Latin Common Turkic

Арманын Аңсаған Жандар - 16

Total number of words is 4415
Total number of unique words is 2283
35.5 of words are in the 2000 most common words
50.4 of words are in the 5000 most common words
57.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
қалдырады. Сонда ертең альтинг сайлауы болған кезде одан сатып алған
мына дəрі-дəрмектері үшін ризашылық белгісі ретінде дəрігерге дауыс
беруден əкесі сияқты бұл да бас тартатын болғаны ғой. Нонни тап осы
дəрігердің берген дəрі-дəрмегінен ащы əрі жеркенішті жағымсыз иісі бар
өзге еш нəрсені де білмейтін. Тіпті оның ойына: шешесінің ауруынан
жазыла алмай жүргені осы дəрілердің зардабынан емес пе екен?» деген
күдік те ұялайтын. Ол ол ма, əкесі мұның шешесінен біржола құтылу үшін
осы дəрігердің дəрі-дəрмегін əдейі сатып алып жүрген шығар? Бəлкім, осы
екеуінің бірлесе жасап жүрген зұлымдық əрекеті болар? Сондықтан да
Нонни бұл докторды иттің етінен жек көреді жəне альтинг сайлауы болған
кезде оған дауыс бермейді, қайта үзілді-кесілді қарсы болады. Оның
есесіне, мейізін мол сатқан дүкеншіге дауыс бергені артық. Дəрігердің
балаға өкпелеп ренжігені сонша - оны сотқа бермек болады. Бірақ одан
қорқатын Нонни жоқ. Ол дəрігерге мазақ ретінде кəрі қаншық сыйламақ
болады. Ол қаншық та қойдың сүйегі. Ызасы келген дəрігер баланы аузына
келген жаман сөздермен балағаттайды.
- Бұл не деген у-шу сонша, Құдайым-ау? - деп сұрады əжесі.
Бірақ бала не болғанын бірден айта қоймады. Өйткені əжесінің өскен
ортасы тіпті басқа əлем. Ондағы орныққан тəртіп те басқаша болатын: бəрі
де басқа ереже, басқа өлшемдер, басқа болжамдар. Əжесі мұны жаман
сөздермен балағаттап ұрса бастаса, бұл солтүстік жақтан сұрапыл суық
боран келе жатыр дегенді білдіреді.
- Егер сен өзіңді-өзің балағаттап отырған болсаң, онда қайыс белбеумен
құйрығыңның сыбағасын беру керек болғаны шығар!
- Əже, - деді бала. - Сенің бүл жерге ешқандай қатысың жоқ. Сен сұрапыл суық борансың. Ал мен ұзақ жолдың үстінде келе жатырмын.
- Сен əбден есуас болған шығарсың осы! - деді əжесі. - Ұялмайсың ба?!
Сомадай жігіт болғаныңа қарамай, тапа-тал түсте қайдағы бір ақылға
қонбайтын ақымақтық жасайсың. Сен əлі іс тоқуды да жарытып үйренген
жоқсың.
Бала Фьордтағы маңғазсынған əлдебір менмен мырзамен əңгімесін кілт
үзді.
- Əй-əй-əй. Мен сізге айтып едім ғой! Əне ол сұрапыл боранын
соқтырды!
Сөйтіп əлгі мырзамен тез қоштасып болды да бөлме ішін бірнеше
жерінен кесіп өтіп жатқан бұралаңдаған тасты соқпақтармен асығып-үсігіп
үйіне кайтты. Бірақ жарым жолға жете бере оны əжесі қуып жетеді дұрысын айтқанда, иен далада үстінде кенеттен дауылды боран басталып
кетеді. Ол суыққа ұшып өледі... Ойын осымен аяқталады. Əжесі оны
желкесінен алып, кереуетке отырғызды да іс тоқуды бұйырды. Ол жіптің
ұшын саусағына екі рет шалып алды да іске кірісті. Бүл оның бір апта бойы
бітіре алмай, тіпті жартылай да тоқып үлгермеген өз ұлтарағы болатын.
Бейне бір еш нəрсе де тұрған орнынан қозғалмаған, бəрі де үзіліп-созылып
жатқан, қалай аяқталатын соңы да белгісіз сияқты - ұлтарақ тоқудың да,
ұзақ күннің де, əкесінің үйінде өтіп жатқан өмірдің де шегі жоқ. Осындай
ойлар оның ұйқысын і ағы да келтірді. Ол өзінің жолда келе жатып, суыққа
ұшып өлгенін есіне алды.
