Perman-1989`Türkmenistan - 23

Hawa, gaty horlanyp, bize geňeşe-maslahata gelipdir.
—
Ol kimden horluk gördükä?
—
Kimden bolar öýdýäň, elbetde, adama adamdan horluk
gelýär. Bu zatlary özüňem göre-göre gelýärsiň. Adam pahyr
hudaýdan gelen horlugy horlugam hasap etjek däl ahyry.
—
Ol dogry-la. Ýöne men ýene patyşadanmyka diýip
oýlapdyryn.
—
Patyşa tarapyndan bolanda -da, ol horlugam edýän şolar
ýaly adamlar ahyry. Ony öň Sibire iberdenler kimdi? “Başga
ýagyň
bolmasa,
babadaşyň
ýokmy?”
diýen ýaly, ýa öz garyndaşyňdan, ýa-da şoňa meňzeşden
gelýär-dä horluk - diýip, öý eýesi Öwezmyradyň başyna düşen
horlugy gysgaça gürrüň berdi.
Öý eýesiniň bu gürrüňini diňländen soň, awçy bir salym
dymdy. Ara bir meýdan ümsümlik düşdi. Ara düşen tukat
ümsümligi bozmaga ol ikisiniň hiçisem gyssanmady. Diňe
daşarda oýnaşyp ýören çagalaryň jagyl-juguly, gazan-ukaç,
gap-gaçlaryň şakyr-şukury eşidilýärdi.
Awçynyň
görnüşi
edil
aýratyn
bir
ýerde
görnüşe
goýaýmalydy. Onuň gök balagynyň agzy bir gulaja ýakyndy.
Dokama
uçgurynyň
seçekleri
dyzyna
düşüp
ýatyrdy. Onuň egnine geýen donunyň asly haýsy reňkde
bolanyny saýgarmak kyndy, günüň aşagynda agarypdyr, onuň
üstesine-de aw gany syçrap, onuň bar ýerine menek-menek
tagma salypdyr. Onuň biline guşanan ak guşagynda her dürli
asylgy zatlary görmek bolýardy. Daşyndan seredeniňde, olar
neşe üçin düzülen bir bezegdir diýip güman etmek mümkindi.
Emma olaryň her haýsy öz ýerinde bu adama hyzmat edýän
guraldy. Ine bu teletinden edilen seçeklije togalajyk guty däri
gutusydy. Ine bu ýasyrak, tegelek seçekli teletin gap serkeçdi,
awçy oňa käse hem aňry-bäri zat salýardy. Ine bu teletin gap
onuň ýanjygydy, onuň içinde çakmak daşy, gowy, mis hem
ýene şoňa meňzeş zatlar bardy. Ine bu çelege meňzeş, depesi
guýguçly teletin gap bolsa onuň ýanyna suw göterýän
mytarasydy. Onuň başyna telpek ornuna eýlesini-beýlesini
gysyşdyryp geýen derisiniň haýsy haýwanyň hamy boldugyny
saýgarmak mumkin däldi. Onuň çal symgylt tüýleri seçelenip
ýatyrdy. Aýakgap ornuna aýagyna çeken hamynyň hem haýsy
haýwanyň hamydygyny biler ýaly däldi. Çünki onuň gyrşy
çykyp, diňe aýagynyň burunlarynda az-owlak tüýi galypdyr. Ol
dag awçylarynyň ýeňiljek çarygyna meňzeýärdi. Hyrydar göz
bilen seredeniňde, bu adamyň şu sypaty Gökdepe urşundan
öňki döwri göz öňüne getirýärdi.
Bu ikisi göýä bir uçsuz-gyraksyz deňze düşüp, gulaçlap
ýüzüp aňyrsyna çykyp bilmän urunýan dek, esli wagtlap
çuňňur pikire batyp oturdylar. Bu agyr dymyşlygy ahyry awçy
bozdy.
—
Şeýle diýsene, horlapdyrlar diýsene - diýip, uludan
demini aldy. Tirsegine söýenip gyşaryp ýatan öý eýesi käsesine
çaý guýdy.
—
Hawa, batyr onda-da nähili horlamak - diýip, içini
hümletdi. - Ýeke ogluny öldüripdirler, ýalňyz galan ýekeje
gyzyny
azdyryp
gaçyrypdyrlar.
Bu
zatlaryň
ýaşynyň
soňundaky adama nähili horluk bolup degjekdigini özüň
oýlaber. Garyplyk, ýoksuzlyk horlugy hem onuň üstesine.
—
Aman batyr, sen Öwezmyrat batyry Gökje bosgusyndan
soň tanap başladyň. - Awçy sowan çaýyny horp-horp
owurtlady. - Ýöne şu adam göwhere barabar gaty gymmatly
adamdyr.
