Арманын Аңсаған Жандар - 06

екі жаққа қарай қашып, əуреге салды. Оларды ұстап алудың өзі қиынға
соқты. Ақырында Роза басындағы шаршы орамалын ала салып, балықтың
екі бөлігін де соған мұқият орап, бір төмпешіктің үстіне тастай салды.
Орамал шоршыған балықтың бұлқынысымен кешке дейін бүлк-бүлк етіп
қозғалып жатты. Ал Роза кешкі ас əзірлеу үшін үйге кетуге жиналып, қайта
келгенде орамалға ораулы түйіншек манағы төмпешіктің түбінде жатыр
екен.
- Жарқыным-ау, құрғақ шөпшекті мынадай жеркенішті бəлеге бола
шашып-төгіп жаға бергенді қойсаңшы! - деді Бьяртур. Сөйтті де мұның
өзінің ойынша, жүрегі ауыратын əйеліне аянышты қамқорлықпен бір қарап
қойды. Жылан балықтың бөлшектері кəстрөл-қазанның ішінде əлі де
бүктетіле бұралып, қимылдап жатты. Олар қашан қайнап, пісіп қалғанша
осындай күй кешті. Бір кезде Роза оларды қазаннан сүзіп алды да
Бьяртурға:
- Балықпен қалайсың? Жейсің бе? - деді.
- Жоғал əрмен сайтан алғырды! Қайдағы бір құртты жеп, не көрініпті
маған! Сенің жегелі отырғаның суда жүзетін құрт қой.
- Жемесең, жемей-ақ қой. Тойғанымша өзім жеуіме жақсы, - деп жауап
қатқан Роза жылан балықты сүйсіне жеуге кірісті. Ал күйеуі оған
жеркенішпен қараумен болды, Розаның осындай жеркенішті мақұлықтың
етін қылғыта жеуге қалай тəбеті тартатынын түсінбей дал болды. Ал Роза
жылан балықты түгел жеп, тауысып қойды.
- Менің ойымша, жаңағы жегенің электрлі жылан балық болуы керек.
Сонда ол да теңіздегі əлдебір құбыжық мақұлықтың бірі. Ал сен оны
жеркенбей жеп қойдың.
- Иə, жеп қойдым! - деді де, əйелі енді оның сорпасын сораптап іше
бастады.
- Үйде кəдімгі ішіп-жемнің түр-түрі толып тұрғанда менің əйелім
қайдағы бір құбыжық мақұлықтың түкке тұрғысыз жаман етін жейді-ау деп
тіпті де ойланбаппын ғой.
- Ал егер түкке тұрғысыз жаман етке келетін болсақ, ол ең алдымен
сенің іріп-шіріп бұзыла бастаған тісті балықтарың. Сен болсаң, мені бүкіл
жаз бойы сонымен ғана ұялмай тамақтандырып келесің, - деді Роза.
Бьяртур түнгі ұйқыға кетер алдында жүрегі ауру əйелімен айтысыптартысып, дау-дамай туғызбай-ақ қоюды ұйғарды. Ол емін-еркін шешініп,
о жер бұ жерін қасынып болды да, күбір-күбір етіп Жаяу Хрольв батыр мен
Гримур Теңіз Тролі туралы рим* өлеңдерін оқуға кірісті.
СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
АҢЫЗАҚ ЖЕЛ
Жаңбыр басылды, бірақ солтүстіктен құтырынған жел соқты. Ауа райы
құрғады. Қанша құрғады дегенмен одан келген иненің жасуындай да пайда
болмады! Жел құшағындағы пішенді жұлып əкетіп, жан-жаққа ұшыра
берді. Бір бөлігі əлі орылмаған шабындыққа шашылса, енді бір бөлігі суға
түсіп жатты. Үш апта бойы тыным таппай еткен қажырлы еңбектің тең
жартысы босқа кетті. Бьяртур мен Роза шашылған пішенді үш күн бойы
жинаумен болды, кішкентай шөмелелерге салды. Содан кейін жел
басылғандай еді, қара бұлт қайтадан үйіріле бастады. Жаздың ең қолайлы
жақсы күндері осымен өтіп бітті. Енді мына күн бұзылып кетпей тұрып,
қалған пішенді қайткенде де түгелдей қора басына жеткізіп алу керек.
Отбасындағы аяқ-табақпен ғана айналысып, қарынның қамын ойлайтын
кез емес, ұйқыны да ұмыта түру керек - табиғаттың сұрапыл күшінің алдын
алып, оны алдап кету сонда ғана қолдан келеді. Барлық күш-қайратты
қажымай-талмай жұмсап қалу қажет. Мұның өзі - Жазғы мекеннің иесі
Бьяртур үшін азаттық жолындағы нағыз жанқиярлық күрес. Əне-міне
дегенше кеш болды. Қалай дегенмен де жаз аяқталып, күннің қысқарып
қалған кезі ғой. Қас қарайып, көз байлана бастаған кезде Бьяртур атын
тауып əкелуге кетті - енді мына пішенді үйге жеткізіп алу керек. Ол əйелін
маяның жанында қалдырды. Аздап көз шырымын алсын дегендегісі. Ол
өзінің Блесиін редсмириліктердің жылқысы ішінде жайылып жүрген
жерінен тапты. Оны ерттеп, ат əбзелдері мен құрал-саймандарды түгендеп
келемін дегенше тан да боз беріп қалды. Роза маяның түбінде ұйықтап
жатыр екен. Олар шөпті екеулеп жүріп баулап, буып-түюге тағы да кірісті.
