Perman-1989`Türkmenistan - 05

Jan agalar, men günäkär däldirin! Men bigünädirin!
Meniň dadyma ýetişiň! - diýip, ýolboýy obama-oba, galamagala gygyryp barýardy.
Bu ýigit perraçlardan rehimdarlyk hantama däldi. Diňe ilulusdan kömek-haraý isläp gygyrýardy. Perraçlar bolsa:
—
Dönük tutduk - diýip, öňlerinden çykana gürrüň
berýärdiler.
Hanyň buýrugy boýunça dönügiň kellesi kesilmeli boldy.
Emma heniz onuň kellesi kesilmänkä, edil asmandan inen ýaly
bolup, üç sany atly-ýaragly, gaýduwsyz adam gelip ýetişdi.
Olar hiç kime geňeşmän-zat etmän, bu ýigidiň elini çözdüler.
Perraçlar eýle-beýle diýjek boldular.
—
Baryňy gylyçdan geçireris! - diýip, olar perraçlara-da
hemle urdular.
Han hem öýüniň işiginde beýle edilmegine çydaman, gazaba
mündi. Emma öýden çykandan soň bu adamlary görup, bady
ýatdy.
—
Bu oglan siziň tanşyňyzmydy, batyrlar? - diýip,
sypaýyçylyk etdi.
Bu üç atlynyň hem özüne göwni ýetýän bolmaga çemeli.
Olaryň biri hanyň alkymyna baryp, pert-pert gürledi.
—
Han aga, bu biziň hemişeki gatnaşyp ýören tanyş
ýigidimiz. Sen bu azgyn perraçlaryňa pugtarak tabşyr. Beýle
azgynçylyk
etmesinler.
Hernä
myhmanymyz
ölmänkä
ýetişäýdik. Eger myhmanymyza bir zat bolaýan bolsa, özüňede ýenil düşmezdi, han aga. Bizem il biridiris, han aga. Senem
sylaýas, han aga, ýöne biz myhmanymyzy atamyzdanam uly
hasap edýäris. “Myhman ataňdan uly” diýip, ýöne ýere aýdylan
däldir, han aga.
Şeýdip, ol ýigit tanamaýan ýigidini tanşym, myhmanym
atlandyrdy. Han bilen dözümli gürleşdi. Han perraçlaryna
dazarylmaga başlady. Perraçbaşy:
—
Ol
men
pylanynyň
myhmanydyryn,
pylanynyň
tanşydyryn diýip aýtmady ahyry. Eger aýdan bolsa, biziň onuň
bilen işimiz bolmazdy - diýip, sapalak atdy.
Bu üç atly bu ýigidiň ýükli inerini, atyny hem özüni alyp
gitdi. Naharlap, zat-edip, ýola saldy. Özleri hem oňa ýoldaş
boldular.
Ony
kerweniň
yzyndan
ýetirip,
ýoldaşlaryna
gowşuryp gaýtdylar.
Aman batyry şonda ölümden gutaran üç atly Öwezmyrat
batyr, Kany batyr hem olaryň ýene bir ýoldaşydy. Olar Aman
batyryň şeýle güne düşenini onuň ýoldaşlaryndan eşidipdiler
hem bu bigünä ýigidi göni gelen ölümden halas etmek üçin
duran-duran ýerlerinden at salypdylar. Şondan soň Aman batyr
Öwezmyrat batyr bilen gatnaşyk açyp, ikisi biri-birini
doganyndan artyk görýärdi.
Häzirem Aman batyr Öwezmyrat batyryň “uzak ýola
ýolagçy bolmaga şaýyny tutup gelsin” diýen sargydyny eşiden
badyna, iki örküç bugranyň üstüne iki çelek hem aňry-bäri
azyk daňyp gaýdypdy. Ol salgy bilen Öwezmyrat batyryň
atlysynyň düşen ýerini tapypdy hem gelip onuň çadyrynyň
agzynda düşüpdi.
Kany batyr myhmanyň atyny hem düýesini daňyp, ot-iým
bermek bilen boldy. Öwezmyrat batyr çolalykdan peýdalanmak
isledi. Emma Aman batyr Öwezmyrat batyrdan öňürtdi. Onuň
ýüzüne çiňerilip seretdi-de:
—
Näme, batyr, seni ysytma tutdumy, näme boldy beýle,
ýaman horlanypsyň-la? - diýip geňirgendi. Soňra sözüniň
üstüne goşdy. - Ýa-da heniz meniň gözüm öwrenişmedimikä?
—
Ýok, sen ýalňyşaňok, Aman - diýip, Öwezmyrat batyr
onuň sözüni tassyklady. - Hakykatdanam, men bir erbet kesele
duçar boldum. Emma bu keseliň dermanyny tapmak kyn.
Ysytma, gyzdyrma, iç agyry diýen ýaly hudaýyň keseli maňa
hiç wagt kär edip bilmez welin, meni adamlaryň keseli
ynjydýar, Aman.
