Perman-1989`Türkmenistan - 33

alyp başlaýardylar. Günde agşam diýen ýaly jar-jaryň üstüne
çekilip, ilatyň gulagy kamata geldi. Garry aýallar: “Şäher
ýykylmazyndan öňem günde şunuň ýaly jar bolup, ahyry şäher
ýykyldy. Munuňam yzynyň bir çöpi bardyr...” diýip, bu
ýagdaýy özleriçe ýorýardylar.
Öwezmyrat batyr obadaky alha-allygy daşyndan synlap:
“Her zat bolsa-da, ahyrzaman gopsa-da, meniň howlymdan
alan zatlary bolmaz. Sebäbi meniň howlym teýim-takyr,
özümem bir sanaç un iýipdirin” diýip, öz ýanyndan oýlanýardy.
Alha-allyk bolsa barha artýardy. Her gün biriniň gapysyndan
erkegini ýa başga bir zadyny alyp gidýärdiler.
Nyýazberdi ker bu zatlara işigindäki ýekeje erkegi alnyp
gidilenden soň göz ýetirip galdy. Ol ýasawul erkegini
gapysyndan alyp giden badyna demirçiniň ussahanasyna ylgap
geldi.
— Uruş
başlanypdyr, adamlar, kyýamat gopdy. Ýekeje
erkegimi ýasawul gapymdan urşa alyp gitdi. Indi neneň bolar?
Daga gaçarysmy, guma gaçarysmy? Hany gaçmaga göç ulagy?
- diýip, uly gopgun turuzdy.
Nyýazberdi keriň bolşuny synlap oturan Öwezmyrat batyr
özünde alara zadyň ýokdugy hakdaky ynanjyna imrinip, atyny
ýadyndan çykarypdy.
GÜMANLY ÝAZGYT
Ýaňy garaňky gatlyşyp ugranda köwsarlaýan epgek şemal
agşam azanyny obanyň içine ýaýratdy. Şol üstünde oturan
heniz sakgal-murty tabamadyk ýaş ýigit diň atyny jylawlap
gelýän goja göýä bir gyssagly habar bilen çapar ugratmakçy
ýaly görünýärdi. Atyň üstünde oturan heniz sakgal-murt
tabamadyk ýaş ýigit gorkunç bir şum alyp gitmekçi ýaly
dymyp, aty bilen özüniň maňlaýyndaky garaňky ýazgydy
hakda oýlanýardy. At dünýäden perwaýsyz kellesini dik
asmana tutup, uçganaklaýardy, häzir jylawy goýberilse, onuň
laçyn
ýaly
ganat
kakjagy
gümansyzdy.Ýetmiş
ýaşlar
töweregindäki goja at bilen bile idenekleşip, ony howlynyň
gapdalyndan uly ýola çenli jylawlap bardy. Olar şol ýerde aýak
çekdiler. Goja uly howsala bilen:
— Meniň sargytlarymy unutmagyn. Ondan soňam gidişiňi
öňüňden çykan ýolagçylara-da aňlatmagyn. Atyna ynangyn,
gaçsaň gutularsyň, kowsaň ýetersiň. Ýeri gelende gaçaýmagam
bir batyrlykdyr. Mundan beýläk maňlaýyňda näme bolsa
görmeli bolduň. Bar, alla ýaryň - diýip, ýaş ýigidiň gulagyna
ýene bir gezek sarkyrdy-da, jylawy goýberip, ony ýola saldy.
Birdenem on-on bäş ädim arany açan ýigidiň yzyndan:
— Perman! - diýip gygyrdy. - Gitjek ugruňda suwy islän
ýeriňde taparsyň, emma azygyňy ahmal etmegin - diýip
tabşyrdy.
Ýigit atynyň başyny çalaja çekdi-de, yzyna garady. Gojanyň
sargydyny diňläp, atyny sürüp öz ýoluna gitdi. Goja ol
garaňkylyga garyşýança yzyndan seredip durdy-da, haýaljak
ýöräp, howlusyna tarap gaýtdy. Bu wagtlar köne howlynyň
içindäki sekiniň üstüne goýry saýasyny salýan gara ýaprak
tuduň depesinden ýokary galyp ugran aý tylladan ýasalan jam
ýaly lowurdaýardy.
***
Gurak gelen ýylyň her güni harasat bilen geçýärdi.
Dyrnaklary gan öýen guşlaryň jakgyldysy bilen ýüzi küljeren
ýapraklary solgun baglardaky jyzlanlaryň sesleri goşulyp,
tukatlyk basan obanyň içinde ýaňlanýardy. Agşamlaryna
dymyk hem petiş bolýardy. Gijeler çybyndyr peşeleriň iňňildisi
ýatanokdy.
At gaçyrylmazyndan birnäçe gün öň şeýle dymyk gijeleriň
birinde şu köne howludan göýä tümüň içinden çykýan ýaly
bolup tukat aýdym sesi çala eşidilýärdi.
Öwezmyrat batyr ýetmiş ýaşlar töweregindäki iri süňk başly
bir adamdy. Onuň köpüsi agaran gür sakgaly bilen daşy
gabsalan tegelek ýüzündäki gasynlar, nähili-de bolsa gadym
eýýamdan bäri baslygyp ýatan syrlardan habar berýärdi.