- Əже, - деді ол есіней түсіп. - Мен сиқырлы елеске айналып бара
жатырмын.
- Ой, кіп-кішкентай оңбаған неме! Шамасы, сен бүгін əлі де ешқандай
дұға тыңдамаған болдың ғой?!
Рас, бүгін ол шынында да, қасиетті дұғалардың ешқайсысын да
тыңдамағанын есіне алды. Бірақ бүл оның басында жиі-жиі бола беретін
оқиғалардың ең сорақысы емес еді. Оның əжесі "қасиетті дұғалар" оқуға
бар ынтасымен беріле кірісіп, көзін жұмған бойы əндете жөнелгенде мұны
жағымсыз қылығы мен шалағай жаман істері үшін ұрсуды ұмытып кететін.
Əжесі "ерекше жақсы" ұзақ дұға оқи бастасымен бұл да тоқып отырған ісін
тоқтата салып, отырған орнында ұйықтап кететін. Əжесі сондай дұғаның
бірін тағы да бастап жіберді:
In dulci jubilo
Шын жүректен аңсаймыз.
Impre seapio Қуаныш бізге сыйлай гөр
gremio - əз Ана.
Alfa hesido!
Alfa hesito!
Иисус parvuli –
Шыныменен бар болсаң,
О pura oftime
Көк аспанның терінде
Prinsinn glorii,
Жанымызды сақтай гөр!
Жанымызды сақтай гөр!
O Peturs Karitas!
О Cari Penitas!
Қиямет күні болғанда
Per nosta crimina
Жалбарына сұраймыз,
Selorum gaudia,
Құтқарушы бола гөр,
Құтқарушы бола гөр.
Нəсібі бар əркімнің!
Жайнаған жəннат бағында
Құдайдың құлдары əн салып
Kanticaны мақтайды,
Тақуа, сопы - барлығы:
"Қошеметті жанбыз" деп.
Тұрып жатыр шетінен
Kuria бөлмелерінде.
Сезілмейді оларға еш
Дүниенің тарлығы.*
Бұл дұға ұзақ оқылды. Балалық шақта ұзақ дұғадан жаман нəрсе жоқ
сияқты. Оның түсініксіз бөтен тілі көкейіңе еш қонбайды. Ал, адамның
қартайған шағында дұға оқуға кеткен уақыт зу етіп, тез өте шығады. Осы
бір қасиетті де ежелгі, латын сөздерімен жиі шұбарланған дұғалардың өлең
жолдарын əжесі өз əжесінен үйреніп, жаттап алған екен. Сол дұғалардан
оған бөтен бір дүние есігі ашылғандай болатын. Дұға əуенінің ырғағына
қарай шыр айналған ұршықтың зырыл қаққан ызылы ол үшін нағыз
сүйкімді саз сияқты естілетін. Оны беріле тыңдаудан бөлменің аласа төбесі
қашан мəңгілік көкжиекпен ұштасқанша, ұршықтың жібі үзіліп, екі қолын
қос тізесіне қойғанша, сөйтіп ұршық тоқтап, зырылдаған үні өшкенше
жалыққан жоқ. Сонымен дұға əуені де аяқталды. Дұғаны жыр
жолдарындағы əуеннің соңғы сарыны əлі жан дүниесінде жəне ернінің
қосыла жыбырлаған дірілінде сақталған əже ұршықтағы жіптің үзілген
шетін іздейді, тапқан соң оны аузына салып, түкірігімен сулайды да қайта
сабақтайды. Содан соң ұйқыдағы баланы түртіп оятады.
- Осылай да тоқи ма екен? - деді əжесі, оған жекіре сөйлеп. - Əрі ұят, əрі
масқара! Top көздерінің үлкендігі балықшының ауындай далиып кетті, ал
бүгін бітеліп қалғаны сонша, оған ине шаншып та өткізе алмайсың! Біздің
əрқайсымыз төрт ұлтарақтан тоқып үлгердік. Сен əлі қалай тоқуды да
үйренген жоқсың. Қане, жіпті саусағыңның басына екі рет шалып ал,
ақымақ неме сол! Əйтпесе, тоқығаныңды кайта тарқатып тастаймын!