—
Onuň gymmatyny menem bilýän, batyr - diýip, öý eýesi
ara söz goşdy. Awçy sözüniň yzyny dowam etdi:
—
Men sekiz doganyň biridim. Meniň atyň dişi ýaly, özüne
göwni ýetýän ýedi sany agam bardy. Men hemmesiniň
kiçisidim. Agalarymyň arkasyndan tarhan gezýärdim, harç
edýärdim, il arasynda meniň adym Kany beg, Kany beg bolup
ýöredi. Men şol ýaş ýetginjek wagtym Öwezmyrat batyr bilen
dost bolup gezerdim. Men şol wagt öz ýanymdan “men sekiz
doganyň biri, men ýaga düşäýsemem, agalarym dessine gaýdyp
satyn alarlar” diýip pikir edýärdim. Şol pikir edişim ýaly, men
on sekiz ýaşymdakam ýaga ýesir düşdüm. Meni Gazmine
eltdiler...
Gürrüňe kellesi gyzan awçy başyndan geçen wakalary
Aman batyra gürrüň edip berdi. Özüne Öwezmyrat batyryň
hossar çykanyny aýtdy. Aman batyr bolsa onuň gürrüňini aňk
bolup diňleýärdi. Wagtal-wagtal häsini berýärdi. “Hany, onsoň
soňy nähili boldy?” diýip, öňe-öňe omzaýardy. Awçy gürrüňini
tamamlandan soň, ol:
—
Beý, Kany batyr, men seniň bilen köp ýyllap tirkeşenem
bolsak, henize çenli bu gyzykly kyssany bize gürrüň bermän
saklapsyň - diýdi.
—
Hawa, Öwezmyrat batyr şeýle adamdyr. Kyn günde
agalarymdan öňe düşüp, hossar çykan Öwezmyrat batyrdyr diýip, Kany batyr öňki aýdanlaryny gaýtalady. - Soňraky
ýagdaýlary bolsa, batyr, seniň özüň bilýäň. - Ol sözüne bir
azajyk dyngy berip, böwrüni diňläp oturdy. Soňra Aman
batyryň ýüzüne garady. - Aman batyr, bu ne köp eglendi?
Geler ýerde gelmedi-le bu, ýa meniň özüm howlugýarmykam?
—
Geler, awçy, geler, alňasama - diýip, Aman batyr oňa
basalyk etdi. - Ol atynyň suwuna degen bolup, o ýan, bu ýan
hysyrdanyp ýörendir. Belki, otam alsa alýandyr.
Ol ikisi tirkeşip daş çykdy. Aman batyr töweregine
garanjaklady-da:
—
Hanha, gelýär - diýip, Kany batyra ýüzlendi. Kany batyr
onuň görkezen tarapyna garady.
—
Henizem munuň şöl hemişekiligi-ow. Bu atyny özünden
başga ynanmaýar-ow - diýip seslendi.
Bir salymdan soň at ýatagynda bu üç batyryň gyzykly
şowhun bilen gygyryşyp görşüp, saglyk-amanlyk soraşyp
duruşlaryny görenlerinde hatda üm bilmez çagajyklar hem
oýunlaryny goýup, aňk bolup, agyzlaryny açyşyp galdylar.
Öwezmyrat batyryň atyny gazyga daňyp duran ýaş ýigit bolsa
olaryň bolşuny synlap durşuna aty bir gazyga baglap, bir çözüp
duranyny hem duýanokdy.
Soňra üç dost çaý başynda gürrüňi dowam etdi. Olar
gürrüňe gyzyp, wagtyň nähili geçenini duýmadylar. Könäni
ýatlaşyp degişdiler, gülüşdiler. Kany batyr bolsa “Men şu
duşuşygymyza
henizem
ynanmajak
bolup
durun,
ýa
düýşümdir, ýa-da süýji bir hyýaldyr öýdýän” diýip, häli-şindi
gaýtalaýardy.
Aradan esli wagt geçenden soň, hyzmat edip ýören ýaş ýigit
gelip, naharyň häzir bolanyny duýduryp gitdi. Öwezmyrat
batyr:
—
Aman batyr, soramak aýyp däl, bu göwni açyk, yhlasly
ýigit seniň kimiň bolýar? - diýip sorady. - Gelelim bäri iki gün
boldy. Emma soramagyň ýagdaýyny tapmadym. Men göremde
ogluň gaty ýaşdy. Ogluň diýeýin diýsem, size meňzeýän ýeri
ýok.
Öwezmyrat batyryň bu barada soramagy ýöne ýerden däldi.
Sebäbi ol geleli bäri bu ýigit hem oňa edil Aman batyryň özi
ýaly yhlas bilen hyzmat edýärdi.
—
Batyr, bu ýigit meniň giýewim. Şu üç öýüň çetkisem
şunuň öýüdir - diýip, Aman batyr jogap berdi.
—
Şeýle diýsene, ogluňa meňzemeýär diýdim-le.