Öwezmyrat batyr bir kiçijik yşkyň yzyna düşüp, öz
ýanyndan öz göwnüni awlap, ýüregindäki gussalaryň üstüni
basmagy adat edinipdi. Ol bu agşamam öz ýanyndan süýji
duýgulara imrinip, göwni birneme rahatlyk tapypdy. Gök çaýyň
başynda ýanbaşlap çalaja hiňlenmäge başlapdy.
Köne derwezeden girip gelen ýaş ýigit Öwezmyrat batyryň
gamgyn hiňňildisine päsgel bermejek bolýan dek, sessizüýnsüz onuň gapdalyna geçip oturdy. Ol Öwezmyrat batyryň
aýdymyna gulak asyp oturan ýaly görünse-de, onda nähilidir
bir galagoplugyň, howsalaly tukatlygyň bardygy bildirýärdi.
Öwezmyrat batyr hiňlenmesini birden kesdi-de:
— Perman, geldiňmi? - diýip, ýetginjege habar gatdy. Onuň
ýüzüne ýiti-ýiti seretdi. Onuň kalbyndaky birahatlygy duýan
dek sorag berdi. - Näme beýle tukat görünýäň?
Perman hemişe-de babasynyň ýanynda wagtyny dymyp
geçirýärdi. Ol utanjaň, ýüzi salyk ýigitdi. Ýöne şonda-da
Öwezmyrat batyr onda nähilidir bir üýtgeşikligiň bardygyny
syzypdy. Perman bir salym dymyp oturandan soň:
— Bilmedim-dä, baba - diýip, gümürtik jogap berdi.
— O nähili “bilmedim”? Özüniň tukatlygyny bilmeýän ol
niçiksi adam?
Öwezmyrat batyr Permanyň tukatlygynyň sebäbini öz
ýanyndan çen etdi. “Deň-duşlarynyň biri bilen öýkeleşendir-de,
şonuň üçin keýpi ýokdur” diýip oýlandy. Emma Perman
babasynyň öňünde onuň şu çaka çenli öz agzyndan eşitmedik,
asyl eşiderin öýdüp gümanam etmedik jogabyny goýdy:
— Dogrudanam,
baba, bilmedim. Bu gurakçylyk ýylyň-
ýylyna gatlaşyp gidip otyr. Onuň azary hemme kişä deň diýseň,
iň ýamany adamlaryň ala tutulmagy...
— O nähili ala tutulmagy?
— Görüp
durşuň ýaly-da, baba. Ine, daýymyň ýekeje
erkegini elinden aldylar. Nyýazberdi aganyňam ýekeje erkegini
elinden aldylar. Onuň nähili zeýrenenini özüň gördüň-ä. Garaz,
obamyzda
garyp-gasaryň
erkegi
bolsa,
birini
goýman
ýygnadylar. Malyň elinden zorlanyp alynsa, şondan başga saňa
näme gerek...
Öwezmyrat batyr munuň gürrüňiniň yzyny eşitmäge
howlukdy.
— Çilim otla! - diýip, ojakda çaý gaýnadyp oturan aýalyna
gygyrdy-da, Permana ýüzlendi. - Ýagşy, sen näme etsem
diýýärsiň?
— Adamlaryň öz malyna, öz zadyna erki ýetmese, näme
edersiň? Şerigat diýersiň, şoňa meňzeş bir zat diýersiň-de, şona
baglanyp gözüni garaldar oturarsyň-da. Başga etjek alajyň
näme? Ýöne gynanjymy aýdýan, baba, elimden gelýän zat ýok.
Permanyň bu gürrüňine Öwezmyrat batyr geň galdy. Sebäbi
ol henize çenli Permandan beýle söz eşitmändi. Şeýle-de bolsa
ol “Perman daýysynyň erkeginiň alynmagyna gynanýandyr”
diýip oýlandy-da:
— Munyň
dogry-la, seniň şunuň üçin keýpiň ýokmy? -
diýip, özüne uzadylan çilimi aldy, keserip ýatan ýerinden
lokurdadyp-lokurdadyp bir sordy.Ýeke olam däl - diýip,
Perman jogap berdi. - Men ony ýeke şu gün görmeli däl ahyry.
Uruş başlalaly bäri men ahy-nalanyň yzynyň kesilmeýändigini
her gün gerýärin. Bu zatlar üçin tukatlanjak bolsaň, bütin
ömrüňi tukatlanyp geçiräýmeli.
— Başga näme eýsem?
— Erte ýa birigün atlaram aljakmyşlar, baba, ana meniň
keýpimiň ýoklugy.
Atlaryň alynjagy gulagyna ilen badyna Öwezmyrat batyr
hasyr-husur ýerinden turup, dik oturdy-da:
— Atymyzy aljaklar? - diýip, Permanyň ýüzüne çiňerildi.-
Aý ýog-a, beýle bir zat bolup bilmez.