Күн сайын дайын тұратын мұндай қатаң сөгістен қалай құтылып
кетудің əйтеуір бір амалын табу керек. Бірақ оны əжесіне сездіруге
болмайды. Мұның əр түрлі тəсілдері бар. Кейде кемпірдің көңілін тауып,
одан дұғаның бұлар естімеген жаңа түрін əндете оқуды немесе қызықты бір
ертегі айтып беруді өтініп сұрау керек. Мұндайда ең бастысы -кемпірдің
назарын басқа бір жаққа аударып əкету. Бүгін мұның сəті түсе кетті. Ауста
арқасын қабырғаға сүйеген бойы иегін кеудесіне қадап, қолындағы тоқыма
біздерін тізесінің үстіне түсіріп алды да ұйықтап кетті.
- Əже, ана қараңызшы, - деді бала əбден ыза болғандай. - Ауста ұйықтап
қалды.
Сөйтіп Нонни əжесінің назарын Аустаға аударды. Ұйқы басқан қыздың
денесі де көрген жан таң қаларлықтай еді - оны жартылай адам ба деп
қалуға да болатын.
- Бұл не деген масқара! - деді əжесі, ашуға булығып.
Ал Аустаны əдеттегісінше зарлап отырып оятқаннан кейін бəрі де
баяғысынша қайта басталды.
Бүгінгі күн де бұрынғысынша сынық сүйем де ілгері жылжымапты.
Шешесі күндегісінше төсек тартып аянышты ыңқылдап жатыр. О pura
oftimi, drag on postea.
Drag in Postea...
Уақыт доңғалағы тағы да айналды. Бала өзінің ұзақ уақыт бойы
сиқырлы зұлым күш иесі болғанын есіне алды
- Сиқырлы зұлым күш иелері... - деді ол - Өздері нені қаласа, соған ие
бола алады дейді ғой. Сол рас па?
- Оны қайтесің?! Бəрі де бос сөз!
- Олар не жасағысы келсе, соны жасай алады ғой?
- Мен саған қой дедім ғой. Тоқы, ана қолыңдағы істі, тезірек тоқы!
- Əже, сиқырлы зұлым күш иелері туралы ертегі айтып берші.
- Ол ненің ақысы соншама?
- Тым болмаса, біреуі туралы ғана айтшы.
- Мен саған қайдағы сиқырлы зұлым күш иелері туралы не айтып бере
аламын? Жасы жетіп, қаусап отырған кемпірден не күтесің? Отырсам тұра
алмаймын, тұра алсам отыра алмаймын. Қарға адым жер жүруден де
қалдым. Білгенімнің бəрі дерлік ұмыт болды емес пе?..
Сəлден соң ол мұрнының астынан міңгірлеп əлдебір нəрселерді айта
бастады. Онысы келе жатқан дауылдың алғашқы лебі сияқты. Бірақ біртебірте күшейе түсетін түрі бар. Кемпірдің ертегілерінің бəрі бір сарынды
болып келеді: не аштық кезіндегі, не жанартау атқылағаннан соңғы*, қарны
ашқан жұрт қатқан тулақ пісіріп жеген тұстағы, адамдар əбден жадапжүдеген, үсті-басын бит басып кеткен кездегі оқиғалардан басталады. Ол
замандар кемпірдің есінде əлі күнге дейін сақталған. Бір күні
француздардың шағын бір кемесі дауыл көтеріліп, күшейген кезде теңіздің
құмды жағалауына соғылып күл-талқаны шыға қирап қалыпты. Команда
мүшелері түгел қырылыпты. Мұны көрген бір бай шаруа жағада жатқан
бүкіл дүние-мүлікті, соның ішінде ақша салынған темір жəшікті де, қызыл
шарап толы бөшкені де ұрлап əкетіпті. Сонда кеменің өліп қалған капитаны
мен аспазы əлгі бай шаруаның жеті атасына дейінгі ағайын-туғандарының
қыр соңдарынан қалмай, қырсығын тигізумен болыпты. Ол екеуі əлгі бай
шаруаның немерелері мен шөберелеріне, одан кейінгі де ұрпақтарына осы
уақытқа дейін қайта-қайта соғып тұратын көрінеді. Бұл жөнінде алуан
түрлі аңыздар айтылады. Бірде, деп жəне бір аңыз айтуға кірісті кемпір,
ағайынды екі жігіт қалаға барыпты. Біреуі үйге таң ата ерте қайтыпты,
екіншісі ертеңіне жолға шығыпты. Жол ұзақ екен, оның үстіне, таудан асып
өту қажет. Жолда бет қаратпайтын күшті қарлы боран ұйтқи соғыпты.