Содан кейін бұлақтың суынан ұрттай отырып, қатқан балықты қорек етті.
Аспанды бұлт қаптап бара жатты. Əне-міне дегенше жаңбыр жауып кетуі
əбден мүмкін. Пішенді қораға тасып алып үлгеру үшін барынша асығу
керек. Бьяртур əйеліне атқа артылған пішенді үйге жеткізген бойда тез
қайтып оралуға əмір берді.
Роза пішен артылған атты жетекке алып, балшықты жермен төтелеп
жаяу тартты. Қораға жеткен бойда пішенді аударып тастады да атқа қонып,
шабындыққа қарай шаба жөнелді, тағы да пішен əкелуге асықты. Құрғақ
ауа райы өзгермеді. Бұлтты жел айдап кетті. Жаңа туған айдың алтын орағы
көрінді. Бүл жағдай Розаны жігерлендіре түсті. Ұзақ уақытқа созылған
ауыр еңбек сағаттарынан кейін жаңа туған айдың жүзін көру бейне бір
ертегідегідей əсер етті. Мұндайда адамдарға қарағанда аульвалар*
əлдеқайда бақытты сияқты көрінді. Өйткені олар тау ішіндегі жартастың
үңгірінен шығып алып, аспандағы айдың көрінісін емін-еркін тамашалай
алады. Ал адамдар... Түнге қарай Роза айға қызыға қарауын қойды, өйткені
ол мұның қара орманға құмар қиялының қылын шерткен жоқ, мүлгіген
тыныштыққа да бөлемеді; шұрқыраған аш құрсақ пен қалжыраған əлсіздік
мұрша бермеді. Роза пішен артылған атты түні бойы балшықты, шалшықты
жермен неше рет жетелеп өтті десеңші! Оның діңкесінің құрығаны сонша,
аяғын нық басып жүре алмады. Қадам басқан сайын сүріне берді, тіпті
құлап та қалып жүрді. Үйге барып, пішенді аудара салып, атқа мінген бойда
ердің басынан ұстап, қалғып-мүлгіп шабындыққа зорға дегенде қайта жетіп
жүрді. Жолшыбай астындағы аты от шалып, кідіріп қалған кезде ұйықтап
та кететін.
- Соншалықты ұйқышыл болармысың! Сергісеңші - біз басқа біреудің
емес, өз жұмысымызды істеп жүрміз ғой, - деп ескертіп қояды Бьяртур.
Ал Роза ешқандай жауап қатпады, сөйлеуге де мұршасы келмеді. Ол
айдың су бетіндегі жарқырай дірілдеген сəулесінен көз алмады. Суда су
құстарының бірнеше балапаны бастарын барынша əсем иіп жүзіп жүр екен.
Ешнəрседен алаңсыз бақытты балапандардың асығатын жұмысы жоқ,
айдың сəулесін қызыға тамашалайды. Таң атып, жарық түсе бастады. Ат
аяңын барған сайын баяулатып, ауыр қозғалып келеді. Ай қара бұлттың
арғы жағына жасырынды. Орылған көк шөптің кеше ғана мұрын жаратын
жағымды иісі де таусылғандай. Роза тап қазір өзінін не шалшық су кешкен
қалпында, не жағалаудағы құрғақ жер бетін басып келе жатқанын айыра
алмайды. Оған бүкіл дүние балқып тұрғандай. Адам төзгісіз, жүрек
айнытарлық ауыр сезім мен күйініштен өзге ешнəрсе де қалмаған сияқты.
Аузында удай ащы əлдебір жағымсыз дəм бар. Оқтын-оқтын, едəуір жер
жүрген сайын амалсыз аялдауына тура келеді. Өйткені аузын толтыра ащы
запыран құсады. Ол маңдайындағы шып-шып шыққан суық терді сүртіп
тастап, ащы сілекейін жұтып қоюға тырысады, əбден азапқа түседі. Міне,
дүниежүзілік соғыс деген осындай болады!..
Аспан сұрғылттана түсті, ал түйдек-түйдек шудаланған қара бұлт
барған сайын қоюлана берді. Роза пішенді үйге жəне бір рет алып барды.
Бьяртур ең соңғы шөмеле жинастырды. Бүл енді жеңістің төбесі көрінді
деген сөз. Бірақ бұған қуана қойған Роза жоқ. Дүниежүзілік соғыста үлкен
жеңіске жеткенде адам қандай қуанушы еді! Ал бүл болса, əбден қалжырап,
тірсегі тірсегіне соқтығысып, жеңіске əзер жетті. Ол таңдайын кептірген
шөлін қандырғысы келіп, өзеннің мүк өскен жағасына етбеттеп жата кетті
де алақанымен көсіп су толтырып алмақ болды. Осы кезде көз алдына
əлдебір ғажайып көрініс келе қалды: əлдебір мейірімді де жұмсақ қамқор
қолдар мұны қапсыра құшақтап алғандай болды, ал əлгі құшақ мұны
барған сайын өзіне тартып, қыса түсті. Ғажайып рақат дүниеге бөленгендей
болды. Тіпті ақ адал ажалы жетіп, о дүниеге біржола, мəңгі-бақи
ризашылықпен аттанған əжесін есіне түсірді. Ол бұған өзінің жалғыз
мамық көрпесін мұра етіп қалдыруға өсиет етіп кеткен болатын. Роза құлай
берді, құлай берді. Енді бір қараса, оның судағы бейнесі жым-жылас жоқ
болып кетіпті. Өзі жермен бірге биік кеңістікке көтеріле ұшып бара жатқан
сияқты. Əлдебір періште мұны жаны шыққаннан кейін бір бөтен дүниеге
алып кетіп бара жатқандай. Осы кезде оған жердің күзгі ғажайып иісі тағы
да сезілді. Сөйтсе жер бейне бір аяулы анасындай болып, бұған жұмсақ
бетін тосып жатыр екен. Кенет құлағына махаббат тілінде əлдебір нəрсені
сыбырлаған судың сылдырап аққан үні естілді. Көзін ашып қарап еді əлгінің бəрі де бірден ғайып болды.
ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
ОРМАНҒА САЯХАТ
Күн жексенбі еді. Жаңбыр жауа бастады. Бьяртур əйелін өзен
жағасында ұйықтап жатқан жерінен тауып алды. Үсті-басы малмандай су
болған Роза бетін жерге төсеп ұйықтап жатыр екен. Құшақ-құшақ пішен
кішкене өзен үстіне үйіліп қалыпты. Тартпа үзіліпті, аударылған ер-тоқым
жерде жатыр. Аттың өзі емін-еркін жайылып жүр. Роза ес-түсін білмей,
шырт ұйықтап жатқан Бірақ əлдебір оңбаған оны сол тəтті ұйқысынан
кенеттен бекер оятып жібергендей болып жан-жағына үрейлене қарады.
Күйеуі былапыт сөздермен балағаттап тұр екен. Оны үнсіз тыңдай берді.
Белін көтере алмайды, қатты ауырады. Бьяртур пішен су болып қалмасын
деп, оның бетін ойма шыммен жабуға тырысты. Роза аяғын ілби басып,
үйге əрең жетті. Онда барған соң тағы да ұйықтап кетті. Тіпті кофе
қайнатуға да мұршасы келмеді.
Түске қарай күн қайта ашылды. Үйге асығыс-үсігіс кіріп келген Бьяртур
əйелін оятты да, тез кофе қайнатуға əмір берді. Бұларға шығыс жақтан
шалшықты балшық арқылы салт атты біреулер келе жатқан көрінеді.
Бірнешеуі жағалауды бойлап шауып келеді екен. Тіпті таяп қалыпты.
Шамасы, көрші поселкенің еріккен есерсоқ немелері болу керек. Серуенге
шыққан түрі болар. Тапқан екен серуенге шығатын уақытты!
- Мен мына түріммен жұрттың көзіне көріне алмаймын ғой, - деді əйелі.
- Егер олар хуторға ат басын бұрар болса, кофе ішіңдер демесек, ұят
болады, - деп Бьяртур өз айтқанынан қайтпады. - Қысылып-қымтырылатын
дəнеңе де жоқ.
Ол шақырусыз келе жатқан қонақтарға алыстан еңкейе түсіп, үңіле
қарады. Жақындаған сайын салт аттыларды да, тіпті олардың астындағы
аттарын да тани бастады. Келе жатқандар бай шаруалардың ұлдары мен
қыздары екен. Аралардында пастордың үш қызы, Утиредсмиридегі
маусымды мердігер жүмысшылар жəне өзінің кəдімгі сүр айғырына мінген
агроном Ингольв Арнарсон бар.
Бьяртур кері бұрылып қарағанда əйелі зым-зия жоқ екен. Жас
жігіттердің салт атқа мініп, серуен салғысы келсе, қыздар мына кең
даланың төсінде уылжып піскен жидек термек еді. Мұны олар өздерінше
"Орманға саяхат" деп атады. Ала келген тамақтарын осы орманда отырып
ішіп-жеуге ұйғарған еді. Ингольв Арнарсон аттан түсіп, үйге бас сұқпады.
Біреуді Бьяртур өзеннен балық аулап, шалшықты балшықтан құс атуға, ал
қыздардың тау етегінен жидек теруіне рұқсат етер ме екен, біліп келші деп
жұмсады.
Бьяртур олардың өзінен рұқсат сұрап тұрғанына төбесі көкке жеткендей
мəз болды. Ол: "Сəті түсіп келіп қалған екен, қыздардың қалауы білсін.
Жидек қызғанатын жан емеспін -қалағандарынша теріп ала берсін". Бірақ
бұлар тек жидек теру үшін ғана келмеген болар деп те ойлады. Егер
жексенбі күні сыйлы ақсақалдың үлы өзен-көлден екі-үш бейшара балық
аулап, аяқ басқан сайын пыр-пыр ұшатын бірнеше кінəсіз құсты атып
алғысы келсе, оның да еркі білсін, деді қарсы емес екенін білдірді.
- Дегенмен, - деді Бьяртур, - агроном мырзаның аттан түсіп, хуторға бас
сұғып, менімен сəлемдесе кеткені артық болмас еді. Мен оны бала күнінен
жақсы білемін ғой. Тіпті ыстан бауды қалай баулау керек екенін де
үйреткенмін. Мен оның əкесінің алдында өз борышымды барынша адал
атқардым. Адал болғаным сонша жұрттың бетіне ұялмай, тіке қарай
аламын.
Бірақ əлгі сайтан алғыр Роза қайда құрып кетті?! Түсінсем бұйырмасын! Əйелдердің осы əдеті-ай, қонақтарға күнделікті киіп жүрген
киімімен көрінуге ешқашан көнбейді. Қайткен күнде де əдемі киініп,
сəнделіп, бəлсініп жүріп алатынын қайтерсің!
