Perman-1989`Türkmenistan - 01

ATA GOWŞUDOW
PERMAN
roman
Jemgyýetçilik başlangyçlary esasynda
redaktirläp çapa taýýarlan
N. Hojageldiýew
Aşgabat
“Türkmenistan” neşirýaty
1989
Gowşudow A.
Perman: Roman. - A.: Türkmenistan, 1989. - 616 s.
Ýazyjy Ata Gowşudowyň “Perman” romanynyň ykbaly
çylşyrymly boldy. Ol uzak ýyllaryň dowamynda birnäçe
sebäplere görä, okyjylara mälim bolman galypdy. Ine-de ol
roman siziň eliňizde. Bu kitapda edebi gahrymanlar, şonuň
ýaly-da Öwezmyrat batyr, Dykma serdar, Seýitmyrat beg ýaly
taryhy şahslar bilen ýüzbe-ýüz bolup bilersiňiz. Roman
Gökdepe urşunyň gandöküşikli wakalaryndan başlap, sowet
häkimiýetiniň üstün çykýan günlerine çenli döwri öz içine
alýar.
www.gollanma.com
Gollanma© Kitaphana
Birinji kitap
BUÝSANÇLY GALA
Mylaýym güýz paslynyň bir günüdi. Buýsançly burçlary
asmanda magallaklap duran galanyň içi adaty joşgunly hereket
bilen gaýnaýardy, şatlykly şowhun bilen ýaňlanýardy. Gyş
bolsun, ýaz bolsun, tomus bolsun, güýz bolsun - parhy ýok, bu
galada şu joşgunly hereket, şu şatlykly şowhun hemişe
birsydyrgyn dowam edýärdi. Bu gala guş gelse, ganaty gyrlyp,
gulan gelse, toýnagy gyrlyp, üstünden guş hem uçup bilmejege,
derwezesinden döw hem sekip bilmejege meňzeýärdi. Hamala,
“häh!” diýende, ýetmiş bäş derwezesiniň her birinden ýüz müň
demir
donly
Görogly
gylyjyny
syryp
çykaýjak
ýaly
buýsançlydy.
Emma bu gala daşyndan görnüşi ýaly arkaýyn däldi. Onuň
ilaty aýak üstündedi, gijesi-gündizi teşwişdedi. Gala onçakly
lap ederlik uly hem däldi. Onuň boýy bäş müň ädimdi, ini iki
ýarym müň ädimden azajyk gowrakdy. Zamanynda Ahalyň uly
galalarynyň
biri
hasaplanýan
galalardandy.
Galanyň
ganatlarynyň berkligi onuň arassa ak-şyrky toýun palçykdan
salynmagyndan aňlanýardy. Emma garrylar öz galalarynyň
asly sagtynyň berkligi hakynda ownuk gürrüň edenlerinde,
muny şeýle düşündirerdiler: “Biz bu galany saldyrmak üçin
welaýatdan (Horezminden) ussa çagyrdyk. Ussalar bilen hakhasap gepleşildi. Ussalar işini gutarandan soň, muzzuny
jemagat tölemeli, tä gala salnyp gutarylýança, ussalaryň iýjekiçjeginem jemagat çekmeli edildi. Ussalar ak palçykdan
galanyň bir goruny goýup çykdylar. Şol günüň özünde hemişe
ýarym gijä çenli oýnamaga endik eden jahyl ýigitler täze
salnan goruň üstünde ylgaşyp oýnapdyrlar. Ertir görseler, ol
gor depelenip, aşak çökerilipdir. Bu sapar ussalar seslerini
çykarman, işlerine başladylar. Ikinji gory galdyrdylar. Ýene
jahyllar ony hem edil öňki ýaly edipdirler. Ussalar bu gezegem
seslerini çykarmadylar. Ahyry ussalar üçünji gezekden soň
aksakgallaryň ýanyna gelip dat etdiler. Aksakgallar ýigitlere
käýindiler. Emma ýigitler öz oýunlarynyň galanyň ganatlary
üçin peýdalydygy-zyýanlydygy hakda pikirem etmeýärdiler,
oýnasalar bolýardy. Şonuň üçinem olar käýelen wagty
seslerini-üýnlerini çykarman, ýeňselerini tüňňerdişip gidýän
ýaly edýärdiler-de, aksakgallar gitdigi, öňküdenem bäş beter
ylgaşmaga başlaýardylar. Öň diňe şowhun edip oýnaýan
bolsalar, indi şowhun turuzman oýnaýardylar. Garagol,
ýoknasyz ýigitlere buýrup bolmady. Ussalar hem ýapyşan
işlerinden el çekmediler. Şeýle basalanyp, zynç ýaly bolan laý
öz göwrümini giňeldip, gün-günden berkeýärdi. Indi ussalaram
oglanlara zat diýenokdylar. Gaýta her gün işden soň oglanlaryň
erjellik bilen oýnaýyşlaryna syn edip: “Degme, oýnasynlar,
biziň salan galamyz daşdan hem berk bolar. Bu oglanlaryň
oýny gala üçin uly bähbitdir” diýişýärdiler. Şeýdip, ussalaryň
hem oglanlaryň kömegi bilen gala salnyp gutaryldy. Bu gala
Gökdepe galasy diýen at galdy. Bu Ahalyň buýsanýan galasy
boldy. Ussalaryň çeken zähmetine iliň-günüň özi ynsap edip,
iki esse artyk hak töledi. Ussalaram köp hoşal boldular”.