Aman batyr çalaja ardynjyrap, gamgyn gürledi:
—
Aý, batyr, maňa şu oglumdan gönençlik bolmajak
öýdýän. Perzent diýilýän ata-enä wepa berse ýagşy. Wepa
bermejek bolsa, perzent bolandan bolmany gowy. Meniň şu
oglumam ahyry wepa bermezmikä diýýän. “Boljak oglan
bolşundan belli” diýipdirler. Oglanyň adam boljagy-bolmajagy
başdanam-a belli welin, ýanyna bir gylly kelle getirilenden soň
has açyk aňladýar. Men oglumy öýerdim welin, ondan soň
muňa iş hoş ýakmaýan ýaly göründi. Menem üstüne bir öý
dikdim-de, goşuny başgaladym oturyberdim. Indi körem
bolarsyň işlemän diýdim. Birneme mal-gara bölüp berdim. Soň
bir atym bardy, elini ýüzüne tutup: “Kaka, şu atyňam maňa
ber” diýdi. Onam berdim. - Aman batyr gazykda duran ata
tarap elini salgady. - Ine bu aty bolsa soň satyn aldym. Indem
oglum el direme eklenç gözläp, atlanyp onda-munda kaňkaýar.
Özem baýarçy bolupdyr. Baýarlaryň ýanyna gatnaýar. Ine düýn
“pylan baýaryň ýanyna gitjek” diýip, ir bilen atlanyşy, indem
on günden gelýärmi, bäş günden gelýärmi, alla bilsin. Asla
men onuň şu baýarçylygyny halamok.
Kany awçy maşgala gürrüňi wagtynda ýagşydan-ýamandan
bir zat aýtman, diňçi bolup oturdy. Öwezmyrat batyr hem diňe:
—
Näme-de bolsa, Aman batyr, “bagyragyň bary ýagşy”
diýendirler, perzendiň bary ýagşy - diýip goýdy.
Aman batyryň bu käýinçli gürrüňinden soň üç dostuň
arasyna tukat ümsümlik aralaşdy. Her haýsy öz ýanyndan içini
gepledip pikire çümdi, özem her haýsy bir köçeden gopýardy.
Güýz gününiň ýakymsyzja şemaly ösýärdi. Bu şemal
akrabyň ýakyndygyny duýduryp, gyşyň gazap sowuklaryny
ýadyňa salýardy. Tamyň bir gapdalynda howalanyp oturan
beýik çynaryň saralyşan ýapraklary şygyrdaşyp ses edýärdi. Öň
hem paýhyn bolup, çynaryň astyna düşek ýaly bolup ýazylyp
ýatan ýapraklaryň üstüne täze ýapraklar üznüksiz gaýmalaşyp
dökülýärdi. Bu gamgyn görnüş dostlaryň tukatlygyny has-da
artdyrdy. Öwezmyrat batyr bu tukatlygy bozmak üçin Kany
batyra habar gatdy:
—
Kany batyr, il batyrçylykdan elli bizar el çekenem
bolsa, seniň şol “ant” diýip, henizem batyrçylygyňy taşlaman
ýörşüň-ow.
—
Ýok, batyr, ol beýle däl - diýip, Kany batyr jogap berdi.
- Asyl men batyrçylygy şol siz dargap, meni ýeke goýan
günüňizden ýüregimden çykaryp taşladym. Men batyrçylyk
hakdaky pikiri kellämden çykaryp taşlandygymy hiç kime
aýtmasamam, muny il-günem hut şol günden bilip başlady.
Indi şu jelegaýdaky ýaýlalarda meniň adymy Kany batyr diýip
tutsaň, hiç kim tanamaz. Emma Kany awçy diýseň welin,
tanamaýan bolmaz.
—
Onda seniňkem meniň adymyň il arasynda Öwezmyrat
sibir diýlip tutulyşy ýaly bolupdyr-da? - diýip, Öwezmyrat
batyr göwnüaçyklyk bilen ýylgyrdy. - Ýöne şol buljum
gaýalarda, garaňky daglarda ýeke gezmegem bir batyrlykdyr.
Şol wagt ýaňky ýigit eli kündükli gelip, bularyň eline suw
akytmakçydygyny aňlatdy. Bular ellerini ýuwmak üçin
ýerinden turdular. Üçüsi hem üç ýerden goşawujyny uzatdy.
Ýigit bularyň üçüsiniňem eline gezegine suw akytmaga
ýetişýärdi. Bularyň elini ýuwduryp, ol ýigit öz işiniň yzyndan
gitdi. Kany batyr donunyň syýy bilen elini süpürip durşuna:
—
Men-ä gyş ýakynlap ýörmikä öýdýän - diýdi. - Suwuň
sesi adamyň gulagyna ýakymsyz degýär. Garradykça adamyň
sary gaçyp ýör öýdýän.
Öwezmyrat batyryň gelmegi bilen Aman batyr şu gün irden
bir semiz goýny soýup, söwüş edipdi. Öýüň töweregindäki bu
günki guwul-çuwulam şonuň üçindi. Semiz goýnuň etinden üçdört dürli tagam häzirläpdiler. Dört-bäş çanak çekilip, orta
goýuldy.
—
Ine, kim haýsyndan halasa, şondan iýsin. Hany, batyr, al
bakaly - diýip, Aman batyr Kany batyra ýüzlendi.
—
Hany, alyň bakaly, “urşuň geňeşi ýok” diýipdirler -
diýip, Kany batyr elini nahara uzatdy. Onuň yzy bilen beýleki
üç el hem çanaklara baka uzady. Dört sany el dynman çanaga
inip çykýardy. Nahar iýildi, töwir galdyryldy. Çanaklar
ýygnalyp, ýene ellere suw akydylandan soň, ýerlerinden turup,
öýüň töweregine gezim etdiler. Öwezmyrat batyr atynyň
töwereginde aýlanyp, öz başyna dyrmanyp ýördi. Eýýäm gün
gyzar ikindi ýerine barypdy.