- Кəне, аттан түсіңіздер, ішке кіріңіздер. Əйел қайда кетер дейсіңдер,
қазір-ақ көрінеді өзі де. Біздің Жазғы мекенге қош келдіңіздер! Бізде кофе
жеткілікті, əйтеуір. Ал жақсылап іздестірсе қант та табылып қалады.
Бірақ қонақтар алғыстарын жаудырып, сыпайылық танытты, кофеге
əуре болмауын өтінді. Ал кейбіреулердің үйге кіріп көргісі де келді. Бұл
жігіттер мен қыздардың көпшілігі бай хуторда тұратын еді. Сондықтан да
мына Жазғы мекеннің тар есігінен үш бүктетілгендей болып, иіліп ішке
əрең дегенде кірудің, оның үстіне, күңгірт қапас бөлменің еденінен аңқып
есіп тұрған жер иісін сезінудің өзі қызық сияқты. Біреулер сықыр-сықыр
етіп тұрған сатымен жоғары көтерілді, ал басқалар ат үстінде тұрып-ақ
созса, қол жететін аласа терезе арқылы ішке үңіліп қарады. Кейбір қыздар
Розаның жағдайын үсті-үстіне сұраумен болды. Олар оны өздерімен бірге
жидек теруге ала кетпек еді. Розаны ары іздеп, бері іздеп ешкім таба
алмады. Дауыстап шақырғанға да үн қатқан жоқ. Ол ат ақырдың
тасасындағы қабырғаға жабысып, "Е, Құдай, ешкім таба алмаса екен!" деп
тығылып түр еді. Оның бұл есуастық қылығы Бьяртурдың жүйкесін
жұқартып, төзімін тауысып біткен болатын... Ол əлеуетті қарулы қолымен
Розаны ақырдың тасасындағы қуыстан суырып алды. "Бұл не деген
масқара! Сен соншалықты неге ұяласың? Менің заңды əйелімсің ғой!"
дегендей ашулы көзімен қарады.
- Мен қонақтарымның кофе ішіп аттанғанын қалаймын, - деді ол
əйеліне. - Құдайға шүкір, кофе жеткілікті ғой, əйтеуір. Адамды көрсе,
шошитын тағы аң сияқты саяқ болмау керек. Бар, осы үйдің əйелі екеніңді
білдіріп, қонақтармен амандас.
Ол Розаны жоғарыға алып шықты. Оның үстінде баяғы сауынға киетін
көнетоз кенеп көйлегі, иығына жамыла салған ескі жүн орамалы бар еді.
Үсті-басына шаң-топырақ, көгерген зең жұғып қалыпты.
- Міне, табылды!
Қонақтар байсалды бола қалып, Розамен байыппен аман-саулық
сұрасты.
Жоқ, кофеге əуре болудың қажеті жоқ. Қыздар Розаны қолынан
жетектеп, өзенге қарай ала жөнелді. Онда жасыл жағалауға отырып алып,
əңгіме соқты. Үйдің тап түбінен ағып жатқан мына шағын өзен іздесе
таптырмайтын тамашаның нағыз өзі екен. Қандай сүйкімді, қандай мөпмөлдір десеңші! Содан кейін қыздар мұның қалай тұрып жатқанын
сұрастырды. Роза:
- Жаман емес. Жап-жақсы тұрып жатырмыз, - деді.
Қыздар енді мұның беті неге ісініп тұрғанын сұрастырды.
- Тісім ауырып жүр.
Қыздар "Ел-жұртсыз айдалада тұрған қандай екен? Саған ұнай ма өзі?"
деп те сұрады. Роза мұрнын ыңғайсыздана бір тартып қойды да көзін
көтере ашып қарамастан: "Мұнда мейлінше емін-еркін" екенін айтты.
Қонақтар сиқыр мен зұлым күштер туралы да сұрақ қойды. Роза мұнда
ешқандай да сиқырлы зұлым күштердің жоқ екенін айтты. Сонымен
қонақтар аттанып кетті.
Жастар жағы көк шалғынды кешке емін-еркін аралады. Олардың
көңілдене салған əндері, күмістей сыңғырлаған күлкісі мен оқыған
өлеңдері сонау тау етегінен хуторға естілумен болды. Шалшықты балшық
жақтан атылған мылтық даусы бірнеше рет гүрс-гүрс естілді. Бьяртур
соңғы кезде күн демей, түн демей тынымсыз жұмыс істегендіктен бүгін,
жексенбі күні, демалып жатыр еді. Ұйықтап бара жатқан, ал əйелі терезенің
алдында отырып алып, атылған мылтық даусына құлақ түрумен болды. Ол
шалшықты балшық жақтан көз алмай, əр атылған мылтық үнін үрейлі
қорқынышпен күтіп отырды. Оған бұл атылып жатқан оқтар бейне бір
мұның өзіне тиіп, жаралы .етіп кетердей болып көрінді. Ол оқтың тап
жүрегіне тиіп, жазылмастай жаралы етіп кетуі ғажап емес. Ал Бьяртур
қатты ұйқыға кете қоймаған болатын, қалғып-мүлгіп жатып, əйелінің əр
қылығын бақылауда еді. Ол мылтық атылған сайын əйелінің селк ете түсіп
отырғанын байқап, былай деп сұрады:
- Сен оның мылтық атқанын бұрын да естіген боларсың, сірə?