Öwezmyrat batyr her gün arçynyň öýüne gelýän beýikleri
bilýärdi. Bir baýar gelen gününiň ertesi hökman erkek, öý,
bede ýa-da başga bir şoňa meňzeş zadyň alynýandygyny-da
bilýärdi. Mundan başga-da her hili gorkunç “myş-myşlaryň”
içinde gaýnaýardy. Şeýle-de bolsa ol öz ýanyndan: “Meniň
howlymdan almaga zat tapmazlar” diýip, başyna deňäp oturan
atyny
alarlar
diýen
wehimi
kellesine-de
getirmän
arkaýynsyraýardy. Perman:
— Hawa, baba, açyk şeýle. Aljaklar - diýip, aýdyň jogap
berenden soň, ol çilimini ýene bir gezek sordy-da:
— Munyň akla gelmejek bir zat - diýdi. Çiliminiň tüssesini
burugsadyp üfledi-de, dowam etdi. - Patyşaly döwletiň
türkmeniň bäş sany atyna zar bolmagy bu bir pisindiň oturjak
gürrüň däl ahwetin. Munyň gury “myş-myş”, şow-şowdur.
—
Aý, baba, beýewwar alajyň ýok bolsa bilmedim, ýogsam
indi “myş-myş” diýere orun galmandyr - diýip, Perman
göwnüçökgün gürledi. - Sebäbi şu gün bir “myş” gulagyňa ilse,
ol hökman ertesi çyna çykýar. Onuň gürrüňi ýok, baba, atlary
ýygnap alýarlar.
Öwezmyrat batyr jan-jedel oňa garşy çykjak boldy:
— Iliň
zadyny zorlap almak bolmaz ahyry. Hany onda
ynsap? Aý, munyň bolmaýar...
Babasynyň öz ýüregine teselli berjek bolup azara galşyna
Permanyň nebsi agyrdy.
— Sen ynsap diýýärsiň, baba - diýip, gamgyn gülümsiredi.
— Hawa, ynsap diýýärin...
— Bilmedim, baba, seniňem ynsap gözleýän ýeriňi - diýip,
Perman başyny ýaýkady.
— Nämäni bilmediň?
— Baba, özge ýerde kyýamat goparsynlar, kişiniň öýüni-
ilini götersinler, sen tä öz ýakaňdan ebşitläp tutýançalar, “myşmyş” diýjek-de, gözüňi ýumup ýatjag-ow onda? Ertir seniňem
ýakaňdan tutjaklar, baba, ýadyňdan çykarma. Ine men seniň
görüp duran zadyňy ýadyňdan çykaryşyňa “bilmedim”
diýýärin, baba...
Bu gürrüňler Öwezmyrat batyra üýtgeşik täsir etdi. Ol ýaňy
şu ýylyň güýzünde Permany öýlendirmegiň, toý tutmagyň
pikirini edip göwün ýüwürdip otyrdy. Häzir bu daş degen ýaly
kellede ol pikirlerden nam-nyşan hem galmady, bary uçup
gitdi. Ol Permanyň soňky sözlerini diňläp otyrka, özi-de
bilmän sakgalyny bäş barmagy bilen üznüksiz daraklaýardy.
Soňra ara bir meýdan ümsümlik düşdi. Öwezmyrat batyr häzir
bütin dünýäni unudyp, kalbynda öz-özi bilen gürleşýärdi. Özözüne sowal berýärdi, oňa jogap agtarýardy. “Sen, Öwezmyrat
batyr, uzyn ömrüňde şunuň ýaly horlugy, zorlugy görüpmidiň?
Ýok. Näme ýalan sözleýäň! Är ýaly boýnuňa al-da. Bir wagt
Nurberdi han seniň goluňy zynjyrlap, kyrk perrajyň eline
tabşyrdy. Kelläň kesilip, naýzaň başyna sanjyljak bolup durka,
kimdi seniň janyňa ýetişen? Dogry, dogry... Hawa, Kany batyr
bilen Gul ýeser serdar dagy janyma ýetişipdi. Ýagşy, indi nähili
diýýärsiň? Indi näme, boş, erkin kakabaş adam, hemişeki
basha-baslykdan gutuldykmykak diýýärin. Onda näme her ýyl
öý salgydy alyp-alyp, öýüňi çillege dönderdiler? Iň ýamany-da
haýyňa-waýyňa bakman, bar malyň bolan bu ýekeje atyňam
erte-birigün aljak bolup durlar. Bu dünýäniň işi şeýle. Munuň
üstesine öz öýüňde arkaýyn gepläbem bilmeýärsiň. Bu näme
boldugy?..”
Birdenem ol:
— Men ygtyýarsyz, tussag hökmünde bir gul, men bir gul,
başga hiç zat däl - diýip, içki pikirini daşyna çykaranyny
duýman galdy. Kellesindäki pikiriň öňüni-yzyny çalyp, belli bir
netije çykaryp bilmän, bulaşyp galdy. Bir salym dymyp
oturandan soň, “ýer gaty bolsa öküz öküzden görer” diýenlerini
edip, Permana käýinjiräp başlady. Sen hemişe düňderilip
oturýarsyň. Nirede bir şunuň ýaly şum habar bolsa tapyp
gelýärsiň-de, onam birden aýdyp goýberýärsiň. Öňem ýok,
soňam. Mysalaň şunuň ýaly şum habar tapyp ýörerli...