Galanyň ganatlarynyň şeýle berkligi aýdyşlaryça bardy. Ol
indi köne galalar hataryna giripdi. Emma salnyp başlanyndan
ýigitleriň depeşegi astynda galyp, zynç bolan ganatlarynyň
heniz hem opurylyp gaçan ýeri ýokdy.
Bu gün hem ýigitler hemişeki adatlary boýunça galanyň
gündogar gapdalyna ýygnanypdylar. “Dik, dep, hany, kimiň
gezegi? Ine, meniň gezegim! Ýok, ýok, gezegiňe dur! Sen on
gezek dagy depdiň. Men heniz bir saparam depemok!..” diýşip,
gala ganatlarynyň üstünde hemişeki şowhunlaryna, hemişeki
jedelli depeşeklerine başlapdylar. Ýüňi ýeten ýigitler gala
ganatynyň üstünde telpek goýup, maý alyp ylgaýardylar,
ýüzüniň ugruna el degirmän dyrmaşyp, telpegi depýärdiler-de,
ýene
arkanlygyna
düşýärdiler.
Şeýdip
gezekme-gezek
gaýtalaýardylar. Käbirine: “Bir eliňi urduň” diýýärdiler, başga
birine: “Arkanlygyna düşeňde, sagdyn dik düşüp bilmediň”
diýýärdiler.
Öz göwresine erk edip bilmeýänlerden hasaplanýan agras
ýüzli bir ýigit:
—
Hany, bizem bir synanyp göreli - diýip, süsüşjek goç
ýaly maý alyp götinjekläp gitdi. Emma onuň ullakan gara
gözleri
galanyň
ganatynyň
çür
başyndaky
telpekdedi.
Görnüşine görä, ýigit bu diňe çykmaga birinji gezek
synanyşýan borly, daşyndakylar ýerli-ýerden:
—
Hany, senem bir synanyp gör bakaly - diýşip,
ynamsyzlyk bilen gygyryşdylar. Olar öz ýüreklerinden “bu
galanyň gap bilinden aşaklygyna patlap gaçar” diýip pikir
edýärdiler. Şeýle masgaraçylygy-da gyjytly gülki bilen,
şerebeli ýomaklar bilen garşylamaga taýýarlanýardylar. Emma
ol tamalary puja çykdy. Ýigit ok ýaly atylyp, galanyň depesine
dyrmaşdy-da, onuň depesindäki telpegi depip, yzyna böküp
düşdi. Oglanlaryň hemmesi geňirgenmek bilen dymdy. Diňe
çetde duran biri:
—
Çopan ägirtdir! - diýip, sowally dymyşlyga jogap berdi.
Onuň deregine başga biri köpçüligiň gülüp keýpden
çykmagyna sebäp boldy. Ol öz içinden: “Şu depensoň, men
depip bilmenmi?” diýip, öz ýüregi bilen jedelleşip duran
bolmaga çemeli, maý alyp ylgady welin, galanyň gap bilinden
aşak pökläp gaýtdy. Töwerek-daş el çarpyp gülüşdi. Kimdir
biri:
—
Sen goşuňy haýda, goşuňy... Oragyňy or - diýip
gygyrdy. Ol ýigidiň ýüzi utançdan ýaňa çapady ýaly gyzardy.
—
Siziň bilen düz ýerde eşekden-ä böküşip bilerin - diýip,
ysgynsyz seslendi.
—
“Hemedan daş bolsa, kädi ýakyn”, getir-äýt eşekleri -
diýip, biri gygyrdy.
Heniz diňe ulularyň bolşuna tomaşa edip, höweseklik bilen
olardan görelde görüp duran ýetginjekler dumly-duşa pytrap,
sen-men ýok, öýleriň gapdalynda duran eşekleri çözüp, idip
getirip başladylar. Bulardan: “Siz eşegi nirä äkidýärsiniz, näme
üçin äkidýärsiňiz?” diýip soraýan-ideýän-de ýokdy. Aslynda
şunuň ýaly iş üçin eşek, göle, iş ýabysy ýaly mallary soragsyzidegsiz alybermek ozaldan dessur bolup galan bir adat bolmaga
çemeli.
Bular alty sany eşegi hatara ýanaşdyryp duruzdylar. Sagdasolda toýçy ýaly üýşüp duran ýigitler: “Bök-de bök!”
boluşdylar.
Kimdir biri öňüni başlap, alty eşegiň üstünden ýeňillik bilen
atylyp geçdi. Onuň yzy kesilmän, biri-biriniň yzyndan
towusýardylar.