- Мен бе? - деп асып-сасқан əйелі кенет орнынан ұшып тұрды. - Естіген
емеспін!
Мұндай адамдар, олардың отбасы мүшелері көзіне көрінген тіршілік
иесін пайдаланып қалмай, олардың өмірін қор қылмай, босқа жібермейді, деді де, Бьяртур тағы да ұйықтап кетті.
Қонақтар ымырт жабыла хуторға қайта оралды. Олар əбден қас
қарайып, қараңғы түскенше құс аулауға кеткен аңшыларды күтуге бел
байлады. Қыздар тостағандарын толтыра жидек теріп кайтыпты.
Əрқайсысы Розаға арнап аздаған жидек беріп жатты. Сөйтіп оған да бір
тостаған жидек тиді. Бұл - Жазғы мекен иесіне арналған сый.
Роза бұл сыйлықты алмай-ақ қойғысы келіп еді, қыздар көнбеді.
- Саған не болған, Роза? Біз мұны сенің тауыңнан тердік қой. Ала бер ас иесімен тəтті! -деп тұрып алды.
Қонақтар енді Бьяртурдың қотанында бірнеше топқа бөлініп, əр түрлі
ойын ойнауға кірісті. Олардың көңілді күлкісі мен айқайлаған даусынан
кешкі тау жаңғырығып жатты. Бүл күнгі кеш соншалықты тымық еді. Көл
айнадай жарқырайды. Аулада шыбын-шіркей қаптады. Аспанда жаңа ай
баяу жылжиды. Кең алқаптың үстін мүлгіген тыныштық басты.
- Біздің поселкеде, шамасы, пішен оруға деген ықылас онша болмады-ау
деймін, - деді Бьяртур. - Мен ақсақалдың жайылымын қалай
таптағандарыңды жəне сендердің қожайындарыңның көктемге салым
қалай безек қаққанын көрер едім. Ол үшін менде пішен таусылып, олардан
аздаған пішенді қарызға сұрауым керек болар, сірə.
Бірақ Мириден келген пастордың қыздары мен олардың қызметші,
нөкерлері Бьяртурдың сары уайымға салынып сөйлей түсуіне мұрша
бермеді, оны қалай да көңілдендіруге тырысты. Тіпті өз орталарына еріксіз
сүйреп, доп ойнауға қатыстырды. Кімде-кім доппен ұрса, доп тиген адам
оны қуып жүріп ұстауға тиіс. Қыздар Бьяртурды талай рет ұстап алып
жазалады, өзін доппен ұрған сотқар қыздарды өз кезегінде бұл да ұстап
алумен болды. Оларды қуарда алақанына бір түкіріп алып, "Сендер
қашаған қозыдан жүйрік емессіңдер ғой, бəрібір ұстап аламын!" деп
ескертіп қойды. Бір кезде қыздар Бьяртурды бір шетке оқшаулау шығарып
алып, оның өлең оқуын, анау-мынау емес қызықты, көңіл көтеретін күлкілі
қалжың өлеңдер оқуын сұрады. Бьяртурдың бұған ризашылықпен құлшына
кіріскені сонша, тіпті өзінің бейауыз ұяттан жұрдай қалжың өлеңдерін де
түгел оқып біткенше тоқталмады. Жаяу сал Хрольв туралы өлеңдердің
Эльвирдің Хрольвті Вильяльмге деген табиғилықтан тыс, тым дөрекі
тағылық құмарлығы үшін айыптайтын жерінен бастап (осы кезде қыздар
беттерін басып, бірінің тасасына бірі тығылып, жырқ-жырқ күлкіден
тыйыла алмады), Ингеборгтың нəжіс толы қыш құмыраны Мендулдың
басына төңкере салғанына дейін (қыздар ішек-сілелері қата қатты күлкіге
берілді) оқыды. Енді қыздар Бьяртурдан өздері туралы өлең шығаруды
сұрады. Бьяртур оларға тап бүгін, тау стегінен жидек теріп жүргенде,
ойына бірнеше өлең жолдары келгенін, бірақ оларды əлі өңдеп, жетілдіріп
үлгермегенін айтты. Дегенмен оның алғашқы төрт жолы едəуір тəуір
ырғаққа бейім екен:
Жасыл желек жайқалған
Көгалымды көрдің бе,
Сыңғырлаған сұлудың
Үніне құлақ түрдің бе.
Гуннаның терген жемісі
Бір қапшықтай болыпты,
Ал Рунна оңаша
Сұлуменен жолықты.
Олар бұта тасалап
Жидек терген болады.
Балдай тəтті ернімен
Сүйісіп те алады.
Қалың өскен қарамық
Қай мамықтан кем еді?!
Құдай атқан қу жігіт ұят болар демеді –
Асыр салып алысты,
Жидектен де тəттірек
Еріндерге жабысты.
Бұл өлеңдерді олар мəз болып, қуана қабылдады, рақаттана күлкіге
бөленді. Бір жігіт оны жалма-жан жазып алып жатты.
Жұрт əбден көңілденіп, қызу қуанышқа кенелген кезде бұлардың
ортасына старостаның үлы Ингольв Арнарсон Иоунссон келді. Оның
жүзінде əдеттегісінше өзіне-өзі əбден риза, бірақ салқын күлкінің ізі бар.