Bu gezim onçakly uzaga çekmedi. Tiz-tiz biri-birine arany
ýakynladyp barmaşa, biri-biriniň gürrüňine ten berşip, ýene
ahyrky pellä gelip ýetdiler. Gyzykly gürrüňiň arasyny Aman
batyr bozdy.
—
Agşam sowugam düşäýdi. Içerde otursak gowy bolsa
gerek - diýdi.
—
Şondan gowusy ýok öýdýän - diýip, Kany batyr onuň
sözüni tassyklady.
Üç dostuň arasynda henize çenli bolan gürrüňler birinji
duşuşygara gürrüňidi. Olaryň gürrüňiniň iň gyzykly ýeri entek
öňde galypdy. Şonuň üçinem olaryň üçüsi-de öýe girmegi
makul gördi. Aradan salym geçmänkä, çüýşeli çyra ýanyp,
bezegli tamyň içini gündizlik ýaly etdi. Dostlar gök çaýyň
başynda gyzykly gürrüňe başladylar.
Öwezmyrat batyr bu ikisiniň ýanyna öz dostlarynyň
arasynda iň wepalysy diýip gelen adamdy. Olara dadyny
aýtmak üçin, maslahat soramak üçin gelipdi. Munuň üstesinede ol soňky aýrylyşykdan soň, bularyň arasynda iň gyzykly
wakalary başyndan geçiren adamdy. Oňa görä-de bu gün
agşam gürlemek gezegi Öwezmyrat batyryňky boldy. Emma ol
öz başyndan geçiren kyssasynyň haýsy ýerinden başlajagyny
bilmän, sagynýan ýaly bolup oturdy.
—
Aslynda siz nähili ele düşdüňiz? - diýip, Kany batyr
gürrüňe ýol arçady. - Biri “olar öýe baranlaryndan soň, her
haýsyny öz öýünden alyp gidipmişler” diýýär. Başga
birnäçeleri “olar bir ýerde düşüp, uklap ýatyrkalar daşlaryny
gabapmyşlar” diýýär. Ýene biri “gidip barýarkalar, bir dagyň
öwrüminde daşlary gabalypdyr” diýýär. Men aýtdym, “äý, ol-a
bolmajak zat, olar dirikä daşy gabalsa, ýa öler, ýa öldir”
diýdim. Birnäçeleri bolsa “olary sizi sylaglajak diýip, aldap
çagyryp tutupdyrlar” diýýärler. Batyr, il arasynda şunuň ýaly
tükeniksiz myş-myş gürrüňler bar. Biz bularyň haýsy birine-de
ynanjagymyzy bilemzok.
—
Siziň özüňiz nähili bolup ele düşendiris öýdýäňiz? -
diýip, Öwezmyrat batyr Kany batyra gaýtaryp sowal berdi.
Aman batyr bir zat diýmekçi bolup taýýarlandy, emma
näme üçindir, dilini dişläp saklandy, Kany batyryň gürlärine
garaşdy.
—
Biz bularyň haýsyna ynanjagymyzy bilmedik, indem
dogrusyny seniň özüňden eşideris - diýip, Kany batyr gürrüňi
çöp döwlen ýaly etdi.
Öwezmyrat batyr bir salym oýlanjyrap oturdy. Onsoň:
—
Şol wagt anty bozup, öýli-öýümize gaýtmak gürrüňini
tapan kimdi? - diýip, bir zady ýadyna saljak bolýan ýaly,
dostlarynyň ýüzüne garady.
—
Aramyzda bu gürrüňi ilki tapan Hal mollady - diýip,
Aman batyr onuň bu soragyna ýüzüniň ugruna jogan berdi.
—
Hawa, Hal molla-da bolsa bolýandyr - diýip, Kany batyr
gümansyradyp, göwünli-göwünsiz gepledi. Aman batyr:
—
Gümansyratma, batyr, ilki gaýtmak gürrüňini tapan
şoldy - diýip, kesgin aýtdy.
—
Gümansyratmak gerek däl, şol gürrüňi ilki tapan,
dogrudanam, Hal mollady - diýip, Öwezmyrat batyr Aman
batyryň sözlerini tassyklady.
—
Hawa-la, dogry-la - diýip, Kany batyr ylalaşdy,
Öwezmyrat batyryň gürrüňiniň yzyny diňlemäge taýýarlandy.
—
Ýeri, onsoň - diýip, Aman batyram Öwezmyrat batyry
gyssady. Öwezmyrat batyp gürrüňe başlady:
—
Hawa, biz Hal mollanyň gürrüňi bilen öz eden antymyzy
bozup, öýli-öýümize dargadyk. Sen, Kany batyr, öz sözüňden
dänmän ýeke galdyň. Aman batyr üç atly bolup, öz obalaryna
baka başga ugra gitmeli boldy. Biz toparymyz bilen aşak indik.