Bir tapgyr bökülenden soň, hatara duran eşekleri sekize
ýetirdiler. Bu sapar käbiri ahyrky eşegiň üstüne düşüp galdy.
Eşegiň sany ona ýetirildi, soň on ikä ýetirildi. Her sapar
jübütden
artdyryldygyça,
towusýanlar-da
kem-kemden
azalýardy. Birden bu böküşmegi-de taşlap, “Tut-da tut!”
bolşup, göreşe ýazdylar. Agyr märeke göýä uly toý mähellesi
ýaly tegelendi. Ortada bolsa güýçli pälwanlaryňky ýaly göreş
barýardy. Bu uly üýşmek mähelläniň tamamy otuz ýaşdan
bärdäki ýigitlerdi. Gala jemagatynyň iň şatlykly joşgun bilen
gaýnaýan şowhuny hem şol toparyňkydy. Çünki bu topar
özlerinden kiçi ýaş ösdürimleri, belki, ýaňy içde-daşda
oýnamaga ýaran bäş-alty ýaşlylary-da özleriniň janly hem
jedelli gyzyk işleri bilen höweslendirýärdiler. Käbir wagtlarda
ulular diýlip hasaplanýan otuz bäş, kyrk ýaşlylaryň hem
bularyň işine gatyşýany seýrek däldi. Hatda segsen-togsan
ýaşly garrylaryňam göwni göterilip, olara tomaşaban bolýan
wagtlary köp bolýardy.
Emma garrylar hataryna geçirilýän topar köplenç wagt
hemişeki öz adat edinen ýerine ýygnanýardy. Gojalar ýylyň
ýyly pasyllarynda - nowruz garyndan soň, tä güýzüň çigreklije
günlerine çenli galanyň ilerki derwezesiniň iç agzyna
üýşerdiler.
Bir gezek ýyl gaty gurak gelipdi. Şonda kimdir takwa
yrymçynyň biri:
—
Aý, adamlar, belki, pälimiziň-niýetimiziň ters ýeri
bardyr. Geliň, jemagat bolup namaz okalyň, pälimizden
gaýdalyň - diýip bir gep tapdy. Köpçülik bolsa:
—
Hä, geliň, pälimizden gaýtsak gaýdalyň, jemagat bolup
namazam okalyň. Onuň ýaly bolsa metjidem edineliň.
Ymamam seniň özüň bolarsyň - diýip, şu maslahaty tapan
adamyň ýakasyndan tutdy.
Ymam boljagyň makullap görkezen ýerinden metjit
salynmaly boldy. Galanyň ilerki derwezesine ýakyn bir ýerde
bir günüň içinde metjit häzir boldy. Bu metjit ini-boýy ellialtmyş ädim inedördül sekidi. Munuň üstünde ýagyndanýagmyrdan, günden taşa-da ýokdy. Diňe gün giç öýläne
sanandan soň, galanyň beýik ganatynyň kölegesi sekiniň
hemme ýerini örtýärdi.
“Metjit” ilki salnan günlerinde garrylaryň köpçüligi ürç edip
diýen ýaly oňa geldi. Hatda olaryň her haýsy bir keçäni özüne
namazlyk edinip getirip, sekiniň üstüni tutuşlaýyn düşek
bilenem örtdüler. Emma bir hepde geçip-geçmänkä metjidiň
jemagaty kemelip başlady. Şonuň bilen birlikde sekiniň üstüniň
düşegi hem aýrylyp başlady. Birnäçe gün geçenden soň,
ymamyň yzynda diňe üç adam galdy. Ahyry ymamyň özi hem
halys iren bolmaga çemeli, bir gün:
—
Indi namazy her kim öz öýünde okaýsyn - diýip,
ýanyndaky üç yhlasgärine hem rugsat berdi.
Ymamyň öz başlan işinden şeýle tiz irmeginiň öz
sebäpjagazy bardy. Ana, şol derwezäni wagtly-wagtynda açypýapýan derwezeban näme, şoňa-da odun getiren bir gujak
odun, un üwedip gelen bir jam un, argyşdan gelen bir kersen
bugdaý berýär. Ýigitleriň oljasynyň oňup gelen sapary gabat
geläýse-hä onuňky hasam getirýär. Emma metjit salyp, jemagat
namazynyň ymamy bolup, uly derde galyp sesini bogazynda
gaýnadyp, mollalaryň azan aýdyşyna meňzetjek bolup görgä
galyp ýören bir adam welin hiç kimiň gözüne-de ilenok. Onsoň
ymamyň öz işinden eli sowamazmy? Ymam bir gezek Atalyk
aganyň ýanynda käýinip, bu gürrüňi diline hem aldy.
Her näme-de bolsa, bu seki “Pirgulynyň metjidi” diýen ada
eýe bolup, ymamyň adyna ýadygär galdy.