Тап осындай күлкі шешесінің жүзінен де əрқашан байқалатын жəне оның
оқыған өлеңдерін неғұрлым əсерсіз əрі түсініксіз ете түсетін Ингольв
иығынан асыра асып алған жіңішке арқанның бір басында - атып алынған
қаздар мен үйректер, ал екінші басында - форель балықтар. Ол екі
салпыншақты да атқосшы бақташысына берді де ердің қанжығасына
мықтап байлауды бұйырды. Содан кейін барып Бьяртурмен амандасты.
Жүзінде əлі де сол салқын күлкі ойнайды, қамқорсынған кейіппен жүйкені
жұқарта əсер ететін кейіп байқалды. Мұндай кейіп оның отбасы
мүшелерінің бəріне тəн болатын.
- Менің ойымша, əкем қатты қателесіп, үлкен жаңсақтық жіберіп алғанау деймін. Немесе мұншалықты мол байлығы бар қысқы жайылымды саған
сыйға тарта салар ма еді?! Сенің жеріңде аң аулағаным үшін мен енді саған
қанша қарыздармын? Айтшы өзін.
- Өздерің сыйға тартқан жерден құс атып, балық аулағандарың үшін бір
нəрсе талап етудің ешқандай қисыны жоқ қой, - деп жауап қатты Бьяртур. Шынында да өзің айтып тұрғандай, бұл бір қасиетті, құнарлы жер. Мен
оны - сен білесің бе, білмейсің бе, Жазғы мекен деп атадым. Мұндағы
байлық көзінің тұнып тұрғаны сонша, мен мына сен сияқты -сен маған əлі
кішкентай Ингасың ғой - біреудің хуторынан өлексе татитын құс аулауға
қызықпаймын. Менің қойларыма осы шағын өзеннің бойындағы көк
шалғын шөптен артық ештеңе қажет емес. Ал сендер, бəлкім, Мириде,
малды пішенге құс пен балық қосып бордақылайтын шығарсыңдар?
Бұларың жаңалық болуға лайық екен.
- Тіліңе шиқан шықсын сенің, Бьяртур. Баяғы мінезің əлі қалмапты ғой,
сайтан алғыр! -деді Ингольв Арнарсон, барынша паңдана жымиып. Сөйтті
де əлгі салпыншақ тізбектен бірнеше үйрек пен балықты бөліп алып,
Бяьяртурдың аяғының астына тастай салды.
- Мен сенің мұндай нəрсені менің қотанымда қалдырмағаныңды
қалаған болар едім, -деді Бьяртур. - Өйткені қасиетті жексенбі күні
мұншалықты тірі құс пен балықты өлтіргенің үшін ертеңгі күні Құдай
алдында өзің жауапты болғаның дұрыс деп санаймын.
Олардың осы əңгімесіне қыздар келіп килікті. Олар Бьяртурдың мына
үйрек пен балықты алып қалудан тіпті де бас тартпауын өтінді. Ең болмаса
Роза үшін алып қалуын сұрады.
- Бұл қазір барып тұрған тамаша құс! - десті.
- Менің бар кезімде Утиредсмириде тауық еті жеуге жарамсыз
саналушы еді. Оның есесіне жылқы етіне деген құштарлық күшті болатын,
- деді Бьяртур. - Ал қазір онда жабайы құстың еті құнды болса, онда мына
өлексе жемтікті өзге біреуге емес, старостаның өзіне сыйлағандарың жөн.
- Ал мен мұны Розаның қуана-қуана қабыл алатынына кəміл
сенімдімін! - деді қыздардың біреуі. - Ол бейшара биылғы жазда жас ет
жеп, құмардан шықты дейсің бе?!
- Сен өйтіп қамқорсымай-ақ қой. Біз үшін, яғни кедей шаруалар үшін,
ең басты нəрсе -мал азығының мол болуы, - деді Бьяртур. - Адамдар
жаздың күні ет жемесе де ештеңе етпейді. Оның есесіне, қысқы маусымда
мал азығы мол болса, əбден жетіп жатыр.
Мына жауапты естігендердің бəрі де күліп алысты. Олар кедей
шаруаның өмірден түйген данышпандығына барынша ұшқырлықпен
жеңіл-желпі қарады. Олардың көпшілігі Жастар одағына мүше еді.
Одақтың торағасы Ингольв Арнарсон Иоунссон болатын. Жастар өз еліне
шын берілген адал перзенттер саналатын. Олардың ұраны: "Бəрі де
Исландия үшін!", "Исландиялықтар үшін!". Енді міне, олар оз еркі өзіндегі
дербес селолық қожайын болып табылатын, өз елінің бақытты келешегіне
кəміл сенетін, оның үстіне, мұның бəрін де оз ісімен дəлелдей білген
адаммен бетпе-бет кездесіп тұр. Рас, олар мұның ойлау жүйесінің
ерекшелігіне күліп те алды.
Қалай дегенде де бүгінгі тып-тымық жексенбілік кеште өзінің жеке
меншік қотанын мақтаныш етіп тұрған, бастаған ісін бүкіл дүниенің
қарама-қарсы кедергісіне қарамай, өжеттікпен ерегісе түсіп, аяғына дейін
жеткізуге əрқашан əзір, ол үшін бостандық жолындағы күресін табиғи
жəне табиғаттан тыс жауыз күштерге қарсы қажымай-талмай жүргізуге
бекем бел буған адам, міне, осы. Бұл адам оларға күшті əсер етті. Олар
атқосшы қызметкерлер аттарды алып келгенше əлі де біраз уақыт күтті.
Бьяртурдың делқұлылау есерсоқтығына олардың ешқайсысы да ренжіген
жоқ.