— Baba, ili horlaýan men däl. Ony edýän ak patyşa, onuň
baýarlary, arçynlar, hanlar. Sen bolsaň maňa käýinýärsiň. Bu
iki arada mende nä günä bar ahyry - diýip, Permanyň
ýüreginden syzdyryp aýdan sözleri Öwezmyrat batyra agyr
täsir etdi. Ol indi öňki pikiriniň üstüne Permanyň hem
göwnüne degendirin diýip oýlandy. Şondan soň ümsüm dymyp
oturdy. Ara düşen ümsümlik esli wagta çekdi. Öwezmyrat batyr
öňüne getirilen çäýnekleriň birini Permanyň öňüne süýşürip,
birini hem özi agdaryp içmäge başlady. Ol birden uludan
demini aldy-da:
— Eýsem, onda sen muny hak gözünden eşidipsiň-dä? Asyl
sen muny nireden eşitdiň? - diýip, mylaýymlyk bilen sorady, öz
ýanyndan Permanyň göwnüne degendirin diýip ynanany üçin,
onuň ynjan göwnüni almak üçin gülümsiredi.
— Hawa,
ýaýdniç
hak gözünden - diýende, Permanda azajyk
duýlan
ýaly
boldy.
Ol
çäýneginiň
gapagyny
şakyrdatdy-da, has ynamly dowam etdi. - Hawa, hawa, edil hak
gözünden eşitdim. Seýitmyrat beg bilen Hal molla arçynyň
öýünde otyrka, şolaryň agzyndan çykan gürrüň, Gurbanmyrat
arçynyň mürzesi ýokardan gelen buýrugy okap beripdir.
— Onda
bu
gürrüňler
Seýitmyrat
beg,
Hal
molla,
Gurbanmyrat arçyn üçüsiniň arasynda bolan gürrüň-dä? - diýip,
Öwezmyrat batyr takyklamakçy boldy.
— Ýeke üçüsem däl, arçynyň eminleriniňem hemmesi bar
eken. Onsoňam... - diýip, Perman sagynyp galdy. Gürrüňiniň
yzynda aýtjak zadyna dili aýlanmady. Onuň ýüregini çişiren
esasy zat hem şoldy. Özüniň jikme-jik eşiden bu habaryny
babasyna aýtmak kyn düşdi.
Onuň bir zat sebäpli sözüne dyngy berenini aňan
Öwezmyrat batyr yzyny eşitmäge howlukdy.
— Ýeri,
“onsoňam”... Soňy näme bolupdyr? - diýip,
Permany gyssady. Perman eşiden zadyny bolşy-bolşy ýaly
gürrüň bermäge başlady:
— Soň
Seýitmyrat beg: “atlaryň tohumyny tüketmezlik
gerek” diýipdir. Biziň atymyzy, Sähediň atyny, ýene-de şular
ýaly atly atlary baýarlar ýygnap alandan soň, pul güýji bilen
olardan diläp almagy maslahat edipdirler. Biziň atymyzyň
hyrydary köpelipdir. Bir ýerden Seýitmyrat beg, ýene bir
ýerden Hal molla “ol ata menden başga adam eýe bolup
bilmez” diýenmiş... Ine, baba, şeýle gürrüňlerem bolupdyr diýip, Perman soňky jümlesini aýratyn nygtap aýtdy.
— Meniň-ä
aňym çatýan däldir. Biziň gapymyzda duran
atymyza olar nähili eýe çykyp bilerler - diýip, Öwezmyrat
batyr oýa batdy. “Atym gidäýse, atylýan toplaryň arasynda
titrär, ýüregi ýarylar. Birden ok deger” diýip pikir etdi. Atyny
söweş meýdanynda gana bulaşyp ýatan halda göz öňüne
getirdi. Ýöne Permanyň sözleri ony bu pikirlerden sogrup aldy:
— Olaryň eýe çykmasy gaty aňsat, baba. Ýöne oňa kim eýe
çykjak, häzir şo belli däl. Baýarlar atlary ýygnap öz ýanlaryna
geçirenlerinden soň, tohum at bahanasy bilen ony Seýntmyrat
beg satyn aljakmy ýa-da Hal molla.
— Asyl ol ata göz gyzdyrýan köp-ow! - Öwezmyrat batyryň
gany depesine urdy. - Puluň arkasyndan satyn aljaklar diýsene.
Ýeri onsoň ol puly kime berjekmişler?
— Elbetde, baýarlara bererler.
— Hany eýesine näme?
— Eýesine hiç zat. Onuň azaby garnyňa. Eýesinden baýarlar
mugt alyp, pula-da satarlar. Olaryň edähedi şol ahyry, baba.