Indi bu ýeri garrylar hekem edinipdiler. Jahan ýaýrap, gün
dogandan tä il ýatara çenli günüň näwagty bolsa hem bu
sekiniň töwereginiň adamsyz bolýan wagty ýokdy. Sekiniň üsti
tutuşlygyna
artlatgy,
düzzim
çyzyklary
bilen
bezelip
taşlanypdy. Göçer çöpleri dagaşar ýatardy. Adamlar bu ýere
üýşüp, düzzim, küşt oýnaýardylar, donlaryny düşenişip, sekä
ýaplanyşyp,
her
hili
gyzykly
gürrüňler,
şorta
sözler
aýdyşýardylar. Derwezeden gelip-geçip duran ýolagçylaryň her
haýsysynyň öz görnüş mysalasyna görä meňzetme, ýomaklar
tapyp, gülüşýärdiler, degişýärdiler.
Hemişe adat boýunça bu ýagdaý sekiniň töwereginiň
mähellesiniň has köpelip, şatlykly gürrüňçiligiň gyzyp,
şowhunyň asmana göterilýän mahaly gün öýleden agandan soň
bolýardy. Ýaşulular gelsin, aksakgallar gelsin - tapawudy ýok,
şol şorta sözler, gülşükli gürrüňler dowam edýärdi.
Bu gün hem şol hemişeki günleriň biri ýalydy, gün ikindä
ýakynlapdy. Birden agyr mähelläniň şorta sözli şowhuny
ýatdy. Degişme, gülki görnüp duran ýüzler çynlakaý sypata
girdi. Süzülen gözler märekäniň bir çetinden gelýän orta boýly
bir adama baka dikildi. Daşyndan göräýmege bu adamda ne
gabara bardy, ne dabara. Hatda onuň ýüz keşbinde-de agyr
mähelläniň sussuny basarlyk aksakgal kethudalyk, peşenelilik
sypaty ýokdy. Aslynda onuň görnükli egin-başy-da ýokdy.
Köne agar çäkmeniniň içinden kirli biz köýnegi görünýärdi.
Aýagynda agzy bir gulaç mytgal balagy, köne köwşi, başynda
bolsa çüri sary telpegi bardy. Onuň gadam urşy hem beýleki
sypaýy gojalaryňka meňzemeýärdi. Aýaklary gybyrdyklap,
çaltlyk bilen biri-biriniň öňüne geçýärdi. Elleri dek durman
hereket edýärdi. Ol sol elindeki bir döwüm çörekden sag eli
bilen döwüp alyp, çörek iýip ýöräp gelýärdi. Ol ädimini
haýallatman, märekäniň gyrasyndan geldi-de:
—
Salawmaleýkim, ýigitler! - diýdi. Salamyna jogap
berlerine-de salym bermän, sözüniň yzyny ýetirdi. - Amanesenlikmidir hemme?
Soňra ol tapyr-tupur sekiniň bir çetinde oturdy-da, galanja
çöregini agzyna atdy.
—
Gadam aga, armaweri, işler bilen nädişýärsiň? - diýip,
dymyp oturan märekäniň içinden kimdir biri oňa habar gatdy.
—
Bar bol - diýip, Gadam aga gysgajyk jogap berdi-de,
özüniň çüri sary telpegini tirseginiň astyna dykyp gyşardy.
Bir gapdalda oturan peşeneli aksakgal:
—
Gadam, bu gün düňk-düňküň gelmedi-le - diýip, gülki
aralaş aýdan sözünde bir hili, ýaňsylamak äheňini syzdyrdy.
Emma Gadam aga oňa üns hem bermedik ýaly etdi. Özüniň
hemişeki ýönekeýligini saklap:
—
Biçem däl, Atalyk kethuda - diýdi. Onsoň ara bir dem
saldy-da, sözüniň üstüni ýetirdi. - Şol biçem däl, Atalyk. Men
bu gün şora getirmäge gidipdim.
Hawa, ol bu gün däri ýasamak üçin şora ýygmaga gidipdi.
Şonuň üçin hem onuň däri döwýän sokusynyň düňk-düňki
çykmandy.
Gadam aganyň gürrüňçilige gelmegi bilen töwerekdäki
küşde, düzzüme kellelerini gyzdyryp oturanlar hem oýunlaryny
taşladylar. Galanyň ikinji tarapynda özleriniň towsuşmak,
göreş tutmak ýaly hünärleri bilen gyzygyşyp duran ýigitler hem
bu märekäniň bir çetine gelip egrilişdiler. Bu ýönekeý adam
bälçik-degişme
gürrüňleriň
manyly-çynlakaý
gürrüňlere
öwrülmeginiň alamaty bolmaga çemeli, oňa bolan şeýle
garaýyş adamlar arasynda adata öwrülip galypdy.
Bu adama ýönekeý göz bilen garasaň, diňe öz zähmetinden
başga dünýäniň işine düşünmän ýören bir pukaradyr diýip
güman edýärsiň. Emma hyrydar göz bilen garanyňda welin, ol
adamda niçik-de bolsa bir gizlin ýatan buýsanjyň bardygyny
duýýarsyň.