Ингольв əн айтуды ұсынды.
- Біз Бьяртур екеуіміз байырғы ескі достармыз, тіпті емшектес егіз
туыстар сияқтымыз, -деді ол. - Біз қаншама уақытты бірге өткіздік
десеңдерші! Бір-біріміздің тереңдегі сырымызды жақсы түсіне аламыз.
Мен, сендер қалай десеңдер, олай деңдер, мен Бьяртурды жоғары
бағалаймын. Розаны да одан кем көрмеймін. Бұл екеуі елімізді алғаш рет
қоныстанушылардың ерлігі бүгінгі исландиялықтың бойында да сақталып
қалғанын көрсетіп берді. Исландиялық шаруа жасасын!
Ол өзінің серіктерін əн салуға көндірді. Олар шырқатып əн сала
бастады.
Еңсені езген еңбегің
Қаншама ауыр болса да,
Бірлігіміз жасасын –
Ата-баба жолымен
Əлі ілгері басасың.
Ел мен жердің бағына
Күш-жігерді аямай,
Тау суындай тасасың!
Бұл өлеңнің Бьяртурды, тек қана соны дəріптеуге арналғанына бəрі де
келісті. Исландиялық түңғыш ізашардың, тау алқабы тұрғынының,
Исландияның осы бір ер жүрек перзентінің даңқы арта берсін! Жазғы
мекеннің тұрғындары Бьяртур мен оның əйелі жасасын! Қонақтар мұндай
отансүйгіштік, патриоттық əндердің бірінен соң бірін айтты:
Тау мен тасқа патшайым,
Қасиетті Жер-ана,
Ақ сүтіңді ақтаймын,
Саған деген мөп-мөлдір
Сезімімді сақтаймын.
Қанша өлкені кезсем де
Сенен артық ұжмақты
Бұл дүниеден таппаймын.
Туған өлкем - қимасым,
Мен де сенің қимасың!
Жасасын жас Исландия, ура! Бұлардың даусы тауды жаңғырықтырды.
Оның жалғасы тамылжыған тұп-тұнық жазғы кеште одан əрі естіліп тұрды.
Бұған көлдегі гагарка құстар (солтүстікті мекендейтін құстардың көп
тараған түрі) үн шығармай таңданысты. Атқосшылар аттарды алып келді.
Бірнеше əйел Розамен қоштасып шығу үшін үйге кіріп кетті. Бірақ ол тағы
да зым-зия жоқ болып шықты. Жұрттың бəрі атқа қонған кезде Ингольв
Арнарсон тағы да əн салуды ұсынды. Шалшықты балшық жақтан Жазғы
мекеннің иелерін құттықтауға арналған, селолық өмірді дəріптеп,
мадақтаған əн əуені көпке дейін үнсіз естілумен болды. Осынау иен далада:
Менің үйім дара тұр.
Бақыт тапқан сол үйден
Демеді ол маған: "Бара тұр",
Құшағына алып баурады.
Қара тасты жылытқан
Күн шуағы сияқты.
Дегендей боп: "Бұл байғұс
Қалжырады, жаурады".
Қайран менің ер халқым
Мақтан етсем, тұрарлық
Болаттай берік достығы,
Қиналсам, көмек сұрарлық.
Сен барда менің көңілім
Көтеріңкі əрқашан
Дос сүйініп, дұшпаным
Күйінгеннен жыларлық!
Сонау тұрған жалғыз үй –
Жазғы мекен сондай үй,
Өзгелер өнеге аларлық!
Көңілді əн əуені ұзақ уақыт естіліп бара жатты. Ал, əншілер шалшықты
балшықты артқа тастап, құрғақ та қатқыл жерге шыққан бойда
астарындағы аттарына қамшы басқан соң құлаққа ат тұяғының дүрс-дүрс
еткен дүбірі келді. Жазғы кештің ымырт қараңғылығы алдағы аңғар мен
көсілген кең даланы тұмшалай түсті. Шаруа Бьяртур өз қотанының төрінде
біраз тұрды да ұйықтау үшін үйіне кетті.
Қайдан шыққаны белгісіз, Роза кіріп келді. Ол күйеуінен ешнəрсе
туралы сұраған жоқ.
- Төменде, өзеннің жағасында, саған арналған сый-сияпат жатыр, - деді
Бьяртур.
- Маған арналған дейсің бе?
- Иə, құс пен балық.
- Оны кім берді?
- Бар да өзің көрсеңші. Бəлкім, оның салып кеткен белгісінен танырсың.
Бұл жағдайды пайдалана қойған Роза лып беріп сыртқа шығып кетті.
Өзенге келді. Шыныңда да онда оның құсы мен оның балығы жатыр екен.
Бұған енді осында əн салған адамдардың дауыстары əлі де естіліп
тұрғандай. Шалшықты балшық үстінде жайылған əн əуені мұның құлағына
əлі де келіп тұрғандай болды.
Қотанның бір жақ шетінің үстімен үрейлі бір топ үйрек сампылдап тым
төмен ұшып өтті.
- Енді сендердің үрейленіп, қорықпай-ақ қоюларыңа болады, - деп жас
келіншек өзіне-өзі сыбырлады. - Ол кетіп қалды - бүл жерде жоқ.
Ол өзен жағасында қою қараңғылық құшағында терең ойға шомып,
кепке дейін тұрып қалды. Құлағына манағы салынған əн əуендері мен
əлдеқашан қол жағалай оқтын-оқтын тарс-тұрс атылған мылтық даусы
қайтадан естіліп жатқандай еді. Бұл оның өлтірген кінəсіз құстары туралы
да ойға қалды.