Бірінші кеткен жігіт тау ішіндегі лашыққа жетіп жығылыпты. Ол маңайда
сиқырлы зұлым күш иелері болады екен. Түн ішінде келіп, есікті қағыпты,
лашықтың төбесіне шығып, шатырды тепкілепті. Ондағы жатқан жігіт
еденнің астындағы үлкен тастарды алып, есікті ішкі жағынан тіреп, мықтап
жауыпты да ашпай қойыпты. Сырттағы сиқырлы зұлым күш иесі жан
даусын шығара "Ашшы-аш!" деп айқай салыпты. Ал іштегі жігіт бекіністі
одан сайын нығайтып, сырттағы сиқырлы күш иесін аузына келгенін айтып
балағаттапты.
Ертеңгісін оянса, боран басылып, сықырлаған сары аяз күшіне мініпті.
Жігіт түндегі тастарды былай алып тастап, есікті ашып қараса, босағаға
сүйенген бойы суыққа қатып, өліп қалған өз бауыры, құшағына құлап
түсіпті. Мұның сиқырлы зұлым күш иесі дегені оз бауыры болып
шығыпты. Сөйтіп, марқұм бауыры сиқырлы зұлым күш иесіне айналыпты
да, тірі қалған бауырына елес боп келіп, есін шығарумен жүріпті. Қалың
күртік қар басып жатқан шетсіз-шексіз кең дала да, адамдардың құлап түсуі
оп-оңай түпсіз терең құздар да, өзендегі қатып жатқан мұзды ойып суат
жасаймын деп жүріп суға құлап түскен жанды сонау теңіздің өзіне дейін
ала кететін ағын су да - бəрі-бəрі де бірте-бірте сиқырлы зұлым күш
иелеріне айналып, үй-үйдің терезелерін қағатын, есіктерін тепкілейтін,
дуамен арбап, қайдағы бір дұғалар оқитын сиқырлы зұлым күш иелеріне
айналатын көрінеді. Ондай құбыжық күштер адамдарға таудағы жартастың
түбіндегі үңгірлерден шабуыл жасайтын, үйлерді қиратып, құлатып
кететін, үйде жеке қалған əйелдерді үрейін ұшыра қорқытатын көрінеді,
Жұрт Колумкилли сайтан мəңгі өлмейді деп санайды. Жалмауыз кемпір
Гунвер де осы хуторда тұрған. Ол Колумкилли құпия келісім жасасып, жас
нəрестелерді де, ересек адамдарды да өлтіріп, олардың етін жей беріпті.
Сол жалмауыз кемпірдің жексенбі күні Үш құдай мейрамынан кейін қалай
торт бағандап керіп тасталғаны, Редсмири шіркеуіне кіре беріс аулада
қалай кескілеп, бөлшектенгені туралы толып жатқан əңгіме бар. Сондықтан
да Құдайдың жолына беріліп, оған жалбарынған əрбір жан Гунвердің
моласына қарай аяқ баспауы тиіс. "Ол менің жамбасымды қиратты, ол
менің аяғымды ақсатып, білегімді сындырды" деген əңгіме коп.
Колумкилли туралы жырда: "Қанға бөккен жолдың бойы əрқашан да бар
болғай, ұйықта, балам, Құдай бізге жар болғай!" деп айтылуы тегін емес.
Осы кезде кенеттен Бьяртурдың басы есіктің төменге түсіп шығатын
тесігінен көріне кетті де ол былай деді:
- Халбера, отқа су қоя бер, қонақтар келе жатыр.
Кемпір ұршығын жиып қойып, жарты сөзге келмей жатып, ықылассыз
жауап қатты:
- Өзім де сезіп едім. Округты кезіп, қаңғып жүргендерден тыным
болмай-ақ қойды-ау, əйтеуір! Таң атпай жатып жаман ырым байқалып еді...
- Ештеңе етпес, құймақ пісіруге Соула жəрдем береді. Кофе қоюлау
болсын. Мұндай кезде адамдар жайдан-жай жүре бермейді. Бір маңызды
шаруамен келе жатқан болуы керек. Қане, жылдамырақ қимылдаңдар.