Ar-namys üçin gidip iş bitirip gelen ýigitler Gadam aganyň
ýanyna gelip, “ony eýtdik, muny beýtdik” diýşip, batyrçylyk
hakda, eden işleri hakda ýolbaşçy ata hökmünde oňa gürrüň
edip bererdiler. Gadam aga bolsa:
—
Biçem däl... Hawa, şol kem bolmandyr... Iş bitiripsipiz,
özi biçem däl - diýip, gysgajyk jogap gaýtarardy. Bir agyz
geplese-de “biçem däl” diýen sözleri goýman aýdardy. Ol
muňa halys endik edipdi, asla “biçem dälsiz” geplemezdi. Iki
ädim gapdalyndan geçip barýan düýäni görkezip: “Gadam aga,
ine şu düýe gidip barýar” diýseňem, açyk görüp duran zady
hakda-da: “Biçem däl...” diýerdi.
Başky gürrüňinden soň sessiz dymyp oturan atalyk kethuda
gürrüňçiligiň bir gabat gelen ýerinde:
Gadam aksakgal, han aganyň işinde biz başarmadyk.
—
Biziň şol işi şeýle etmegimiz gabahat boldy - diýip, bolup
geçen bir iş hakda söz açyp, orta gürrüň atdy. Gadam bolsa
hemişeki adatlanyşy ýaly:
—
Biçem däl, Atalyk - diýip, sözüniň yzyny ýetirmän
goýdy.
Atalyk Gadamyň adatyna belet hem bolsa, ýa-ha onuň
“biçem däl” diýmesini özüne peýdaly manyda düşündi, ýa-da
öz gürrüňini ýolly etmek isledi, ol has gyzygyp gürläp başlady:
—
Gadam aksakgal, zeleliň ýarpysyndan gaýtmagam bir
peýda. Şindizem bolsa biz han aganyň üstüne töwellaçy adam
ibereliň. Ol biziň bilen deň bolmaz, rehimdardyr. Belkäm eden
etmişlerimizi geçirer. Han handyr. Ol uly bir ýurduň hany, biz
näme, bäş öýli teke.
Gadam aga bolsa ýene:
—
Biçem däl, Atalyk - diýip, gysgajyk jogap berdi.
Gadamyň endigine näbelet adamlar üçin bu söz “töwellaçy
ibermek gerek” diýen manyda düşüniljekdi. Emma belet
adamlar Gadamyň özündäki buýsanjy bilen ne hanyň, ne-de
şanyň öňünde bil büküp baş egmejegine ynanýardylar.
Aksakgallardan kimdir biri özüniň ýogyn sesi bilen gürledi:
—
Atalyk, ozalynda bir iş etmezlik gerek, edeniňden soň
onuň yzynda durmak gerek... Aslynda hana töwellaçy iberipzat edip ýöresi biziň eden etmişimizem ýok ahyry.
—
Ol eden işiňden başga saňa näme etmiş gerek? Hanyň
iberen zekatçylaryny öldüreniňi öldürip, urup-ýenjip, talap
goýberdiň! Bu etmiş dälmi? Bir abraýly hanyň iberen
adamlaryny şeýtmek bolarmy? - diýip, Atalyk ýarym gahar
bilen gepledi.
Atalygyň garşysyna çykan aksakgal dikelip oturdy-da:
—
Atalyk, ol abraýly han däl, eger ol abraýly patyşa ýa-da
soltanam bolsa, iberen adamlarynyň gelip edýän işi şo bolsa,
gözlerinem çykararyn - diýip, has gaharly, has gyzyp gepledi. Hanyň porsy begleri gelip, hem-ä seniň erkiňi alsyn, hemem
aksakgal kethudalaryňy ýenjip, üstüne-de “palta hakymy ber”
diýip ryswa etsin... Ýöne hanyň porsy begleriniň bu işine Ahal
ili çydamaz. Muňa kim çydasa, şol çydasyn.
Birnäçe aý mundan ozal Hywa hanynyň salgyt ýygnaýan
begleri gelip, şu galada düşdüler. Öz başlaryna ak öý tutduryp,
her gün bir işşek goýun soýduryp, keýpi-sapa sürmek bilen
meşgul bolup başladylar. Her galanyň aksakgalyny çagyryp,
ýap başyna üsti galla ýükli bäş ineri getirmegi buýurdylar.
Aksakgallary ýenjip-ýenjip, ile peçan edip, yzyndan hem “palta
hakymy ber” diýip talap etdiler.
Aksakgallaryň içinde hemmesinden kötegi kän iýen Gadam
aksakgal boldy. Ony bir sapar: “Bize bu gün goýny giç öldürip
berdiňiz” diýip ýençdiler, ýene bir sapar: “Siz gurbagaňyzy
köp gurruldatdyňyz, olar bizi ýatyrmaýar” diýip ýençdiler.
Başga bir gezek: “Bize salgytdan aýratyn sylag etmediňiz”
diýip ýençdiler. Garaz, ony birnäçe sapar suwa-salma etdiler.
Bu bolşa galanyň ýigitleri çydap durup bilmediler.