Aman batyr Öwezmyrat batyryň adamlar tarapyndan
gysylýandygyny, tükeniksiz gaýgy-alada çekmek bilen şeýle
horlanandygyny derrew aňlady. Bir salym dymandan soň:
—
Öwezmyrat batyr, seniň bu keseliň dermany näme
boljak? Ony tapmak şeýle kyn düşjekmi? - diýdi. - Biziň
elimizden geljek zat bolsa, her näçe kyn hem bolsa bir alajyny
taparys.
—
Birnäçe gün mundan ozal Dykma serdar bir obany
talapdyr - diýip, Öwezmyrat batyr gürrüň bermäge başlady. Obanyň hemme ilatyny ýesir edipdir, mal-hallaryny olja
edipdir. Aýal-erkek - uly adamlaryny horlapdyr. Kiçijik
çagalaryny sürüp şähere getiripdir. Olary edil döwüljek harman
ýaly edip, bir ýere tegeläp, ähli şäher adamlarynyň gözüniň
öňünde ol çagajyklaryň daşyna at aýlapdyr. “Bular duşmana
kömek edýär” diýip, Dykma olara azar ýamanyny beripdir.
Men şol wagt ol ýerde ýokdum. Ýöne şäherde özüni
mendenem artyk saýýan adamlar bar eken. Emma olaryňam hiç
biri Dykma serdara ýekeje agyz söz aýdyp bilmändir. Ine, men
şo zatlara gynanýan. - Ol esli salymlap dymyp oturdy. Uludan
demini aldy. - He-ýeý, şeýle bir zamana boldy. Indi men şu
çadyryň içinde ýeke özümiň edýän gürrüňimi hem ogryn etmeli
bolupdyryn. Gitjek ugrumam hemme töwerek-daşdan ýaşyryn
saklamaly bolupdyryn. Öz janymy-da gizlin saklamaly
bolarmykam diýip gorkýan.
—
Töwerek gorkuly bolsa, elbetde, berk bolmagyň hiç bir
zyýany ýok - diýip, Aman batyr parahat seslendi.
—
Hawa, meniň seni näme üçin çagyranymam hiç kime
belli bolmaly däl. Hatda Kany batyram hiç zat aňmasyn - diýip,
Öwezmyrat batyr pentledi.
—
Kany batyrammy? - diýip, Aman batyr geň galdy.
Öwezmyrat batyr diňe:
—
Ynamdar adam tapmak kynalypdyr - diýip goýdy.
Bu wagta çenli bu ikisiniň gürrüňine gulak salyp oturan
Stepan gürrüňe goşuldy.
—
Kany batyr ýagşydyr. Öwezmyrat batyr ýöne mysal
aýdýar. Ýöne aslynda aýdýany dogry. Her hili gürrüň gizlin
bolsa ýagşydyr - diýip, sypaýyçylyk bilen myhmanyň ýanynda
Kany batyry aklady.
Aman batyr dem-dynjyny aldy. Nahar-şor edinenlerinden
soň, Öwezmyrat batyr ony hem Stepany yzyna tirkäp, göýä
gezelenç edýän ýaly, baýyrlaryň üstüne dyrmaşyp gitdi. Şol
ýerde hem ol Aman batyra ony näme üçin çagyrandygyny
jikme-jik gürrüň berdi.
—
Hawa, men saňa bir wagt ýagşylyk edipdim diýibem
däl, diňe seni janymy ynanjak dostum diýip çagyrtdym. Men
saňa şu adamyny ynanjak. - Ol Stepana tarap ümledi. - Şunuň
janyny meniň janymdanam beter gorap saklamaly. Men muny
diňe saňa ynanýaryn. Şu adamy deňizden aňryk aşar ýaly ýere
sag-aman eltmeli. Ine, Aman, men seni şunuň üçin çagyrdym.
Düşündiňmi?
—
Men bu ýumşy gaty başararyn, batyr - diýip, Aman
batyr onuň gürrüňini diňländen soň ýaýdanman aýtdy. - Ýöne
diňe bu ýumşy bitirenim bilenem özümi seniň eden ýagşylygyň
astyndan çykdym diýip hasaplap bilmen.
—
Meniň şu ýumşumy bitirip, şu adamy hem ak patyşanyň
adamlaryndan, hem başgalardan ogryn deňizden geçirseň,
maňa bar edip bilen ýagşylygyňy etdigiň. - Öwezmyrat batyr
umyt hem minnetdarlyk duýgusy bilen Aman batyryň ýüzüne
garady, - Hany, maslahat ber. Haýsy ugurdan giden ýagşy?
Men-ä Kaspiniň üstünden gitseňiz gowy bolarmyka diýýän.
—
Ýok, gaýradan Mangyşlaga, Aždarhana çykan ýagşy -
diýip, Aman batyr onuň aýdanyna garşy çykdy. Öwezmyrat
batyr öz ýaýdanjyny mälim etdi:
—
Ol dogry welin, her ýurtda baýlaryň nökerleri bardyr.
Men şolardan çekinmän duramok.
—
Batyr, biz her ýerde bolsagam, hüşgärligi elden bermeris
- diýip, Aman batyr ony arkaýynlaşdyrdy.
Stepanyň özi hem Aman batyryň aýdanyny dogry tapdy.