Көп ұзамай-ақ əлгі Бьяртур көтерілген тесіктен старостаның қою
шашына ақ кіре бастаған қазандай басы айқын көрінді. Оның үстінде салт
атпен жүргенде киетін қалың кеудешесі, мойнында тізесіне дейін шұбатыла
түскен бөкебайы, қолдан тоқылған қонышты шұлығы, итбалықтың
терісінен тігілген етігі бар екен. Қолына ұстаған солқылдақ шыбыртқы
таяқшасы үш жерінен күміс сақинамен əшекейленіпті.
Ол қалаға бара жатқан бетінде Бьяртурға соға кетпек болған еді.
Жанында өзіне ерте шыққан бір батырағы бар. Амандасып қол бергенде ол
əдеттегісінше екі саусағын ғана ұсынды да мұрнының астынан əлдебір
нəрсені айтып, түсініксіз міңгірледі. Ауста оған балалар жататын
кереуеттен орын босатты, ал Бьяртур өз төсегінің бір шетіне, əйеліне
жақын орналасты. Бөлмеде табадағы алғашқы піскен құймақтың иісі
шықты.
- Солай да солай, Йоун қартым, - деді Бьяртур оны мүсіркеген үнмен. Шамасы, жолдың жағдайы қандай екенін тексере шыққан екенсің ғой?
- Жолдың жағдайы жаман емес, тексеретін дəнеңесі де жоқ, - деп жауап
қатты староста, ұйқысы келе манаурап. Ол иегін бір сипап қойды да ұзақ
есінеді. Сөйтті де бөлме ішіне көз жүгіртіп, бір шолып шықты.
- Е, солай де! Қар қалың түскен кезде шалшықты балшық өте қауіпті
деп талай рет өзің айтушы едің ғой, - деді Бьяртур старостаның сөзін
ешқашан басынан асырғысы келмейтін əдетімен. - Əйтеуір, мен ат сұраған
кезімде ұдайы солай дейтінің есімде. Əрине, атының қаһары қандай, оған
не қауіпті, не қауіпсіз екені ең алдымен оның иесіне мəлім ғой.
- Ал мен белгілі бір мақсатпен болмаса, мына иен дала арқылы
еріккеннен жүре бермеймін ғой, - деді староста, сөзінде көп мон бар екенін
сездіре. - Оның үстіне, аттар да өзімдікі.
Бяьртур оның тұспалдап айтқан сөзіне жауап ретінде мынаны ескертті:
байлар да, кедейлер де қалаға жүрсе де, иен даланы кезсе де əрқашан
белгілі бір мақсатты көздейді. Ол жасырын емес. Дегенмен мен саған
мынаны айтуым керек - соңғы кезде йен далада жатқан кар аз емес, жетіп
артыларлық. "Сендерде, төменгі жақта, қандай екенін білмеймін".
Староста өздерінің жағында жатқан қар əдеттегі қыс кезіндегіден артық
емес екенін айтты. Ол күмістелген темекі қорабын алып, саусағымен үлкен
бір жапырақтың шетінен тістеп, сындырып алды да аузына салды. Содан
соң қораптың аузын абайлап қана ақырын жапты. Үстіме биті жұғады-ау
деп қорықпай, төсекке тереңірек отырып жайғасты.
- Жарайды, жарайды, қартым, - деді Бьяртур, онымен кайта жарасып,
ымыраға келгендей болып. - Солай-ақ болсын дейік. Айта отырсаңшы,
өздеріңде не жаңалық бар?
Староста өзінің жеке басына қатысты ешқандай жаңалық жоқ екенін
айтты. Ал өзгелерге байланысты не жаңалық бар екенінен хабарым жоқ.
- Қойлардың ішек құрты немесе іші өткені туралы ештеңе естілмей ме?
- Менің оз қойларымда ма?
- Мейлі солай-ақ болсын Мен сенің əуелі оз қойларың туралы айтатын
əдетің бар екенін бұрыннан білемін ғой.
Қазіргі баға жағдайында қойларда ішек құртының бар не жоқ екенінің
бəрі бір емес пе? Сорлы қойлар ендігі жерде ешқандай пайда келтірмейтін
кəдімгі басы артық масыл болуға айналды.
Бьяртур бай адамдардың қойдан күдер үзіп шағынғанда олар əдетте
қулықпен өтірік айта салады деп ойлайтынын жасырмады.