Içlerinden
bir
edermen
tapylyp,
maslahaty
bir
ýere
çugdamladylar. Bir sapar hanyň begleri ýene Gadam agany
ýençmäge duran wagtlary üstlerine döküldiler. Hanyň beglerini
ýasawullaryna çenli gollaryny arkasynda daňdylar. It ýenjen
ýaly ýençdiler. Hanyň baş beginiň hem mürzesiniň kellesini
aldylar. Beýleki begleridir ýasawullaryna hem: “Baryň-da,
hana habar beriň, eger dagy-duwara salgyt diýip adam
iberäýse, baryp, galasyny gum bilen kesek ederis” diýip,
sypbym-guduz edip kowup goýberdiler.
Atalyk bilen ol aksakgalyň ýaňkalaşyp, gaharlanyşýan
gürrüňleri şol bolup geçen wakanyň üstündedi. Şonuň üçinem
aksakgal “ol abraýly han däl, abraýly patyşa-soltan bolsa-da
iberen adamlarynyň edýän işi şo bolsa gözlerini çykararyn”
diýende, Gadam aga:
—
Hawa, şol biçem däl... Asyl boluşlary gowy bolmady.
Beýle işi oglanlar götermez. Ol öýüköýenler şony bilmediler diýip, ýönekeý bir sowukganly adam ýaly sözledi.
Ol aksakgal adam bilen Atalygyň arasyndaky başlan jedelli
ýaňka-ýaňka uzaga çekdi. Gadam aksakgal bolsa dymyp diň
salmagyny dowam etdi. Şol wagt märekäniň çetinde egrilişip
oturan ýigitleriň içinden kimdir biri:
—
Biziň eden işimize puşmanymyz ýok. Kimde-kim hany
şeýle gowy görýän bolsa, özi ötägitsin - diýip gygyrdy. Onuň
güňleç sesi galanyň gatlagynda ýaňlanyp gitdi.
Bu ýaş ýigit Çopandy. Hemme kişiniň gözi şoňa tarap
dikildi. Agyr mähellede dym-dyrslyk peýda boldy. Şeýle bir
tukat ümsümlik aralaşdy welin, häzir galanyň daş agzynda
topar gurap, şowhun turzup jagyldaşyp oýnap ýören çagalar
bolmadyk bolsady, ýa-da galanyň derwezebany minnere çykan
azançy ýaly bolup, derwezäniň çep tarapyndaky burça çykyp,
çagalara baka gygyrmadyk bolsady, onda bu gala obasy göçüp,
gugaryp galan köne weýrana meňzejekdi. Derwezeban burçuň
süýr depesinde dim-dik bolup durşuna, bir zatlar diýip howsala
berip,
galanyň
daş
agzynda
oýna
gyzygan
çagalary
gorkuzmakçy bolýardy.
—
Gün gidip, garaňky düşüp barýar. Aýak ýygnandy, gala,
giriň! - diýip, yzly-yzyna gaýtalap gygyrýardy.
Galanyň gaýraky derwezesinden giren süri sygyrlar dumlyduşa ýaýrap molaşdylar. Galanyň gündogar ganatynyň
düýbündäki tamdyryň agzyndan möwç urup çykyp başlan
ýalyn sütüni syryk boýy asmana uzaldy. Ol ýalyn pessejik öý
hem oraçalaryň üsti aşa görünýärdi. Galanyň ýokarsyna
ýukajyk tüsse buludy ýazyldy. Ajymtyk goňursaýan ýowşanyň
ysy burunlara urdy.
Bu agyr märekäniň dymyşlygy bir meýdan dowam etdi.
Çünki şeýle bir ýaş ýigidiň, akyl ýaşy-ha beýlede dursun, heniz
otuz ýaşyna-da ýetmedik bir ýigidiň agyr märekede geplemegi
aslynda görlen nysak däldi. Onuň üstesine-de Atalyk ýaly bir
emeli boýnunda göterip ýören abraýly aksakgala beýle gyňyr
jogap gaýtarmak has hem geň-taň görmeli morta aýdylan bir
zat boldy.
Bu aksakgalyň ady başga bolsa-da, il arasynda onuň adyny
Atalyk diýip tutýardylar. Şonuň üçin bizem onuň adyny Atalyk
diýip tutjak.
Atalyk hum ýaly çişdi. Daraýy ýaly gyzaran gözlerini
haýallyk bilen şol ýigide baka dikdi.
—
Seniň ýaly ýigit märekede lal bolar, gürrüň diňlär oturar
- diýip hemle urdy.
Atalygyň garşysyna gaty söz aýdan çopan ýigidiňem ýüzi
agyrdy, hyrsyzdy, aýdan hyrsyz sözlerindenem beterdi. Atalyk
ýakymsyz söz aýdanda ol ýene-de nämedir bir zatlar diýmäge
çemelendi. Emma burçuň üstünde somalyp duran derwezebana
baka iki gözlerini dikip pikir edip oturan Gadam aksakgal, ol
tarapdan ünsüni sowdy-da, Atalyk bilen Çopanyň gürrüňiniň
arasyna düşdi:
—
Aý, Atalyk, bir hasapdan seňkem dogry. Sebäbi han aga
saňa atalyk emelini bagyş etdi. Sen ondan hak-heşdek alýarsyň.