— Ine
saňa gerek bolsa sütem. Iki arada eýesi boş
galybermeli diýsene. - Öwezmyrat batyr gyzyp başlady. - Atym
elimden çykyp, onuň üstüne Hal molla, Seýitmyrat beg ýalylar
münmekçi bolan sagadynda atymyň kellesini gylyç bilen
çaparyn. Onuň üstüne müneniňem kellesi şol sagatda aýrylar. Ol hamala Hal molla, Seýitmyrat batyr garşysynda duran ýaly
haýbat atdy. - Muny eder-etmez diýip şübhelenmäň. Hökman
atyňam, siziňem başyňyzy alaryn, pisler. Men indi bir sanaç un
iýipdirin, näme bolanda näme... - Soňra ol öz ýanyndan
ýuwaşja
hümürdedi.
-
Sen Hal molla maňa öňem edibileniňi edensiň. Dişiňde et
galandyr seniň...
Şundan soň ol dymdy. Permana-da habar gatman ümsüm
oturdy. Ýöne şondan soň ol atynyň ýanyna gatnamasyny
köpeltdi. Perman ýerine girip ýatandan soňam, babasynyň atyň
ýanyna üç-dört gezek aýlanyp gaýdanyny gördi. Babasy
özbaşyna nämedir bir zatlar diýip hüňürdäp ýördi.
Perman daňa golaý basyrganyp oýandy. Şol wagt hem
babasynyň bir zatlar hüňürdäp, atynyň ýanyndan gelýändigini
gerdi.
Ol:
“Men
näme
üçin
bir
şum
habar
getirip, garry babamy ynjytdym? Bu gije onuň gözlerine çiş
kakyldy” diýip, öz-özüne igendi. Pikirlenip ýatyşyna ýene
ymyzgandy.
Perman ertesi ir bilen başyny galdyranda, çaý demlenerine
garaşyp, ojagyň başynda , çilimini çekip, gala-gop bir
ýagdaýda oturan babasyna gözi düşdi. Babasy çilim tüssesini
burugsadyp:
— Hal molla ýaly, Seýitmyrat beg ýaly adamlaryň ömür
boýy ili çürkäp, jowrandyryp gelýänini görüp-görüp gelýärsiň.
Ýone olardan näme tama edersiň, eý, nadan! - diýip, öz-özüne
käýinýärdi. - Olar özleri üçin desga gurýar. Saňa bolsa emgek
göz bilen gaşyň arasynda garaşyp ýatyr. Hany, sen ony pähim
etmän näme gördüň? Gara batyr pahyr aýdardy: “Serdar
bolmak diýlen zadyň özi duşmanyň saňa erjeşmek niýetini
heniz göwnüne getirmänkä aňmakdyr” - diýerdi. “Bardy-geldi
seniň ýoluň güri tokaýyň üstünden düşäýse, öňüňde bir ýolbars
ýa-da başga bir gorkunç haýwan oturan bolsa, sen ony ondan
ozal görmelisiň. Ol ilki göräýse, peýläp, çemini tapyp seni arar,
seniň habarsyzlygyň üçin köp begener” - diýerdi. “Adamlaram
şonuň ýaly, ondanam gorkulydyr. Şu gün kimdir biri bilen
ýürekdeş dost bolsaň, şu günki dostlugyň, ýene ýedi ýyldan
puja çykyp, saňa ol dostuň zeper ýetirjek bolsa, şonam ýedi ýyl
öňünden aňla-da, wagty gelende ondan oýurgap geçmegi oňar”
- diýerdi. “Ine, şu şertleri oňarmasaň, seniň serdarlyk bilen işiň
ýok, serdarlygyňam seniň bilen işi ýok” - diýip, pahyr bu
gürrüňini her oturyşanymyzda gaýtalardy. Biz bolsak gözüni
aýagymyzyň
astyndan
aýyrman
ýören
duşmanymyzam
tanamzok. Biz näme Hal mollanyň gurup goýan demir
gapanyna ony tanaman düşdükmi? Tanap aňry ýanyna
geçýärdik. Molla halkynyň
bäş
gyrana
dinini-imanyny
satýanyny bilemzokmydyk? Bilýädik. Ondan gowy zada-da
garaşamzokdyk. Wah, arman, şol gezek biziň kellämiz küşde
gyzdy. Tärimiň başynda duran ýarag el ýeterden uzakda boldy.
Ýogsam, daşymyza aýlanan soldat ýüz bolman, müňem bolsa
paýhyn ederdim. Çykyp daga ýarmaşardym. Aý, owarram, men
tutulanyma-da gynanamok, Sibire sürgün edilenime-de, ýöne
Dykma serdaryň eline düşenim üçin ömür ahmyr çekip
giderin... Ýeri, bu günki günüň ondan gowumy diýsene? diýip, Öwezmyrat batyr barha ot aldy. - Indi Dykma serdarçada ýok adamlar iliň ganyny sorýar. Onuň ýaryça bolmadyk
Seýitmyrat beg bilen Hal molla ýalylar bizi edil urşuň yzynda
galan ýesir ýaly edip çöpleýär, edenini edýär...”
Ol sesini kesdi-de, ýatakda duran atyna gözüni dikip, ýene
gamgyn oýa batdy. Onuň ýer bilen gögüň arasynda gözüni
dikip oturan maly şu atydy. “Malym - başym” diýip, ol bu
atyny öz başyna deňäp ýördi. Ony başga adama ynanman, özi
münüp, özi seýisleýärdi. Käwagtlar Permany mündürip şöwre
çykarmakçy bolanda hem nirä barmaly, nireden gaýtmaly, at
nirede sagynar, nirede tezeklär - baryny sanaşdyryp sakyrdap,
gaýta özi şöwre gidenden beter ýadardy.