- Қалай ойласаң, солай ойла, маған бəрібір, - деді староста.
- Сен жайылымды қардан тазартып, тебін жасау жөнінде нұсқау бердің
бе?
- Нұсқау беріп қайтемін, əзірше өзімнің шөбім жеткілікті.
- Шөп менде де жетіп артылады, - деді Бьяртур.
Бұл кезде староста кереуеттің үстіне аяғын созып, жантая жайғасып
жатып алды. Құмарта шайнаған темекі жапырағынан жиналған сілекей-сөл
аузына толып кеткендіктен көп сөз айтудан жалтарумен болды. Ол
жартылай жұмған көздерін бөлме ішіне жүгірте түсіп жатып, құймақ
пісіріп жүрген Аустаны көргенде қадала қарап қалды.
- Ең қажетті зəру нəрсеге мұқтаж болғанда сенің де көмек сұраған
кезіңді көріп едік-ау, -деп, бір сөз қыстырды староста.
- Оған сенің əйеліңнің өзі кінəлі - берген азын-аулақ сүтінің ақысын
қанша рет ұсынсам да алмай қойған. Менің ол сүтті шалажансар жетім
нəресте үшін алып тұрғаным рас. Ал жердің ақшасын өзіңе түгел
төлегенмін - бір эйрир да қарыз емеспін. Бұл Құдайға да, жалпы жұртқа да
аян. Ол үшін саған он екі жыл бойы өліп-талып еңбек еттім.
- Байқаймын, саған əлі де жер жетіспейді-ау өзі.
- Жер жетіспегені қалай? Түсінбедім...
- Сен маған күні кеше ғана бір нəрсені арқалап келіп кеткен жоқсың ба?
Егер қателеспесем, осымен төртінші рет қой деймін. Өлген жандардың
мүрделерін менің үйімнің жанындағы қорымға алып барып жерлей беретін
болсаң, онда осыншама жерді менен несіне сатып алдың?
- Сонда сендерде Редсмириде ешкім де өлмейтін болғаны ма? - деп
сұрады Бьяртур.
Бірақ староста оның бұл қыршаңқы сұрағына ешқандай жауап
қайтарған жоқ.
- Егер мен қалада судьяны ұшырата қалсам, оған сенен не сəлем
айтайын?
- Оған былай де: былтыр Ивандар мерекесі күні оның балшыққа батып
қалған жерінен суырып алып, ажалдан мына мен арашалап қалған қойы
қыршаңқы қотыр болып шықты.
Староста бұл сөзге жауап ретінде аузындағы темекі жапырағын тағы да
шайнай түсіп, жиналып қалған сілекей сөлін Бьяртурдың аяғының тап
жанындағы еденге былш еткізіп түкіре салды.
- Мына қызыңның жасы қаншада? - деп сұрады Аустадан көзін алмай.
- Он үштен он төртке қарай қадам басты. Бұл бейшара, əлі есімде мен
саған жердің алғашқы жарнасын төлерден аз ғана бұрын дүниеге келген
болатын.
Хуторда он торт жыл тұрып, бір сиыр да ұстамайсың. Солай етпесең,
сен, қиқар Бьяртур боларсың ба?
- Иə, мына сатып алған жерім үшін төлейтін қарызымды қашан толық
төлеп біткенше жанымды жегідей жеп, ар-ожданымды қинаған қылығының
болмағанда, əрине, менің сиыр сатып алуыма да, тіпті батырақ жалдауыма
да шамам келетін еді. Бірақ менің өмір бойы берік ұстанып келе жатқан
мақсатым - бостандыққа ие болу, өз еркі өзіндегі ешкімге тəуелсіз
дербестікке қол жеткізу. Бұл дегенің сиыр ұстаудан əлдеқайда қымбат та
қасиетті нəрсе. Сиыр сатып аламын деп қарызға белшемнен батудың не
қажеті бар маған!
Староста екі иінінен дем алып, ентігіп қалды.
- Бұл қыздың аты кім? - деп сұрады ол
- Ауста Соуллилья.
- Бұл ат не магына білдіреді?
- Мен саған бүл аттың не мағына білдіретінін айтайын, қартым. Бұл
хуторда мен тірі жүргенде ол ешқашан ешкімге тəуелді болмайды жанымен де, тəнімен де кіріптар еткізбеймін деген сөз. Осымен бұл
əңгімені доғарайық.