Bular maslahaty pugta bişirip, ertir giç öýlänler ýola düşmegi
makul bildiler. Bu gije başlaryndan geçenleri sözleşip
derdinişdiler. Giç ýatdylar.
Ertir ugramaly wagt gelende, Stepan Kany batyr bilen
hoşlaşmak üçin oňa habar gatdy. Emma Kany batyryň heniz
hem şol bir öýkesi ýazylmandy. Ol munuň ugrajagyndan
bihabar sesini çykarmady. Öwezmyrat batyr oňa:
—
Näme hakyň köýen ýaly bolup otyrsyň? Ol uzak ýola
ugrajak bolup dur ahyry - diýdi.
Kany batyr allaniçiksi boldy.
—
Nirä?
—
Nirä bolar? Etrege.
Kany batyr ýerinden turdy-da, Stepanyň ýüzüne dikanlady
hem sorag berdi:
—
Stepan aga, gidäýjekmi?
Stepan mylaýym ýylgyryp, parahat gepledi:
—
Hawa. Men gitjek. Men saňa ol gürrüňi oýun edip
aýdypdym. Sen menden öýkeläp ýörme. Hoş, sag bol.
Ol ikisi elleşip hoşlaşdy. Öwezmyrat batyr, Aman batyr,
Stepan üçüsi gapdallaşyp, öz aralarynda gürleşip barýardylar.
Öwezmyrat batyr hüşgär boluň diýip, Aman batyra sargaýar.
Bular şol gidişlerine dagyň başyna dyrmaşyp başladylar.
Bu habary birden eşiden Kany batyr, “päh” diýlen ýaly,
çadyryň agzynda aňk-taňk bolup durdy. Olaryň yzyndan
seredýärdi. Birden ol hem bularyň yzyndan ylgady.
Ol bärden baranda, Öwezmyrat batyr eýýäm olary
ulaglaryna ataryp, hoşlaşyp durdy. Kany batyryň ýetip
gelýänini gören Stepan Öwezmyrat batyryň ýüzüne dikarynlap,
ýürek bilen sargady:
—
Batyr, sen Kany batyra müňkürlik edip, birden nähak iş
edäýmegin...
Öwezmyrat serdar onuň bu sözlerine ýagşydan-ýamandan
hiç zat diýmän, hoşlaşmagyny dowam etdi:
—
Hoş, sag bol, Stepan aga. Bizi unutmagyn.
—
Unutman, batyr. Biz ýene görşeris - diýip, Stepan jogap
berdi. Ýöne onuň bu sözleri Öwezmyrat batyra diňe göwün
aldamak üçin aýdylan iki agyz söz bolup eşidildi.
Näçe kynam bolsa, ahyry aýrylyşyk pursaty geldi. Aman
batyr bilen Stepan olardan arany açyp ugrady. Öwezmyrat
batyr olaryň yzlaryndan seredip, ep-esli salym çiş gara bolup
durdy. Ol yzyna öwrülen ýerinde, bir ädim beýle ýanynda
Kany batyryň gözünden damja-damja ýaş döküp duranyny
gördi. Bir gezek onuň ýüzüne seretdi-de, dolanyp seretmän
gitdi. Baryp çadyra girip gyşardy. Öwezmyrat batyryň
ýüreginiň yzasy Kany batyryňkydanam güýçlüdi. Diňe ol
gözüne ýaş getirmän, syr saklap durup bilýärdi.
Bir haýukdan soň çadyryň ýanyna gelen Kany batyr bolsa:
—
Adamlaryň bu dünýäde amanatdygyny özüň gowy
bilýäň. Bu gün göreniň ertir ýok. Ýene sen adamyň göwnüne
degýärsiň - diýip, edil başga bir adama käýeýän ýaly edip, özözüne käýinjiräp hüňürdäp ýördi. - Hanha indi gitdi.
Baransoňam patyşa ony asar ýa-da Sibir eder. Sen bolsaň onuň
göwnüne degip goýberdiň. Bu näme etdigiň boldy seniň?..
Öwezmyrat batyry şeýle bir agyr tukatlyk basdy, ol edil
mergi keseline çäre tapyp bilmän, özüniň iň ýakyn dogangaryndaşlarynyň baryny gara ýeriň gujagyna salan adamlar
ýaly gaýgy-gama batdy hem başyny basyrynyp ýatdy. Soňam
ol birnäçe günläp geplemän dymyp gezdi. Ol ýüreginde öz-özi
bilen dynman gürleşip ýörşüne, güň bolan ýaly, töwereginde
bolýan gürrüňleriň ýekejesi-de onuň gulagyna ilmeýärdi. Hatda
özüne dikartlanyp berlen sowaly hem eşitmän, “hä,näme
diýdiň?.. düşünmedim...” diýip, birnäçe gezek gaýtaladýan
wagtlary bolýardy.