Hawa, biz uzak ýol ýöräp, Hal mollalaryň obasynyň duşuna
geldik. Wagt giç öýländi. “Bu gün bize sowlalyň. Biziň
öýümiziň duşundan geçip gitmäň” diýip, Hal molla indeg etdi.
Biziň hiç birimiziň göwnümizde zat ýokdy. Gul ýeser, ýene-de
birnäçeleri
düşmegiň
tarapdary
boldy,
men,
ýene-de
birnäçämiz “düşmäliň süreliň” diýdik. Garaz, ýol üstünde
azajyk
sagynyp,
maslahat
edenimizden
soň,
galmagy
ýüregimize düwdük. Mollanyň öýüne sowuldyk. Ondan öňem
birnäçämiz
ýolda öz obalaryna sowlup galypdy. Şol wagt galanymyz jemi
ýigrimi bäş atlydy. Ýigrimi bäş at mollanyň howlusynda
daňlyp, ýigrimi bäş adamam dünýäden bihabar bil guşaklaryny
çözüp, sozanlaryny hem hatarlaryny, gylyçlaryny tärimiň
başyndan
asdylar. Biz gaty arkaýyndyk. Üstümiz gapyl basylar diýip hiç
kimiň göwnüne gelmeýärdi. Hal molla baran badymyza bir
goýun söwüş öldürdi. Öýüň ortasynda ojakda bir ullakan gazan
ataryp, palaw bişirilmäge duruldy. Ýigitlere bolsa yzly-yzyna
çaý getirip başladylar. Şol wagt Hal molla: “Batyrlar, küşt
hyýalyňyz-a ýok alla?” diýdi. Özüňize mälim bu Gul ýeser
serdaryňam bir bolar-bolmaz küştçüligi bar, göwünjeňlik bilen:
“Getir bäri!” diýdi. Şobada ortada küşt häzir boldy. Küşdi
ýazyp: “Dik, batyr!” diýdi. “Dikseň, dik!” diýdim. Şeýdip,
ikimiz törde küşde başladyk. Arkaýynlyk, ýigitleriňem
hemmesi biziň daşymyza aýlandylar. Hal molla hemişe iç girip,
daş çykyp, zowzuldap ýörýärdi. Asyl ojakdaky gazana-da
wagtynda tüwüsi atylman, şol gaýnap durşy eken. Biziň
kellämiz küşde şeýle bir gyzypdyr welin, ol zatlary duýmag-a
beýlede dursun, hatda garaňky düşüp, çyraň ýakylanyna-da
mukyt bolmandyrys. Wagt ýary gijä ýakynlan eken. Birden işik
açylyp, “Salawmaleýkim!” diýip, bir nätanyş geň ses eşidildi.
Päh diýlen ýaly ýüzümizi galdyranymyzda, Dykma serdaryň
egniniň çinini ýalpyldadyp, üstümize abanyp duranyna
gözümiz düşdi. Şol demde sary sakgal Hal mollanyň kimdigini
bilip galdyk. Men tärimiň başynda asylgy duran ýaraga ýetmek
hyýalynda tarsa ýerimden turdum. Gul ýeserem ýerinden
gozgandy. Göz ýumup açasy salymam geçmändi. Dykma
serdar: “Batyr, görşeli” diýip gelip elimi gysymlady. Bir eli
bilenem Gul ýeseriň elini gysymlady. Onuň bilen bile giren bir
ors baýary bolsa iç işikde eli sapançaly durdy. Men Gul ýeseriň
ýüzüne ahmyrly seredip, diňe hyrçymy dişläp oňdum. Olam şol
hereket bilen maňa jogap berdi. Töweregimizdäki ýigitleriň
hemmesi ör aýak üstüne galan eken. Olaryň ýüzi bir
gyzarýardy, bir bozarýardy, göýä kül urlana döndi. Olaram
hyrçlaryny dişleşip galdylar. Iç işikde duran baýar ors dilinde
bir zatlar samyrdady. Bäş sany kazak, ýene-de bäş sany jigit poşçy öýe girdi, olar ur-tut tärimiň başyndaky sozanlary,
hatarlary, gylyçlary ýygnadylar-da, çykyp gitdiler. Bir kazak
bilen bir jigit bolsa iç işikde elleri ýaragly, her haýsy gapynyň
bir söýesine söýenip durdy. Dykma serdar oturyň diýip buýruk
berdi. Ýerli-ýerimizde oturdyk. Işikde duran rus baýary hem
Dykma serdaryň ýanyna töre geçdi. Dykma serdar Gul ýesere
ýüzlenip: “Hä, serdar, siz kimleri öldürmek üçin dil düwşüp,
ant içdiňiz?” diýdi. Gul ýeser pytdy-sytdy ediberjek ýaly etdi,
meniň ýüzüme seretdi. Meniň ýüregim agzyma geldi-de birden:
“Dykma, ony menden sora!” diýip gygyrdym. Dykma
serdaram beýlekilerem meniň ýüzüme seretdiler. “Kimde-kim
Gökdepede biziň ikimizi para alyp syrtyndan satan bolsa, şol
söwda bilen razylaşyp, seniň ýaly egnine çin dakynan bolsa,
şolaryň baryny uçdan-tutma gyrmaga boýun bolup ant içipdik.