Ал старостаның Жазғы мекен иесі Бьяртурдың ешкімге тəуелсіз
дербестігіне деген жек көрушілігінде шек жоқ еді.
- Сенің бүл қызды менің үйіме жіберіп алуыңа болады. Менің əйелім
бұған жазу-сызуды, оқуды басқа да нəрселерді зор ықыласымен үйрете
алады. Біз бүл қызды бір ай бойы тегін тамақтандырамыз.
- Тамақ біздің Жазғы мекенде жетіп артылады. Сендердің Редсмириде
оны-мұны жазу-сызу үйреткендерің, бəлкім, пайдалы да болар. Бірақ ондай
пайданы сендер өзіміздің баламыз деп білетіндерге ғана тигізесіңдер ғой.
Староста алға қарай еңкейе беріп, аузына жиналып қалған сілекей-сөлін
еденнің үстіне тағы да түкіріп тастады. Сөйтті де ұйқылы қалпында
есінегенін баспақ болып, маңдайы мен екі бетін уқалай сипап өтті.
- Оны қайтесің, мен оз балаларымның қамын, ал сен оз балаларыңның
қамын жегенің дұрыс қой, - деген сөзді қосты Бьяртур, старостаның еденге
тағы да былш еткізіп түкіргеніне назар аударған жоқ.
- Сенің əйелің аурудан кез ашпай қойды ғой өзі, - деді староста. - Қыс
бойы ішкен дəрі-дəрмегі үшін қанша ақша төлеуіңе тура келді?
- Бұл тіпті басқа мəселе. Менің əйелден аузымның салымы болмағанын
жасырмаймын. Бірінші əйелім де, екінші əйелім де жүрек ауруынан зардап
шегетін болып шықты. Ол да болса Құдайдың басқа салған немесе қатыгез
тағдырдың тəлкегі шығар. Оның өзімнен өзге ешкімге қатысы жоқ.
Мұндай қатты əрі тік айтылса да тура берілген жауапқа староста
ешқашан ренжіп көрмейтін, қайта соның өзін ұнататын. Ол қазір денесін
қасына бастады. Шамасы, бит мазалай бастаған болуы керек. Енді ол оз
сөзін ешкімге арнап айтпай-ақ былай деді:
- Жоқ, менің ешкімнің ішкі ісіне араласқым келмейді. Бірақ менің
əйелім жас баланы қалай да оқыту керек деп санайды. Өйткені бізде
міндетті түрде оқыту жөнінде заң шықты ғой. Ал менің бүл туралы пікірім
жұрттың бəріне мəлім: оқуға байланысты бітіп болмайтын керанау істердің
бəрі де қатардағы қарапайым халықтың соры.
- Ал менің пікірім мынадай: кімде-кім қатардағы қарапайым халықтың
баласы болса, оны қарапайым халықтың өзі, ал кімде-кім байдың баласы
болса, оны байлардың өздері оқытсын. Фруға менен сəлем ретінде осы
сөзімді жеткіз.
- Халықты оқытқаннан менің жеке басыма келетін бір эйрир де пайда
жоқ, - деп жауап қайтарды староста. - Ал ана жақта, оңтүстікте мұның өзі
талап етіледі. Иə, менің тағы не айтқым келіп еді өзі?.. Енді есіме түсті:
біздің төмен жақтағы əйелдер сені сиыр ұстасын деп шулағанда тіпті
естерінен тана жаздайды.
- Мен өзіме өзім қожайынмын. Ол жағын өзім білемін. Жұмыстары
болмасын түге.
- Егер бұл іске судьяның өзі араласқысы келсе, оған не айтайын?
- Оған мұндағы, йен даладағы, біздің өз еркіміз өзіміздегі, ешкімге
тəуелсіз дербес жандар екенімізді айт.
- Иə, сендер өздеріңнің көрлеріңді өздерің осылай қазасыңдар əлі, - деп
староста кекесінмен мырс ете қалды.
Бьяртур бұл сөзге лайықты жауап табамын дегенше плита жақтан
жарықшақтана барылдаған дауыс үзіліп-созылып естілді:
- Староста дұрыс айтады. Біздің қазіргі өміріміз өмір емес. Мен
Ударселде қырық жыл тұрғанда қолымыздан сиыр үзіліп көрмеген еді. Сол
қырық жылда Құдай маған біреуден алақан жайғызып бір нəрсе сұратқан
емес.