Atlylaryň arasynda: “Öwezmyrat batyr deregini dagadyp,
aňkasy aşyp, aljyrap ýör öýdýän... Bu däliräp düze düşmese
ýagşy” diýen gürrüňler başlandy. Garry batyr ýaly käbir takwa
adamlar bolsa: “Aý, ýigitler, nähak gan ýerde ýatmaz, hakyna
nähakyma seretmän, bigünä adamlaryň ganyny döküp ýörseň
elbetde ol seni dälireder, düze düşürer, ahyry ile gülban edip
öldürer... Hanha, Stepan agada näme günä bardy, ony görnetin
ölüme ugratdy” diýip gürrüň edişýärdiler.
Özüniň iň ýagşy dostundan aýrylanynyň gaýgy-gamynyň
üstesine Öwezmyrat batyra has agyr degen bir dert Batyr hajy
duşandan soň atlylarynyň arasynda dörän müňkürlik boldy.
“Batyr hajy öz doganoglany bolany üçin ony öldürmän, gitjek
ugruna goýberipdir, başga bir adam bolan bolsa, hökman
öldürerdi” diýşip, atly ýigitler topar-topar bolup öz aralarynda
gürrüň edýärdiler. Stepan näbelli bir ugra ugradylandan soň,
öňki müňkürçilikli gürrüňleriň üstüne täze gürrüňler hem
artdyrylyp başlandy. “Stepan aga Batyr hajyny öldürmeli
diýipmiş. Stepan bilen Öwezmyrat batyryň arasynda tersligiň
döremegine hem şol sebäp bolupmyş. Öwezmyrat batyr bir ýol
tapyp, Stepany ölüme ugradypmyş. Stepan dogruçyl hem gowy
adam. Ol patyşanyň zulumyndan gaçyp, pena gözläp gelen bir
myzapyr... Şeýle adama kast etmeklik namysly türkmen ogluna
ýaraşmaz. Beýle iş diňe binamyslaryň işi bolar” diýşip, atlylar
öz aralarynda gürleşýärdiler.
Öwezmyrat batyr bu gürrüňlerden habarsyz şol tukatlygyna
gezip ýörýärdi.
Stepan gidensoň soň birnäçe gün geçipdi. Öwezmyrat batyr
öz çadyrynyň gapysynda otyrdy. Kany batyr bolsa şol öz-özüne
käýinip hüňürdemegini dowam edip, öz işi bilen güýmenip
beýle ýanynda otyrdy. Şol wagt hem atlylarynyň bir topary
ýygnanyp, munuň ýanyna geldi. Öwezmyrat batyr ýüzüni
galdyrsa, atlysynyň içinde bolan Garry batyr ýaly sada garrylar
bir bölek ýigidiň öňüne düşüp gelipdir. Atlylarynyň galanlary
hem
ygym-sagym
bularyň
yzyndan
gelip
ýygnanýar.
Öwezmyrat batyr hemişeki perwaýsyzlygy bilen:
—
Geliň - diýdi.
—
Geldik, batyr.
—
Ýagşy geldiňiz... Näme, gelşiňiz habarlymy ýa-da küşt
meýliňiz barmy? Baryňyz bir tarapa bolsaňyzam utularsyňyz -
diýip, Öwezmyrat batyr syrly ýylgyrdy. Gelenler bir salym
dymyp oturanlaryndan soň, Garry batyr söze başlady:
—
Batyr, biziň habarymyz bar.
—
Näme habar? Aýdyň, eşideli.
—
Hawa, oglanlaryň arasynda şeýle bir myş-myş gürrüň
ýaýraýar. Oglanlar şonuň anygyna ýeteliň diýdiler - diýip,
Garry batyr ýigitleriň adyndan gürledi.
Öwezmyrat batyr bir hili geň galdy.
—
Be, o nähili gürrüňkä? Aýdyp oturyň.
—
Hawa, hamala sen öz atlylaryňa duýdurman, eden işiňi
öz başyňa edýärmişiň.
Garry batyr şeýle diýende, Öwezmyrat batyr onuň ýüzüne
çiňerildi.
—
Hawa, bolup biler - diýdi. - Sebäbi hemme atly bilen
maslahatlaşylyp edilmeli işem bolar, hiç bir adama bildirilmän
edilmeli işem bolar. Emma men-ä, öz bilşimçe, ýurduň ýa-da
atlynyň zyýanyna işlän däl bolsam gerek.
Garry batyr hem ýüregindäkini aýtmagyny dowam etdi:
—
Sen Batyr hajyny ýanynyň haty bilen tutupsyň. Ýöne
ony öldürmän goýberipsiň. Ony öz garyndaşym diýip, sylap
goýberdiňmi ýa-da başga sebäbi barmy?
Öwezmyrat batyryň birden gahary geldi, depe saçlary üýşdi.