Emma biziň orslar bilen işimiz ýok” diýemde, Dykma serdar
durup bilmedi-de: “Batyr, gaty gidiberme, ine, ýaşulyňyz
serdaram bar ahyry» diýdi. Onda men: “Ol serdar bolsa öz
ýerinde serdardy. Bu ýerde, Hal mollanyň öýünde gapana
düşüp otyrkak bize onuň serdarlygy gerek däl - diýdim. Şu
ýerde biziň hemmämiz serdar - diýdim. - Men bir aýtjagymy
aýdaýyn. Sen soň serdar bilen gürleş-de otur - diýdim. - Han
aga, sen berk belle. Iň birinji sen, Dykma, çin dakyndyň, Gul
batyr dakyndy, Öwezguly serdar dakyndy, Amannyýaz işan
dakyndy, Garahan işan dakyndy, Nurberdi han ölmedik bolsa,
olam dakynardy, emma onuň ýerine ogly Magtymguly han
dakyndy. Nurberdi hanyň sylag berlen aýaly, maryly Guljemal
handan bolan ogly Ýusup han dakyndy, olar orslaryň
gelmegine razyçylyk görkezip, Maryny tüpeň atman tabşyrdy.
Şu zatlar dogrumy, Dykma?” diýip soradym. Emma ýerden
seza çykýar, Dykma serdardan çykanok. Öýüň içine bir
meýdan suw sepilen ýaly boldy. Ol sözlemän, ýer synçgap
oturansoň, men ýene dowam etdim. “Dykma, ine biz ant
içipdik. Şonuň üçinem dönük adamlaryň barysynyň ýoguna
ýanyp,
külüni
asmana
sowurmalydyk.
Eger
olar
biz
öldürmezimizden öň öz ajalyna öläýen bolsalaram, olaryň
maslygyny görden çykaryp otlamaly hem külüni asmana
sowurmaly diýip ant içipdik. Işana-piriňe seretmän, baryny
gyrjakdyk. Sebäbi, Dykma, seniň egniňdäki ýaldyraýan çiniň
şol Gökdepede dökülen ýetim-ýesirleriň ganydyr, iliň gözüniň
ýaşydyr. Şonuň üçinem hökman seniň hakyň ölümdir, Dykma”
diýdim. Meniň bu sözlerimden soň töwerekdoki oturan
ýigitleriň
hemmesiniň
gany
gyzdy.
Hatda
gobsunyşyp
oturanlary-da bardy. Birki-ýarymy bolsa durup bilmän, gözüne
ýaş aýlady. Emma ýaragsyzdylar ahyry, hatda gylyjam
billerinde däldi. Magtymguly gökleň ýöne ýere aýtmandyr
ahyry.
Ýigidiň bolmasa ýaragy-aty,
Şony belli biliň ýokdur gaýraty.
Eger-de şol ýigitleriň, heý bolmanda, gylyjy tärimiň
başynda bolman, billerinde bolan bolsady, meniň gürrüňimden
soň, hökman sogrup aljakdylar. “Ak patyşa adam öldürýän
ýörite bir çarh ýasadanmyş, adamyny şol çarha salýarmyş”
diýen ses ozaldanam gulagymyza degip ýördi ahyry. Biz şeýle
wehimiň astynda ýaşap ýördüg-ä. Eger munuň ýaly bäş-alty
ýyl Sibir bilen gutuljagymy öňünden bilen bolsam, men şol
wagt Dykma serdaryň boýnuna towsup, Hudaýdan öň bogup
janyny alardym. Näme-de bolsa öýi köýen Dykma serdar meni
geplemän ýeňdi. Men soň: “Gul ýeser namartlama-da, bir az
gujurlan” diýip, serdara azm urdum. Mundan soň Gul ýeserem
bir az daýandy. “Hä, serdar, başga näme sorajak zadyň bar?”
diýdi. Dykma serdar: “Serdar aga, siz kimler bolup ant içdiňiz?
Ýa-da şu oturanlaryň hemmesi ant içdimi?” diýip sorady. Bir
görsem, Gul ýeser ýigitlere gözüni aýlap, pylany, pylany diýip
sanamak hyýalynda. Arasynda maňa-da gözüni tegeleýär. Ýene
men öňürtmeli boldum. “Aw, Dykma, biz - dil düwşüp ant
içenler ep-esli bardyk. Emma olaryň birnäçesi bu taýda ýok.
Bu ýigitleriň köpüsi ol dil düwşükden habarsyz adamlardyr.
Bular soň gelip biziň toparymyza goşuldylar. Bu oturanlaryň
arasynda dildüwşüge birinji goşulan meň bilen Gul ýeser
serdardyr. Galanlarynyň öz dili bar, özleri aýdyp biler” diýdim.