Perman bu gapydan geleli bäri babasynyň bu häsiýetlerini
pugta öwrenipdi. Perman babasynyň gürrüň edip berýän köne
hekaýalaryny gyzykly bolany üçin ýarym-ýalta diňlärdi. Emma
ol gürrüňler muňa beýle bir täsir etmezdi, kalbyny gozgap
durmazdy. Ýöne bu gezek özi sebäpli babasynyň şeýle
howsalaly ýagdaýa düşmegi, onuň ýüreginden çykaryp aýdan
sözleri Permana üýtgeşik täsir etdi, onuň kellesinde pikir
üstüne pikir döretdi. Ol ýatan ýerinden dik oturdy-da, gamly
gözlerini bir nokada dikdi.
Öwezmyrat batyr çaýyny içip ýerinden turdy.
— Almany göge at, ýere düşýänçä ýa pelek - diýip, öz
başyna gepläp, hemişeki oturyşýan gürrüňçilik ýerlerine baka
çykyp gitdi.
***
Öwezmyrat batyr bu gün ertirden bäri ondan çykyp, oňa
girip, obanyň hemme gürrüňçiligini elek etdi. Hiç haýsynda-da
ornaşyp arkaýyn oturyp bilmedi. Aýagynyň aşagyna gor
dökülen ýaly zowzuldady. Ahyry ol ýakyn ýerde bolan otly
duralgasynyň bazaryna gitdi. Bazaryň agyr mähellesiniň
tamam ýüzleri çaňjaryp, köpüsiniň ýüzüni demrew basypdyr,
tebsirän dodaklary kepäpdir.
Öwezmyrat batyr bazaryň boýuny syryp barýarka, özüniň
uly magazininde gözüne äýnek dakynyp, gazet okap oturan
Seýitmyrat begi gördi. Onuň ogly Begli molla özüniň söwdasy
bilen gara başyna gaýdy. Mundan aňryk geçip ugran ýerinde öz
magazininde özi ýalylary daşyna üýşürip, lah-lah gülüp oturan
Hal molla gözi düşdi. Öwezmyrat batyr olary gören badyna
Permanyň gijeki aýdan gürrüňleri ýadyna düşdi. Atynyň
“alynjakmyş” derdi has güýçlenip, gahary geldi, ýöne içine
salyp, aňryk geçip gitdi. Dürli desgalar bilen bezelen
çaýhanalary birin-birin aýlanyp çykdy. Zamanasynda “täze
çykan zat” diýlip, yşk edilip diňlenýän “maşyn bagşynyň”
owazy çaýhanany göçürere getirýärdi, ýöne onuň sesi
Öwezmyrat batyryň gulagyna-da ilmeýärdi.
Ol ahyry bir çaýhanada özüne oturyşmaga gürrüňdeş tapyp,
bir çäýnek çaý içdi. Adamlaryň her haýsynyň öz zeýrençli
gürrüňleri bilen mübtela boluşlary ýaly, Nyýazberdi ker hem bu
çaýhananyň bir burçunda gopgun edýärdi. Ol urşuň turanyny
gapysyndaky ýekeje erkegi alnandan soň bilip galypdyr.
Daşyndakylaryň: “Nyýazberdi aga, urşuň başlananyna bir ýyla
ýakyn boldy” diýip gygyrýandyklaryny hem eşitmän, öz
ugruna:
—
Uruş turupdyr, kyýamat gopupdyr. Indi daga gaçarysmy,
guma gaçarysmy? - diýip gowur edýärdi. Iki sözüniň arasynda
hem: - Ýekeje erkegimem aldylar - diýip zeýrenýärdi.
Çaýhananyň içi şuňa meňzeş zeýrençli gowur bilen güwläp
durdy.
Umytly hoş habardan başga nähili zeýrenç diýseň üstiüstüne gatlaşyp, Öwezmyrat batyryň gulagy kamata geldi.
Onuň
gürrüňdeş
bolana
adamlarynyň
hemmesi
hem:
“Alynjakmyş sesi ýaýran bolsa, ol hökman çyn bolar” diýip
tassykladylar.
Öwezmyrat batyr hiç hili umytly habar gulagyna degmän,
öýlän howlusyna gaýdyp geldi. Ol bazarda gezip ýörkä hem,
çaýhanada adamlar bilen gürrüňdeş bolanda hem, öýlän yzyna
gaýdyp gelýärkä hem atyny öz elinde alyp galmak üçin gaty
köp pikir etdi, ýüreginde köp zatlary öwrüp-çöwrüp, özüni köp
ugurlara urup gördi. Ol häzir gapysyndaky sekiniň üstünde
böwrüni diňläp otyrka hem şol hakda pikir edýärdi. Onuň
kellesine gelmeýän pikir ýokdy. Her ýollara ýüz urup çykýardy.