Elbetde, sen ony haklamalysyň, Atalyk. Emma hak-heşdek
alýan sen, han aganyň begleriniň kötegini iýýänem biz
bolýarys, Atalyk. Sen şonam unutma... Onsoňam, hanha
görýärmiň? - diýip, Gadam aksakgal burçuň üstünde dim-dik
bolup,
alys
derwezebana
gözýetimleri
nazaryndan
baka
salgady.
goluny
geçirip
Özüniň
duran
gürrüňini
parahatlyk bilen dowam etdi. - Hanha, şol adama hiç kim
buýranok. Ol öz-özünden meýil tapyp, şol derwezäni saklaýar.
Özüniň işine-de gaty jür, berk. Hiç kim oňa hak-da berenok.
Men ýowşan ýygyp gelýän bolsam, islesem, bir gujak taşlap
geçýän, islemesem, taşlamok. Un uwäp, degirmenden gelýän
bolsam, islesem, bir käse un berýän, islemesem, beremok. Ol
şeýle-de dokmäde, alymsak gözi bilen garanok, emma gijegündiz ýatman diýen ýaly bitirýän işini bir gör. Özüň bir
gijesine çydap bilmersiň, Atalyk... Gijäniň haýsy bir wagty
bolsa bolaýsyn, ol: “Haý, ýagy çozdy, atlan how!” diýip,
galany örüzýär. Eli syrma gylyçly ýapbyllak atlaryny münüp
depýänlerem Hywa hanynyň nökerleri däl. Ýa-da seniň eliň
syrma gylyçly barýanyňy göremok. Eli syrma gylyçly
gidýänler ine, şu ýigitler, Atalyk. Şu ýigitleriň lal bolan ýerinde
biziň näme işimiz bar. Goý, biz üstesine güňem bolaly.
Ol şeýle diýip, ýerinden turdy-da, köne donuny silkişdirip
egnine atyp, märekeden çykyp gitdi. Başga birnäçe aksakgallar
hem turup, onuň yzyna düşüp gitdiler. Atalyk ýer synçgap
otyrdy. Az salymdan soň ol hem turdy. Atalyk öýleriň arasyna
ýetip-ýetmänkä, onuň yzynda gülki aralaş şowhun başlandy.
Gara sakgallardan kimdir biri:
—
Ýigitler, ýuwaş, ýuwaş, aýyp bolar - diýip, olary
köşeşdirmekçi boldy. Ýigitleriň biri:
—
Ýak, Gadam aga şu gezek oňard-ow - diýip, göçgünli
seslendi. - Hiç wagt Gadam aganyň şeýle oňaran ýeri ýokdur.
“Biçem däl” diýip, içiňi ýakar.
—
Belki, hanyň emeldarlarynyň uran gamçylarynyň awysy
endamyndan giden däldir? “Palta hakymy ber” diýen gyjytly
sözleri-de gulagyna gelip durandyr? - diýip, başga biri onuň
sözüniň üstüni ýetirdi.
—
Ýok, ol juda beýle-de däldir - diýip, üçünji biri ara
goşuldy. - Siz Gadam aganyň häsiýetini bileňzok. Bu-ha bir
ýönekeý gala gürrüňçiligi, ol bir ýurt maslahatynda, Ahalyň
ähli aksakgallarynyň üýşen ýerinde, mundan hem beterini
edipdir. Şu günki ýaly bir aksakgal nädogry gürrüň aýdanda,
“Eger şeýle boljak bolsa, onda biziň bu maslahatda
ýoklugymyz” diýipdir-de, Gadam aga köne donuny silkip turup
gidiberipdir. Maslahatam şonuň bilen gutarypdyr. Munuň şol
köne donuny silkdigi, onsoň tüýs gazabyna tutany şol.
Ýene kimdir biri gülüp şeýle diýdi:
—
Ýene şu mahal ýanyna baryp, “Gadam aga, ýaňy
gaharyň gaty geläýdi öýdýän?” diýseň, ol hökman: “Biçem däl
şol, gelse-de gelendir” diýip jogap berer.
Gadam
aksakgalyň
sadalygy,
gönümel-dogruçyllygy,
sypaýyçylyksyzlygy ýigitlere bir meýdan gürrüň boldy.
Derwezeban burçuň üstünde dim-dik bolup, dumly-duşy
synlap durka, onuň nazary alys-daşda, günbatar-demirgazykda
ýer bilen gögüň sepgidinde görünýän gara nokadyň üstünde
saklandy. Ol hetden aşa geň galmak bilen, şol gara nokady
gözümden ýitiräýmäýin diýýän ýaly, nazaryny başga tarapa
sowmaýardy. Az salymdan soň ol:
—
Çapar! - diýip, birden gygyryp goýberdi. Bu söz onuň
agzyndan atanlykda sypan söze meňzeýärdi. Emma ol gaty
çasly çykypdy. Diňe galanyň agzyna ýakyn ýerde üýşüp oturan
märeke däl, hatda galanyň bu başyndan o başyna çenli
derwezebanyň bu sözüni eşitmän galan adam ýok bolsa gerek.