Gul ýeserem meniň aýdanlarymy tassyklady. Şol wagt biri:
“Üçünjisi mendim” diýdi. Ýene biri “Dördünjisi mendim”
diýip seslendi. Beýle ýandan ýene biri: “Bäşinjisi mendim”
diýdi. Dogrudanam, şu oturanlaryň arasynda şol anta goşulan
şu bäşimizdik. Altynjymyz bolsa öý eýesi Hal mollady. Ol şol
wagt iç işikde eňňerä giren doňuz ýaly bolup dymyp otyrdy.
Az
salym
ümsümlikden
soň
bir
çetden:
“Menem
altynjysydym” diýip, bir ýigidiň sesi çykdy. Men: “Bu kimkä?”
diýip, şol ses çykan tarapa nazarymy aýlanymda, beýle
gapdaldan ýene biri: “Menem şolaryň biridim” diýip gygyrdy.
Görsem, bular gany gyzyp oturan ýigitler, ýerli-ýerden
gygyryşjak. Men: “Ýok, olar ýokdy, asyl olaryň habaram
ýokdur, nähak aýdýarlar!” diýip gygyrdym. Ýadyňyzda bar
bolsa gerek, bir murtlak ýigit bardy, Söýeg diýerdiler. Ana, şol,
ýene-de bir topar ýigit, gyzyp barýar.
—
Hawa, hawa, ýadyma düşýär - diýip, Kany batyr onuň
sözüni tassyklady. Aman batyr bolsa:
—
Wä, olar soň gelip goşulmadymy näme? Ol ant içişen
wagtymyz olaryň ady hem ýokdy ahyry. Olara seret, ýok
ýeriňizden bardyk diýip gygyrmak nämä gerek diýsene - diýip,
oturan ýerinde gobsunjyrady. Öwezmyrat batyr gürrüňini
dowam etdi:
—
Hawa, şonuň üçinem men beýlekilerem gany gyzyp,
nähak ýerden özlerini oda süsdürerler diýip gorkdum-da,
olaryň habary ýokdur, ýalan aýdýarlar diýip gygyrdym. Ýöne
welin sözümden peýda bolmady. Gaýta ol ýigitler beterine
tutdular. Ikisem ýerinden turdy-da: “Batyr dogry aýdýar. Biz
şol ant içilen wagty ýokduk. Soň geldik. Ant içileninden
habarsyzlygymyzam hak. Biz şol antyň içilenini şu wagt
eşitdik. Ýöne biz şonda bolmadygam bolsak, boldugymyz
hasap edäýiň, serdar, niräňiz gowuz bolsa dykyň, eliňizden
gelenini aýamaň” diýip, gazap bilen gygyrdy. Mundan soň
menem näme diýjegimi bilmedim. Biz orsça bilmesegem, agyz
uluňyndan az-owlak anlaýarys. Ors beýigi elini bir gezek bize,
bir gezek gazana garap uzadyp bir zatlar diýýärdi. Onuň bolşy
bulary naharyny iýenlerinden soň äkideli diýýäne meňzeýärdi.
Dykma serdar bolsa naharlaryny iýdirmän süreli diýýäne
meňzeýärdi. Ol ikisi bir howa parsylaşdylar, gygyryşdylar.
Ahyry Dykma serdar: “Bu beýik naharlaryny tiz iýsinler
diýýär” diýip, onuň näme diýýänini düşündirdi. Hal molla
çanaklary getirip, tiz nahar salyşdyryp berdi. Nahar iýip
ugramakçy bolan wagtymyz:
—
Serdar,
eden
hyzmaty
üçin
Hal
molla
näme
taňryýalkasynyň bolsa ber - diýdim. Onda Gul ýeser serdar
Dykma serdara ýüzlenip:
—
Hana, serdar, biziň bilen dil düwşüp, ant içeniň birem,
ine, şu Hal molladyr. Ony özüňem bilýän bolsaň gerek - diýdi.
Dykma serdardan hiç hili jogap bolmandan soň, ol Hal molla
ýüzlendi. - Aý, Hal molla, tapan kesbiňe bereket. Sen şu
kesbiňi bes etmegin. Şundan çörek taparsyň. Sebäbi zamana
edil seniň ýalyň zamanasy bolupdyr. Ýöne meniň saňa bir
aýtjak zadym bar. Seniň şu nahar bişirip ýören aýalyň senden
mertdir.
Şundan soň ýigitleriň her haýsy bir zat diýdi. Biri: “it
mundan wepalydyr” diýýär, ýene biri: “her bir aýal mundan
mertdir” diýýär. Ahyry biri onuň dogry ýüzüne dikilip: “Aý,
Hal molla, ölsem-ä bilemok, ýöne ölmesem, iru-giç seniň
kelläňi almasam, aýalymyň gyňajyny başyma ataryn” diýip ant
içdi. Hawa onsoň bizi atlandyryp surüp ugradylar. Howludan
çykan wagtymyz görsek, ýüz atly kazak bilen ýüz atly jigit
howlynyň daşyna halkalaýyn aýlanan eken. Sürüp Aşgabada
eltdiler. Soňam bizi kazylara süýt etdirdiler, Sibire ugratdylar.
Öwezmyrat batyr gürrüňini gutardym eden badyna tirsegine
söýenip ýatan Aman batyr ýatan ýerinden birden dikine galdyda, Kany batyra ýüzlendi:
—
Gördüňmi, Kany batyr, ine seniň ynamdar mollaň eden
işi. Ýeri, muňa näme diýersiň, Kany batyr?