“Gurbanmyrat arçyna ýüz tutsam, oňa elimde baryny bersem,
bu niçiksi bolar? Ýok, olam boljak zat däl. Ol teti sakgalam
başgalaryň elindäki maýmyndyr. Ol öz başyna bir iş edip
bilýän adam däl. Oňa bersem hökman beýleki kethudalary hem
doýurmaly bolaryn. Ýogsam biri alar, beýlekilerem etjegini
eder. Şeýdip atyňam gider, zadyňam. Olaryň hemmesini
doýurmak üçin bolsa mende zat ýok...”
Ol pikirini şu ýere ýetirip sagyndy. Şol wagt hem howlynyň
ýeňsesindäki bagyň içinden Permanyň:
Men bir okdum dagdan daşa atyldym,
Pelek bilen humar oýnap utuldym.
diýip, aýdym aýdýan sesi eşidildi. Öwezmyrat batyr birden:
— Perman! - diýip gygyrdy. Perman “haw!” diýip jogap
berse-de, Öwezmyrat batyr sesini çykarman, ýene öz pikirine
mübtela boldy. Sekiniň üstünde ornaşykly oturdy. Perman çalt
gelip, babasynyň ýanynda onuň buýrugyna garaşyp saňalyp
durdy. Öwezmyrat batyr:
— Men kelledäki dagynyk pikiri bir ýere çugdamlamak üçin
seni kömege çagyrdym - diýip, agtygynyň ýüzüne garady.
Soňra bilindäki temmäki haltasyny eline alyp, çiliminiň başyny
ýere kakyşdyrdy-da, temmäki salmaga durdy. Öwezmyrat
batyr, näme üçindir, sözleriniň arasyny kesip, pikire gidýärdi,
gaty haýal gepleýärdi. Perman bolsa: “Haçan babam näme
aýdarka?” diýip, onuň agzyna aňkarylyp durdy. Öwezmyrat
batyr çiliminiň başyna ojakdan ot alyp goýdy. Gaýdyp ýene
ýerinde ornaşyp oturdy. Çilimini sordy-da:
— Eger bir amatly alaç tapmasak, at elden gitjek. Bir ýol
tapmak gerek - diýdi.
— Hawa, näme-de bolsa, bir alaç tapmak gerek - diýip,
Perman geçip babasynyň ýanynda oturdy. Ol babasy bir ugur
tapandyr öýtdi. Onuň näme diýjegini eşitmäge gyssandy.
Emma Öwezmyrat batyr gyssanmady. Şol arada magazinde
göçgünli söwda bilen başagaý bolup duran Begli mollanyň
keşbi göz öňüne geldi. Birdenem Permanyň garaşmadyk
sowalyny berdi:
— Sen
Seýitmyrat begiň ogly Begli molla bilen nähili
tanşyp, nähili dost bolduň? Asyl sen onuň nämesini gowy
gördüň?
Perman bu garaşylmadyk sowala aňk-taňk boldy. “Babam
bu orunsyz sowaly näme üçin berýärkä?” diýip oýlandy.
— Menmi? - diýip sagyndy.
— Dagy kim bolsun? Meniň-ä Seýitmyrat begiň ogly bilen
köprüde galtaşan ýerim ýok. Onsoň sen bolarsyň-da!..
Babasynyň bu sözlerinden soň Perman çynlakaý oýa batdy,
nähili jogap berjekdigi hakda pikirlendi. Bir wagtdaky
wakalary babasynyň bilýäninden, ony jikme-jik eşidenliginden
Permanyň habary ýokdy.
— Men onuň bilen dost bolup bile-de gezemok, syr hem
alşyp ýöremok - diýip, Perman her sözüni oýlanyp-oýlanyp
gürlemäge başlady. Begli molla hakda gowy bir zat aýdyp
bilmese-de, ol hakda erbet gürrüň etmegi hem özüne uslyp
bilmedi. - Ýöne men onuň bir ýerini halaýan - diýip, ýene
sözüne dyngy berdi.
— Nämesini
halaýaň? - diýip, Öwezmyrat batyr onuň
geplärine garaşdy.
— Ol
gepçilik edenok. Bir ýerde bolan gürrüňi baryp
gürrüňi edilen adama aýdyp, onuň ýüregini çişirmeýär. Men
ony şu häsiýeti üçin gowy görýän.
Perman bu gürrüňleri öz ýüreginde hiç hili garalyk
bolmansoň aýdyp durdy. Ýogsa ol Begli mollanyň häsiýetini
düýbünden bilmeýärdi. Begli molla Permanyň aýdyşy ýaly
bolman, gaýta bütinleý onuň tersinedi. Şonuň üçinem
Öwezmyrat batyr Permanyň häzir Begli molla hakda aýdyp
duran zadynyň onuň hut özüne degişli häsiýetdigini bildi.
Sebäbi ol Permanyň häsiýetini özüçe öwrenipdi. Onsoň ol
Permanyň ýüzüne çiňerildi-de:
— Sen onuň gürrüňini hiç ýere çykaraňokmy ýa-da ol senin
gürrüňiňi? - diýip sorady. Öz ýanyndan bolsa: “sen Begli
mollanyň kimdigini bileňok-da, onda atasynyňkydanam on
esse beter bet häsiýetler bolmaly” diýip oýlandy.