Ol gazaply nazaryny Kany batyra tarap aýlap goýberdi-de,
ýene Garry batyra ýüzlendi:
—
Hawa, men ony goýberdim. - Aýak üstünde duran hem
oturan ýigitler biri biriniň ýüzlerine seredişdiler. Öwezmyrat
batyr dyngy beren sözüni dowam etdi. - Hawa, men ony
goýberdim. Ýöne onuň ýanyndan hiç bir hat çykmandy... Men
olary kimleriň iberenini aňýardym. Ony iberenler Dykma
serdar, Seýitmyrat beg, Hanmämmet atalykdy... Men bulary
bilýän welin, delilim bolmady. Men delilim bolmasa-da, ony
hökman öldürjekdim. Ýöne onam edip boljak däldi. Eger
şeýden bolsam, onda “öz garyndaşyny öldürmän goýberdi”
diýip size habar beren şugul “Öwezmyrat delilsiz adam
öldürdi, nähak gan dökdi” diýip size habar bererdi. Munuň
tapawudy näme? Ýeke özüm oňa duşan bolsamdym, ol
gördüm-bildimsiz ýok bolardy. - Ol şu ýerde özüniň gap
guýlan ýaly gözlerini ýene Kany batyra tarap aýlady. Ýigitleriň
birnäçeleri Hal molla garap goýdular. Sebäbi bu gürrüňi has
gyzyklandyrýan Hal mollady. Mundan habarsyz Öwezmyrat
batyr ýüzüni aşak salyp, gürrüňini dowam etdi. - Hawa, işiň
bolşy şeýle. Sizem haýsyny isleseňiz, öz göwnüňiziň söýenini
diýiň. Meniň üçin tapawudy ýok... Ýöne arman Batyr hajy
elimden diri sypdy. Ýöne olam ölmeli welin, ilki bilen ony
iberýänleri öldürmek gerek. Onuň üçinem delil gerek.
Bir salym ara dymyşlyk düşdi. Şondan soň Garry batyr
indiki soragyna geçdi:
—
Ýeri, bu Stepan aga näme boldy? Olam birden ýok
boldy. Biz ondanam bihabar.
—
Hawa, olam “ýok” boldy - diýip, Öwezmyrat batyr onuň
aýdanyny tassyklady.
—
Nähili ýok boldy?
—
Ýöne gitdi... Şu gün ara ol şu taýda görnenok. Elbetde,
ol şu taýda ýok. Bolsa görnerdi.
—
Nirä gitdi?
—
Etrege gitdi.
—
Näme işe gitdi?
Öwezmyrat batyr bir salym dymandan soň kesgin gürledi:
—
Onuň näme işe gidenini siziň bilmegiňizem gerek däl,
onuň size geregem ýok.
—
Bizden ogryn Etrekde onuň näme işi bolup biler? Biz
ony hökman biläýmeli - diýip, atlylaryň biri gygyrdy. Dili
ýeňillerden ýene biri gapdaldan gygyrdy:
—
Hemme işi diňe Öwezmyrat batyr bilip, başga adamlar
bilmesiz bolsa, iş başa barmaz.
Öwezmyrat batyryň gany depesine urdy. Ol tarsa ýerinden
turdy. Gazaba mündi.
—
Onuň näme iş bilen Etrege gidenini diňe men bilýän.
Başga biriňem bilmeýärsiniz. Şony siz bilibem biljek däl.
Şonda asman paýyňyzy çekýän bolsaňyz çekiň!.. Şony siz
bilmeýärsiňiz.
Düşnüklimi?..
Menem
siziň
bir
tutma
serdaryňyz däl. Özüňiz ýaly bir adam. Kimi-de bolsa, ýene
birini serdar ediniň. Goý, ol meýdan etjek bolsa-da, siziň ýaly
edermen ýigitlere geňeşip etsin. Emma men şu wagta çenli
eden işlerimiň ýapyk ýerlerini size açyp görkezjek däl. Hany,
meniň çadyrymyň töwereginden aýrylyň. Miltiňiz bolsa-da, ine
meýdan!
Ol şeýle diýdi-de, bir ýakaraga çykdy. Gylyjynyň baljagyny
ýazdyrdy.
—
Beýle kelpeň gürrüňi ara atmak nämä gerekdi - diýip,
Garry batyr ýaňky kelesaňlyk eden ýigitleri käýemäge başlady.
- Öwezmyrat batyr, elbetde, bize zyýanly bir iş etmez ahyry.
—
Serdaryň öz atlylaryndanam ogryn saklamaly işleri köp
bolýar ahyry - diýip, ýene biri seslendi. - Bu kelesaň akmaklar
mana düşünmän, agzyna gelenini urup durlar.
Başga-da şunuň ýaly aýdanlar tapyldy. Garaz bular öz
aralarynda maslahat tapyp, ýaňky kelesaň ýigitleriň käýinjini
ýetirdiler.
—
Baryň, maslahatyňyzy, ho-ol, Garry batyryň çadyrynda
ediň ýa-da hol köpbilmiş serdar ýigitleriň çadyrynda ediň.
Meniň çadyrymyň ýanyndan dagaň, men dynç aljak - diýip,
Öwezmyrat batyr gygyrdy-da, bu gürrüňçilikden kowlan ýaly,
özi bir çete çykyp gitdi.
Ýigitler dargamak bilen boldular. Olar öz aralaryndaky
kelesaňlara käýinýärdiler.
Bu gün atla ýolbaşçylyk eden bolmady. Bu gije töwerekde
garawul goýan hem bolmady. Diňe Garry batyr gijäni ýatman
geçirdi.
