakalar
ýaýbaňlanýar.
başdan-aýak
Patyşa
türkmenleriň
goşunlarynyň
ýagdaýy
arasynda
ýazyjynyň
nazaryndan bütinleý diýen ýaly daşarda galýar. Sebäbi ol esasy
ünsüni türkmen jemgyýetiniň içki garşylyklaryny açyp
görkezmäge,
Gökdepe
tragediýasyna
getiren
sebäpleri
yzarlamaga gönükdirýär. Özem dogry taryhy netije çykarýar.
Urşuň agramy zähmetkeş halkyň boýnuna düşýär. Han-begler,
din hadymlary öz şahsy bähbitlerini arap, halky gan döküşikli
urşa iterýärler. Özleri bolsa bir gyrada galyp, soňra halky
ezmekde patyşa hökümetiniň elindäki gurala öwrülýärler.
Bu ýazyjynyň birinji dogry çeperçilik çözgüdi. Muny
ýazyjynyň anyk obrazlar arkaly nähili görkezendigi hakda
soňra giňişleýin gürrüň ederis.
Ýazyjynyň
ikinji
dogry
çözgüdi
bolsa,
ozalam
belleýşimiz ýaly, onuň Gökdepe urşunyň wakalaryna şeýle
seresaply, şeýle eserdeňlik bilen çemeleşenliginden ybaratdyr.
Ýazyjy gümanizmiň, syýasy duýgurlygyň haýran galarlyk
nusgasyny görkezýär. Romanda ýekeje-de gan döküşikli jikmejik epizoda gabat gelmeýäris. Hatda ýazyjy Gökdepe galasynyň
partladylan pursatyny beýan edýän wagtynda-da, Öwezmyrat
batyryň galanyň içinde gezip ýören pursatyny beýan edýän
wagtynda-da,
çapha-çaplygyň
jikme-jikligini
suratlandyrmakdan ussatlyk bilen sowlup geçýär. Şeýle
ýagdaýyn bolandygyny ýaňzydýar-da, jikme-jikligiň deregine
gahrymanlaryň häsiýetini, ruhy ahwalyny görkezmäge agram
salýar, wakalaryň beýany gahrymanlaryň oý-pikirleriniň,
psihologiýasynyň beýany bilen çalşyrylýar. Ýazyjy okyjyda
emosiýa döretjek bolup durman, onuň aňyna täsir etmegi
nazarda tutýar. Näme üçin şeýle betbagtlyga barlyp ýetildi, bu
kimiň eli bilen gorjalyp ýörlen zat, bu kimiň peýdasyna, kimiň
zyýanyna diýen soraglara jogap agtarýar. Uruş sahnalarynyň
elhençliklerini
görkezmän,
jemgyýetdäki
sosial-syýasy
gatnaşyklaryň elhençligini, ýowuzlygyny görkezýär.
Öň belläp geçişimiz ýaly, romanda patyşa goşunlarynyň
arasynda bolup geçýän wakalaryň görkezilýän ýeri ýok. Biz
patyşa generallarydyr ofiserleriniňem nähili pikirler, nähili
matlaplar bilen ýaşaýandygyny bilemzok. Muny ýazyjy özözünden düşnükli zat edip görkezýär. Sarizmiň maksady ülkäni
öz koloniýasyna öwürmek. Bu ýere goşunyň näme üçin
gelendigi
hem
generallarynyň,
belli.
Şonuň
ofiserleriniň
üçinem
matlabyny,
ýazyjy
patyşa
oý-pikirlerini
düşündirjek bolup azara galyp oturanok. Ol ikinji bir ýagdaýa
— zähmetkeş halka gezek gelende ýerli ekspluatatorlaryň hem
sarizm bilen ýarandygyny görkezmäge zor salýar. Olar öz
bähbidi üçin watanyny satmaga-da, halkyny gyrgyna bermägede taýýar.
Bizi ýazyjy romanyň ilkinji baplaryndan şol wagtky
türkmen
jemgyýetiniň
sosial-synpy
gatnaşyklarynyň
jümmüşine alyp gidýär. Öwezmyrat batyryň, Gara batyryň
atlylary patyşa goşunlary bilen gaça uruş edip ýörler. Ikinji