Kany batyr bolsa:
—
Dilim-agzym ýokdur, Aman batyr - diýip dymdy.
—
Walla, meniň şol molla hiç wagt ynamym ýokdy. -
Aman batyr sözüni dowam etdi. - Men muny Kany batyra-da
telim gezek aýtdym. “A-haw, Kany batyr, şu sary sakgal Hal
molla özi geň adam däldir, şundan diňe gowulykdan başga
hemme zat çykar” diýýärin. Emma bu: “Ýalňyşýaň, şu
adamdan erbetlik çyksa, onda erbetlik çykmajak adam ýokdur”
diýip, hiç ýeň berenok. Men aýdýan, nebsine ejiz adamlardan
oslanyň çykar, men şu mollany gaty nebsine ejiz görýän
diýýän. Onda bu: “Ýok, adamçylygy diňe bir nebis bilen
ölçemek bolmaz” diýýär. Hanha, gör, indi seniň hatamkerde
mollaň gara nebsi üçin eden işlerini.
—
Öz doganlaryň gara nebisleri üçin gör nätdiler diýseň
bolmaýarmy şonda - diýip, Öwezmyrat batyr Aman batyryň
sözüniň üstüne goşdy. - Yzyňda ataňdan galan zatlary
paýlaşmak üçin seni bir batman jöwene-de almadylar-a. Bu
näme
gara
nebsiň
etdirýän zady dälmi?
—
Wah, ol gürrüňleri men ýaňy eşitdim ahyry. Şunça
ýoldaş bolup gezsegem, men o zatlardan bihabar ekenim.
Eşiden bolsam diýerdim-le. - Aman batyr sözüne sähelçe
dyngy berdi-de, Öwezmyrat batyra sorag berdi. - Hawa, ýeri
onsoň, soňy näme boldy?
Kany batyr çuňňur pikire düşüp, eňegini bir eli bilen tutup,
gözüni bir nokada dikip otyrdy. Onuň öň hem ýiti gözleri
durdugyça ýitelip barýan ýaly görünýärdi. Öwezmyrat batyr
Aman batyryň sowalyna:
—
Hawa, alty ýyl Sibirde bolup, ýedimiz sag-aman gaýdyp
geldik - diýip jogap berdi.
—
Geleniňizden soň bir azar bermän durdularmy? - diýip,
bu gezek Kany batyr sorady.
—
Gelenimizden soňam bizi ýanaral ýanyna çagyrdy. -
diýip, Öwezmyrat batyr gürrüň bermäge başlady. - “Siz
galtamançylygyňyzy goýjakmy ýa-da ýene başlarsyňyzmy?”
diýdi. Gul ýeser: “Baýar aga, tä ölinçäm bir döwüm çöregimi
berseň goýaryn, bolmasa goýman, sebäbi başga meniň elimden
gelýän hünär ýok” diýdi. Şonuň üçinem ony jigitleriň arasynda
gullukda goýdular. Onuň ýüregindäki arzuwy şoldy, myradyna
ýetdi. Biz bolsak, “seniň gullugyňam gerek däl, çöregiňem,
ýöne bize adam tarapyndan azar berilmän, gulagymyzy dynç
etseň bolýar” diýdik. Ýanaral: “Siziň şol diýeniňiz bolar, adam
size azar bermez” diýdi. Azar görmän ýörşümem ine şu. Kim
eşiden, kim diňlän...
Şu ýere ýetende Öwezmyrat batyr göýä damagy dolup
sözüni soňlap bilmeýän ýaly gürrüňini şarpa kesdi.
—
Azar däl, zulum etdiler diýsene... - Aman batyr içini
hümletdi. - Adamdan adama şeýle zulum ýetermi... Ýeke
ýalňyz ogluňy gana bulaşdyrmakdan agyr zulum bolarmy?.. Ol gürledigiçe gyzdy. - Meniň dostlarymyň şeýle agyr
hallarynyň hekaýasyny eşidesim gelenok. Emma nalaç, bu
zatlara çydasamam çydamaly, çydamasamam çydamaly.
Çydamaly! - diýip, ol gaýtalap gygyrdy-da, ýüregi howlaýan
ýaly bolup birden ýerinden turdy. Ol ýerinden turanda gözüniň
öňi garaňkyrap gitdi, bir ugra ýöremegi hyýal etdi welin, aýagy
diýenini etmän, entirekledi. Ol Öwezmyrat batyryň halyny göz
öňüne getirip, ýüregi ot alyp otyrdy. Ol gazaba çykanda şunuň
ýaly huşy başyndan uçýardy. Ol şu wagtlar niräni çapaly
diýseň gitjekdi.
—
Batyr, göwrümiňi giň tut! - diýip, Kany batyr syçrap
ýerinden turdy-da, ony gujaklady. - Batyr, otur, demiňi dürse.
Sen häzir öz huşuňda däl, huşuňa aýlan.
Ýöne Aman batyr oturandan soňam wagty bilen ynjalyp
bilmedi.