—
Bu kelesaňlar ähli atlynyňam ganyna galjak - diýip, ol
ertir ir bilenem käýinjiräp ýördi. Soňra ol ýanyna ýene iki sany
adam alyp, Öwezmyrat batyra töwella etdi. Emma edil daşa
ýagmyr ýagan ýaly, ol asyl bularyň gürrüňinem diňlänok.
Iki gün şeýle geçdi. Ahyry ähli ýigitler birigip baryp töwella
etdiler. Ol iki kelesaňam çykyp:
—
Batyr, biz ýalňyşypdyrys - diýip ýalbardy.
Ahyry Öwezmyrat batyr razy boldy. Ýene atlynyň
serdarçylygyny boýnuna aldy. Edil şol günüň ertesi atlysynyň
öňüni başlap ugramagyň pikirini edip oturan mahaly bir bölek
atly geldi. Bularyň içinde biri kellesinden agyr ýaralanypdyr.
Ol ýigidiň kellesini köne ak köýnekleri ýyrtyp sarapdyrlar. Ol
atlylar Öwezmyrat batyryň çadyrynyň agzyna baryp, ýaralyny
düşürdiler. Ýaralyny iki adam tutup, tekgeläp saklap durdy.
Öwezmyrat batyr çadyrdan çykyp, bu nätanyş adamlaryň bolup
durşuna aňk-taňk boldy.
—
Ony näme gözgyny edýärsiňiz? Gyşardyň - diýdi. Ýöne
ol ýaraly gyşartsalaram galjak bolup urunýardy. Öwezmyrat
batyr “men näme tebipmi, ony meniň ýanyma getiripsiňiz!”
diýýän äheňde ýaralyny saklap duran ýigitlere ýüzlendi. Munuň ýarasy gaty agyr eken. Oba äkiden bolsaňyz gowy
bolardy.
Ýaralynyň ýoldaşlary:
—
Meni Öwezmyrat batyra eltip tabşyryň diýip, bizi
goýmady bu - diýişdiler. Şundan soň Öwezmrat batyr has geň
galdy.
—
Bu kim? Asyl muňa näme boldy? - diýip sorady.
Öwezmyrat batyryň sesi gulagyna ildi-de, ýaraly turjak
bolup synandy. Onuň arkasyndan tekge berdiler. Ol ýigrimi,
ýigrimi bäş ýaşlaryndaky ýigitdi. Onuň ýüzünde gan nyşanasy
galman, üç ýuwlan ak esgä dönüpdir. Ol çalaran gözlerini
süzgegräk açdy-da:
—
Batyr, salawmaleýkim - diýip, çalaja pyşyrdady.
—
Aleýkim. Saňa näme boldy?
—
Hiç zat - diýip, ýaraly ýene has ýokarrak galkynjak
boldy. Ýöne ol özüniň ysgyn çenini aňdymy-nämemi, şol bir
bolşuny saklap gürrüňini dowam etdi. - Batyr, meniň adym
Ilmyratdyr. Men on iki ýaşymy dolduryp, garyndaşlarymyzyň
biriniň goýnuny bakmaga başladym. Sekiz ýyl çopançylyk
etdim. Il çopan adyny aldym. Indi iki ýyldyr, men ata çykdym,
gylyç dakyndym. Indem saňa aýtmaly habarym bar, batyr.
Weli batyr öldi.
Öwezmyrat batyr allaniçiksi boldy.
—
Weli batyr öldi?
Ýaraly demini dürsäp, çalaja pyşyrdady.
—
Öldi...
—
Ony kim öldürdi? - diýip, Öwezmyrat batyr gazaply
seslendi.
—
Ony meniň garyndaşlarym, Sapa mergeniň ogly bilen
doganoglany öldürdi. Olaryňam ikisini-de men öldürdim.
—
Şeýle diýsene - diýip, Öwezmyrat batyr içini hümletdi.
—
Hawa, şeýle... - Ýaraly barha ysgynsyz pyşyrdaýardy. -
Batyr, senem gapyl gezýärsiň. Men bir wagt bir gije näbelli
atlyny kowdum. Ol gelip atdan düşüp, şäheriň galasynyň berk
ýerinden aşmakçy boldy. Men ony tüpeňledim. Telpeginde...
hat...
Onuň mundan aňry geplemäge ysgyny galmady. Onuň
ýüzündäki der damjalary göýä ak matanyň ýüzüne düzülen
mermer däneleri ýaly ýaldyraýardy. Ýarasyndan köp gan
akmagy sebäpli, onda ysgyn-deramat galmandy. Ol gözüni
süzüp, özünden gitdi.
Ýaralynyň ýagdaýy bilen başagaý adamlar onuň telpek, hat
hakdaky syrly gürrüňine ullakan üns berip durmadylar. Bu
sözlere üns beren ýekeje adam bardy. Ol hem Hal mollady.
Telpek, hat sözüni eşiden Hal mollanyň ýüzi üç ýuwlan esgi
ýaly agaryp gitdi. Onuň kalbynda elhenç wehim döredi. Häzir
onuň ýüzüne üns berýän ýokdy. Ýogsa onuň ýüzündäki syry
aňmak kyn däldi.