— Ol... - diýip, Perman dymdy.
— Pä-heý,
oňardyň-ow!
-
diýip,
Öwezmyrat
batyr
agtygynyň sözüne güldi. - Sende näme gizlin gürrüň bolup
biljek? - diýip, ýene onuň ýüzüne çiňerildi. Perman öz
ýanyndan: “Iki ýyl mundan öň bolup geçen gürrüňlerden
babamyň habary ýokdur, eger habary bar bolsa, eýýäm menden
sorardy” diýip pikir etdi.
— Azu-köp bolýar, bolman durmaýar - diýip, öňki sözüniň
üstünde durdy. Näme üçindir, Öwezmyrat batyryň gahary gelip,
gyzyp başlady:
— Men
näme dünýä düşünmeýändir diýýärmiň? Menem
boljagyny bilýän, bolar ol... Emma ýaşajyk çagalaryň özi
ýalylar bilen sene-mene edişip tutluşandan soň, olaryň özlerine
jan pena gözläp, demir galasy bolan ata-enesiniň ýanyna gaçyp
atmagy arzuw edişi ýaly, on dört ýaşy dolduran bir ýaş
ýigidiňem özüne laýykly bir arzuwy bolýar. Ýöne çagaly
gürrüňleriň kime geregi bar? Haýsy meýlisde şuny gürrüň
ederler öýdýäň? Sende eýsem çaganyň arzuwy bolan ata-ene
däl, şol wagt degerli hossaram bolmandy.
Perman babasynyň öz başyndan geçiren agyr günlerinden,
her hili wakalaryndan habarlydygyny aňdy hem ýüzi gyzardy.
— Hawa, baba, gatylykda önüp, gatylykda ösdüm - diýdi.
— Ýagşy,
takyr ýerden nähili gürrüň öndürip bolar
öýdýärsiň? - diýip, Öwezmyrat batyr sözüne dyngy berdi.
Permandan jogap bolmansoň, ýeňe özi dowam etdi. Emma il
takyr ýerdenem gep döretdi. Ýumruk ýalylygyňdan seni ogry
etdiler, başga her hili myjabatlar ýapdylar. Dilden dile düşüp,
iliň içinde dolduň, ahyrynda ýaş başyndan kowlup, köçä
taşlandyň. Barara gapyňam galmady. Seniň şeýle güne
düşmegiň düýp sebäbi Begli mollanyň atasy Seýitmyrat beg
hem şoňa meňzeşler dälmidi? Olara näme bolar öýdýäň. Ana,
bir wagtlar Begli mollany hem medreseden kowan boldular.
Kowanlarynda oňa näme edip bildiler? Soň ol atasy Seýitmyrat
begiň dükanynda söwda etmäge başlady. Oňa näme, onuň
döwletli atasy bar. Emma köçede hossarsyz galan sendiň.
— Özüm
nähili bolsamam, bu zatlara akylym ýetýärdi,
baba. Özümi bilip başlanymdan beýläk her günüm, her
sagadym maňa sapak çykaryp berýärdi.
— Onda näme Begli molla diýýärsiň? - diýip, Öwezmyrat
batyr gaharly aýtdy.
Babasynyň iki ýyldan bäri ýadyna salman, bu gün näme
üçin şeýle gürrüň edýändigine Perman nähili düşünjegini
bilmedi. Bir salym dymyp, ümsüm oturdy. Göwnüne geňeşdide, şu wagta çenli öz ýüreginden çykarman ýeren kinesini ýeri
gelende çykarmaly boldy.
— Baba,
heniz men dünýä inmänkäm, ejemiň eden bir
günäsi üçin seniň menem ejem bilen bile ýigrenip ýörşüň ýaly,
bu-da şoňa meňzeş bir gepdir-dä, aýdyp goýberdim. Adamyny
ýamanlap oturmak islemedim - diýdi.
— Ýok,
ýok, men seni haçan ýigrendim?! - diýip,
Öwezmyrat batyr ýüzüni aşak salybrak hümürdedi. - Ýürekden
ýigrenmeýärdim
ahyry.
Men
seni
ol
ýerden
eýýäm
ýygnamakçydym. Seniň nähili görjegiňi bilmeýärdim. Emma
ejeň gürrüňini goý, ol günäniň üstüne günä gatlaşdyrdy. Men tä
ölinçäm onuň ýüzüni görjek däl, işigimdenem getirjek däl. Birden ol äheňini üýtgetdi. - Bu gürrüňleri goýaly-la. Bularyň
geregem ýok... Hany bir alaç tapjak bolaly. Heý, bir alaç
bolmazmy?
Ol dymdy. Permanyň geçmiş taryhyny hiç wagt ýadyna
salmak islemän ýören halyna, Begli mollanyň gürrüňini
gozgap, onuň üstünden duýdansyz baryp düşenine puşman etdi.
Ýöne ol ýene aty hakdaky pikire dolanyp geldi. Ol pikire
çümüp oturyşyna kellesini gaşaşdyrdy, sakgalyny sypalaşdyrdy.
Birden ol:
— Galan
ýeke bir ugur bar, ondan başgasy tamam