Енді көп ұзамай, күз түседі.
ОНЫНШЫ ТАРАУ
ТАУҒА САПАР АЛДЫНДА
Тауға сапарға шығар алдында Бьяртур жазда өсіріп жіберген сақалын
қырып тастамақ еді. Ол мұндай əурешілікті жек көретінін жасырудың
қажеті жоқ екенін бұрыннан да білетін, ал қазіргі қырыну кезінде өзіне-өзі
қатты ұрысумен болды. Бірақ жалтарып кетуге мүмкіндік қалмады. Қой
мерекесі жақындап қалған еді. Оны жəне бір ыңғайсыз жағдай күтіп тұрды.
Бьяртурдың келіншегі ол жоқта хуторда бір өзі қалудан өлердей қорықты.
"Несі бар, онда тұрған ештеңе жоқ - жүрек ауруының зардабы ғой" деп
ойлады Бьяртур. Ол тауда үш күн бойы жүруге, жоғалған қойын іздеуге,
содан соң басқа да шаруалармен бірге сатуға арналған қозыларды қалаға
айдауға тиіс болатын. Ал келіншегі қайткен күнде де хуторда жалғыз қала
алмайтынын, ең болмаса, оның итті өзімен бірге ерте кетпеуін өтінді. Ал,
ол, Бьяртур, тауға итсіз бару - таудың биік шыңына аяқсыз көтерілумен
бірдей екенін айтып, түсіндірді. Роза райынан қайтты, яғни енді оған бір-ақ
жол қалады -Утиредсмириге кетуі керек. Өйткені оның бұл жерде қаптаған
қалың зұлым күштердің арасында, жападан-жалғыз шошайып отыра
беруіне болмайды. Бірақ Бьяртур үшін оның өзінің немесе əйелінің
Утиредсмири жақтан көмек сұрап, жалынышты болуы адам төзгісіз ауыр
азап сияқты болып көрінді. Мəселе былай шешілді: Бьяртур таяуда хутор
маңындағы өзінің шағын отарында көрген бір тоқтыны ұстап əкеліп,
Розамен бірге қалдыруға уəде етті. Сақалын алып болғаннан кейін ол əлгі
тоқтыны іздеуге кетті. Ақыры оны итінің көмегімен ұстап алып, кешке
қарай үйге жетелеп келді. Қотанның бір шетіне байланған тоқтыны
Гудлбрау - Тас жарғыш деп атады. Бірақ ол күнгі кеште Роза үйықтай
алмады: байлаулы тоқты үздіксіз маңыраумен болды - өйткені оған
адамдардың бұл қатыгез қылығы тіпті де түсініксіз еді.
Ит ерткен қойшылар таң енді саз берген кезде хуторға аттарын
екпіндете жетіп келісті. Бьяртур оларды есік алдында күтіп тұрған.
Шалбарының балағын шұлығының ішіне жіберіпті. Мұнысы оған əлдебір
салтанатты сəн бергендей еді. Қонақтарды риза болған жарқын жүзбен
қарсы алған ол келген адамдардың бəрімен жеке-жеке амандасып болды да,
кофе ішіп шығуға шақырды. Көпшілігі Бьяртурдың баспанасын көре кетуге
ұйғарды. Кейбіреулері үйдің екінші қабатындағы түтінге толы бөлмеге
көтерілді. Оларға ілесе-мілесе иттері де жоғары шықпақшы еді, бірақ тым
тік сатымен көтеріле алмай, шəуілдеп үріп, қыңсылаған бойы төменге
сырғып түсіп жатты.
- Салып алған сарайым, міне, осы, - деді Бьяртур. - Əзірше өз
борышымды мұқият өтеп келемін.
- Көп адам тап осылай шағын істен бастап, шаруасын шалқыта өсірген
танымал тұлғаға айналған, - деді Тау королі. Ол өзінің де кіші жұмыстан
бастап, бірте-бірте ел қатарына қосылғанын еске салып өтті: қазір ол бір
қауым елдің шіркеуіндегі кіші қызметкерге дейін өсті, əрі ит емдеуші
мамандығына ие болды; егер сəті түсіп жатса, діни қауым кеңесінің
мүшелігіне сайланудан да үмітсіз емес.
- Аңыздың айтуына қарағанда, хусавиктік Иоунның өзі де бүкіл
шаруасын жын-періден сұрап алған аядай жерде бастаған көрінеді ғой, деп абайсыз əңгіме айтып қалды қазіргі өмірдің қолайлы жағдайларына ие
болған жас жігіт.
- Ал, жігіттер, тезірек қозғалайық, - деді Тау королі. Ол жол бойы өзінің
көңілін аулап, күлдіріп келген жастарды үйден ертерек шығармақ болды.
Өйткені олар тауға қарай көтерілгенде мұның соңынан еріп отыратын, ал
шалшықты балшықты кешкен кезде бұған лай суды шашырата басып озып,
алға суырыла шығып кететін. Оның кім болса сонымен кофе ішуге тіпті де
зауқы соқпайтын. Ол неғұрлым байсалды, салмақты адамдармен ғана
асықпай отырып кофе ішуді ұнататын. Ондайда бір жұтым арақтан да кет
əрі емес болатын. Ал, қазір мұнда кіші-гірім бала-шағамен, қарауында