Bu ýigidiň ýoldaşlarynyň gürrüň bermegine görä, Weli batyr
bir gije bir ýere çykanda öldürilipdir. Ony kimiň öldüreni hem
mälim bolmandyr. Emma Ilmyrat Weli batyry öldürmekde öz
garyndaşy Sapa mergeniň ogluna hem onuň doganoglanyna
müňkür bolup, olary öldüripdir. Olar hem muny agyr
ýaralapdyrlar. Onsoň Ilmyrat öz garyndaşlaryndanam çekinip,
“mana Öwezmyrat batyr hossarçylyk etsin” diýipdir.
Bu gürrüňlerden soň, Öwezmyrat batyr meseläniň düýbüne
ýetdi. Öwezmyrat batyryň atlysynyň içinde Hasymguly tebip
bilen tä ömrüniň ahyryna çenli bile gezen, onuň in ýakyn
şägirtlerinden biri bolan adam bardy.
—
Sen şu ýaralyny adam etmegi öz boýnuňa al. Men seniň
muzzuňy iki esse edip tölärin - diýip, Öwezmyrat ýaralyny
onuň boýnuna atdy. Özem “şähere barmaň, gum içinde pylan
guýuda pylany bardyr, şoňa baryp meniň adymy beriň” diýip
tabşyrdy. Ol ýere nähili gitmelidigini salgy berdi. Tebibiň
ýanyna iki atly goşdy. Ýaralyny olaryň biriniň syrtyna
mündürip, onuň biline guşak bilen daňdylar.
DYKMA SERDAR
Dykma uruşjaň hem ökde serdardy. Möjek ýaly nebsewürdi.
Bularyň üstesine-de ol gaty zalymdy. Ol özüniň bu
häsiýetleriniň etdirýän işlerini diňe halkyň bähbitleri üçin
edilýän iş hökmünde görkezjek bolup jan edýärdi. Her näme-de
bolsa, halk onuň nebsewürligini hem owarram edip taşlap,
zalymlygy üçin ony pisleýärdi hem ýigrenýärdi. Onuň möjek
ýaly nebsewürliginiň ahyrynyň nämä eltjegi hakynda oýlanýan
adam ýokdy.
Ýöne il oňa nebsewürligi üçin Dykma lakamyny goýupdy.
Uruşjaňlygy üçin bolsa serdar sözüni goşup, onuň adyny
Dykma serdar diýip tutýardylar.
Onuň asly çyn ady Nurmyratdy. Emma Dykma lakamyny
aýtman, ýeke onuň çyn adyny tutsaň, hatda onuň özüniň
dogan-garyndaşlary
hem
tanamaýardylar.
“Ol
haýsy
Nurmyrat?” diýip, sorap-idäp, ahyry Dykma lakamynyň
üstünden barandan soň tanaýardylar. Iliň oňa goýan Dykma
serdar lakamy onuň häsiýetlerine laýyk edilip, adalatly dakylan
atdy.
Dykma serdar gaty ýaş wagtynda atasy ölüp, ýetim galdy.
Onuň atasy bir uruşda ölüpdi. Dykmanyň agalary atalaryndan
galan mirasy kiçijik Dykma mal-mülkden bir zat bermän öz
aralarynda paýlaşypdylar. Ol öz agalarynyň elinde ýetimek
öýdençer hökmünde gezdi.
Dykma heniz ýigrimi ýaşyna ýetmänkä, alamançylyk, uruş
işine başlady. Dogan agalarynyň özüne bir hililik bilen
zalymlyk edişi ýaly, onuň ýüreginde-de birehimlik döredi.
Onuň zalymlygy şeýle bir dereje ýetipdi welin, hatda olja diýip
alamana ugran ugrunda öz agalary gabat gelse-de, olaryň
malyny oljalaýardy.
Ol bir sapar ýaragsyz oturan öz türkmenleriniň bir bölegini
alaman edip, şondan soň serdar adyny aldy hem alamana
özbaşdak gitmäge başlady.
Bir gezek ol Eýran hanlarynyň birine ýesir düşdi. Edil Kany
batyryň agalarynyň bolşy ýaly, Dykmanyň agalary hem öz
inilerine hyrydar çykmadylar, pul berip satyn almadylar. Emma
welin Dykmanyň bahasy Kany batyryňky ýaly bir batman
jöwene deňleşip arzanlamandy. Eýran hanlary ony iki ýüz elli
tümenden pes nyrha berjek däldiler. Sebäbi bu tanymal serdar
adamdy.
Ahyry Börme obasynyň adamlary maslahatlaşyp, her kim
güýjüniň ýetdiginden pul berip, iki ýüz-üç ýüz tümen pul
topladylar. Şol pula-da Dykma serdary handan satyn aldylar.
Bu işde Öwezmyrat batyryň kakasy Däli batyryňam eli bardy.
—
Dykma ýaly ýigidi hanyň ýesirliginde galdyrmak, ony
hossarsyz goýmak namysdyr, bu il-ulusyň ar-namysydyr.