“Çapar!” sözi birnäçe mertebe gaýtalandy. Oturan märeke
gürre örüp, aýak üstüne galdy. Galanyň daş agzynda halka
gurap
duran
çagalar
urduryp
gala
girdiler.
Käkiligiň
jüýjeleriniň bosup, çöpe-çöre, daga-daşa siňişi ýaly, dargap,
öýleriň arasyna siňip gitdiler.
Ýigitler ýerli-ýerden gala ganatyna, burça dyrmaşyp
çykdylar. Hemme gözler derwezebanyň gözlerini diken ýerine
baka dikildi. Ol gara nokadyň bir atly boldugy indi mesemälimdi. Ol atly atylan ýaly bolup gelýärdi. Ýeri gyratlap
ýaşjak bolup duran günüň aşagynda sagrysy ýaldyrap görünýän
dor at aýagynda baryny edip, ýerleýläp uçýan guş ýaly
süýnýärdi. Gadam aksakgalam, beýleki aksakgallaram eýýäm
galanyň agzyna gelipdiler.
Gadam aksakgal gelýän atly hakynda birnäçe zatlary onapçenäp, öz ýüreginden pikir öwürýän bolmaga çemeli, tiz-tizden
sakgalyny sypalaýardy.
—
Biçem däl... Bähbit bola - diýip, ol özbaşyna hüňürdedi.
Köp garaşmaly bolmady. Derläp, gök-çür bolan dor at
dazlap derwezäniň agzyna gelip saklandy. Agyr märeke onuň
daşyna aýlandy. Atdan towsup düşüp, Gadam aksakgalyň
öňünde söm bolup gürrüň berip duran ýigit Nurberdidi. Ol
käbir sözleri aýdanda gözlerini gyrpyjykladýardy. Daşrakdan
seretseň, onuň gözüniň hiç bir kemi ýok ýaly görünýärdi.
Emma ýakyndan siňe syn edeniňde, onuň gözüniň az-kem
şulludygy bildirýärdi. Ol ýigit sorara zat goýman, hemme
wakany gysgajyk aýdyp çykdy:
—
Hywa hanynyň nökerleri daňdanlar gelip döküldi.
Elbetde, bir belet habar beripdir, Gadam aga. Ýogsa olar iliň
gyşlaga çykanyny nireden bilýär?.. Il seňňere gabalyp ýatyr.
Töwerege mergenleri atdylar. Mergenleriň oky-da, därisi-de
ýeterlik däl. Kakam dagynyň çaklaşyna görä, gelen ýygyn bäş
müň atly, goňrat hem hürgenç adamlary. Serdarlary hem Weli
kel lakamly bir adam bolara çemeli.
Gadam aksakgal Nurberdiniň gürrüňini dykgat bilen diňledi.
—
Biçem däl... Hywa hanynyň hemişe işi şoldur. Weli kel
ýaly oýnatgy garakçyny tapar-da, “sen serdar, sen batyr” diýen
bolup, oýnar-da, parahat oturan ili çapmaga iberer. Hywa hany
oýnatgylara “serdar”, “atalyk” lakamyny dakan bolup, ili
taladyp gün görýär. Ol şony resim edinipdir. Şol biçem däl -
diýip käýindi. Soňra Nurberdä ýüzlendi. - Oglum, sen atyň
derini gaýtar, ot-iýmini ber.
—
Gadam aga, Aşgabat tarapyna gitmäýinmi? - diýip,
Nurberdi ýene atlanmaga hyýal edýänini aňlatdy.
—
Ýok, ýok. Bu gapdala.
DOST DOSTA MÜŇKÜR
Öwezmyrat batyrda peýda bolan birnäçe adamlara janyny
ynanmazlyk duýgusy heniz barjak çenine baryp ýetmändi. Ol
henizem öz töwereginde birnäçe sada adamlary görýärdi. Bir
gün onuň ýanyna Gara batyr geldi.
—
Batyr, “il aglak bolsa, doňuz depä çykar” diýen ýaly,
dönükler dökülip, yzdaky galalarymyzy talaýarmyşlar, goşgolamlary oljalaýarmyşlar. Sen öz atlylaryň bilen yza gitseň
nähili bolarka? - diýdi. Öwezmyrat:
—
Maslahat, batyr.
—
Hawa, sen git-de, birnäçe gün bolup gaýt. Soň Weli
gider, men giderin. Gezekleşibereris. Ýöne şol dönük
guduzlara ýesirlerimiz ýal bolmasyn.
Öwezmyrat batyr öz atlylary bilen şol gije sar uçan ýaly
bolup göterildi.
Öwezmyrat batyryň atlysynyň nirä göçüp, nirä gonýanyny
yzarlap ýören yzçylar gaty kändi. Emma bu yzçylaryň hiç biri
hem onuň haýsy ugra gidenini bilmän galdy. Hatda onuň öz
atlysynyňam
köpüsi
nirä
barylýanyndan
habarsyzdy.