Hanlar biziň ýurdumyzy çapawullaýarlar, talaýarlar. Elbetde,
olardan ar-namysymyzy almak üçin Dykma ýaly ýigitler bize
gerekdir - diýip, ol Dykma serdaryň obadaşlaryna geňeş
beripdi.
Dykma serdar hanyň zyndanynda alty aýlap ýatyp çykandan
soň, onuň birnäçe häsiýeti üýtgeşen ýaly, käbir häsiýetleri
gowşaşan ýaly görünýärdi. Emma zalymlyk häsiýeti bilen
nebsewürlik häsiýeti welin öňküsinden hem bäş beter
güýçlenipdi.
Bir sapar Nurberdi han Dykma serdary zalymlykda, nähak
adam öldürmekde aýyplap, tutup asjak boldy. Şol gezek bolsa
onuň dadyna Öwezmyrat batyryň özi ýetişipdi.
Ol wagtlar Öwezmyrat batyr has ýaşdy, ýigrimi ýaşlar
töweregindedi. Ol Dykmany hanyň tutanyny eşidip, gyssagly
atlandy. Baryp görse, Dykmany asmakçy bolup durlar.
Öwezmyrat hiç zat bilmeýän adam ýaly:
—
Han aga, Dykmany näme etjek bolup tutduňyz?- diýip
sorady.
—
Hä, Däli batyryň ogly, bu senmi? Hawa, han ogul, bu
nähak adam öldüripdir. Gan döküpdir. Muny asjak - diýip, han
jogap berdi.
—
Ajap iş edýän ekeniňiz, han aga. - Öwezmyrat güldi. -
Eger adam öldüren asylmaly bolsa, onda, han aga, seni
bireýýäm asmalydy. Dykma bir sapar adam öldüren bolsa, sen
her gün diýen ýaly adam öldürýärsiň. - Soňra ol çynlakaý
äheňde gürledi. - Han aga, her iş etseňem, paýhaslanyp etmegiň
gerek. Sen Dykmanyň dogan-garyndaşlary-da mundan bizar,
muňa hossarlyk edenoklar, başgada hossarlyk eden tapylmaz
diýip göwnüňe getirme. Munuň hossary gyt däldir. Şuny asyp
öldüren günüň özünde Çopan batyry gapyňda görersiň. Çopan
batyrdan bärde, ine bizem bar. Mundan bu ýanynam özüň bil,
han aga.
Ol başga zat diýmän, bir gapdala çekildi. Nurberdi han
Çopan batyrdan gaty gorkýardy. Şonuň üçin hem Öwezmyrat
batyr Çopan batyryň adyndan peýdalandy. Han bir salym
pikirlenip durandan soň, Dykma serdary boşadyp goýberdi.
Şonda ýolda gidip barýarkalar ölümden sypan Dykma:
—
Öwezmyrat, köp sag bol. Meni ölümden alyp galdyň -
diýip, minnetdarlyk bildiripdi.
Dykma serdaryň nebsewürligi, açgözlügi hemişe onuň
özünden öňdedi. Ol özüniň nebsewürlik häsiýetiniň yzyny
eýerip, ak patyşanyň goşuny deňizden bärik ilki çykan badyna
wekil bolan bolup, patyşa beýikleriniň ýanyna bardy. Olara
satylyp wepaly hyzmatçysy boldy. Bir saparky uruşdan soň,
Ýakubow atly bir baýar onuň üstüne herreldi hem onuň
sakgalyndan tutdy. Diňe şondan son ol özüni baýarlardan
çekeräk tutup başlady. Olaryň ýanyna hut özi gitmän, näme
habar bolsa öz adamsyny ibermek bilen gatnaw edýärdi.
Dykma serdar ýeriň astynda ýylan gäwüşese-de biljek bolup
jan edýärdi. Öwezmyrat batyr, Gara batyr ýaly serdarlaryň
goşunynyň arasynda öz adamlary bardy. Olar ol ýerde bolýan
üýtgeşiklikler hakda Dykma serdara habar ýetirip durýardylar.
Öwezmyrat batyryň öz atlylary bilen jedelleşen güni hut şol
günüň özünde bu habar Dykma serdara baryp ýetdi. “Ugradan
Batyr hajymyz ele düşüp, ýene sypdyrylypdyr. Ol rehimdarlyk
bilen sypdyrlan däldir. Munuň bir emmasy bardyr... Onsoň
onuň atlysynyň içindäki Stepan orsam Etrege gidipdir. Bu
zatlar ýönelige bolmaly däl” diýip, Dykma serdar uly howsala
düşdi. Şobada bir topar atlyny Etrege tarap giden Stepanyň
yzyndan kowgy iberdi. Emma Stepanyň yzyndan giden
kowgular Etrek ýoluny boýdan-baş agtaryp çyksalaram,
Stepandan derek tapman geldiler.
Bu näme boldugy diýip, Dykma serdar öňküsindenem beter
howsala düşdi. Ol zowzuldap, bir ýerde karar tapmady.
Seýitmyrat begiň ýanyna geldi. Bu habarlary aýtmak bilen ony
özündenem beter howsala saldy. Bu ikisi, näme-de bolsa, sabyr