- Айтпақшы, сен мені тыңдашы, - деді староста, ойына бір нəрсе
кездейсоқ түсе кеткендей болып. - Алсаң, мен саған сиыр сата аламын. Кəрі
емес, жеті жаста. Алдағы жазда бұзаулайды. Өте ыңғайлы, сенімді сиыр.
Рас, соншалықты сүтті емес, бірақ ұзақ уақыт бойы сауылады.
"Мынау тағы да езбесін езетін болды-ау", - деп ойлады Бьяртур,
старостаның ондай əдетін көптен бері жақсы білетінін еске алып. Бұл
онымен талай рет қызыл кеңірдек болып айтысып-тартысып дауласқан да.
Бірақ оны жеңу басыңды тауға да, тасқа да ұрып, босқа əуреленгенмен
бірдей. Старостаның қанына сіңген бір əдеті бар: мəселені қашан болса да
тап өзі тоқтаған жерден қайта бастайды. Өз айтқанынан өліп бара жатса да
қайтқан емес. Старостаның бұл қасиеті Бьяртурдың не ашуын келтіріп,
ызаландыратынын, не табандылығына таң қалдыратынын біліп, тап басып
айту қиын болатын. Бірақ мына жерде Бьяртурдың тез жауап таба алмай,
кібіртіктеп қалуы бір нəрсеге түрткі болды.
Оның ауырып жатқан əйелі шынтағына тіреп кеудесін көтеруге əрекет
жасап жатып еркектер жаққа мойнын бұрды да:
- Е, Құдайым, бере гөр! - деді. Сөйтті де селк етіп қайта жатты.
Əйелінің күрсіне ыңқылдағаны басыла бере Бьяртур старостаға
былай деп жауап қатты:
- Қартым-ау. ол сиырыңды сатпақ болып, маған былтыр немесе оның
алдыңғы жылы сұрансаң, қайда қалдың? Ол кезде менің соңғы жарнамды
уақтылы төлей алатыным өлі белгісіз болатын еді-ау.
- Мен саған ол сиырдың жем-шөбін де қоса бере алатын едім ғой, - деді
староста, сөзін одан əрі жалғай түсіп.
- Жақсылығың Құдайдан қайтсын, жарқыным! - Бьяртурдың əйелінің
күрсіне ыңқылдап жатып риза болып айтқан сөзі тағы да естілді.
- Сен дəрі-дəрмекті Финсеннен алып тұрасың ғой, - деді Бьяртур. - Ал
одан ешқашан да тапшылық көрген емессің. Солай ғой?
Округқа шіркеу қоғамындағы қамқорлыққа алынып, тамақ асырап, күн
көріп жүргені мүсəпір адамдарды гемеопатия тəсілімен емдеу арқылы аты
кеңінен танылған староста Бьяртурдың өз əйелі Финнаға Фьордтағы
жергілікті дəрігер, альтинг депутаты Финсеннен алып келіп жүрген дəрідəрмектерін көруге рұқсат сұрады. Финна бұрышта, кереуеттегі төсектің
бас жағында ілулі тұрған шағын шкаптың бетіндегі пердені тартып қалып
еді, оның үш қабат сөресіндегі ығайма-сығай қаз-қатар тізіп қойылған əр
түрлі мөлшердегі əр алуан түсті шыны ыдыстардың көз тартарлық мол
жиынтығын көрді. Ол ыдыстардың көпшілігі босап та қалыпты. Староста
бірнеше кішкентай бөтелкені қолына алып қарады, содан соң тығынын
ашып қайта-қайта иіскеді. Ол ыдыстардың бүйіріне жапсырылған
қағаздарда дəрігерлердің əдетте біреу түсініп, біреу түсініп болмайтын
бұралаңдата асығыс жазылған бір ғана мазмұнды мынадай жазу бар екен:
"Тоурарин қызы Гудфиннаға. Бір-біріне тең аралықты сақтап, күніне үш рет
ішу арқылы қабылдау керек". Староста екі-үш кішкентай бөтелкені жүрегі
айнығандай жеркенішпен иіскеп шықты да қайтадан орын-орнына қойды.
Содан соң былай деді:
- Кəрі қақпас қазан-қазан улы ішірткі қайнатып беріп, халықты
алдағанын қоймады-ау!
Осы кезде кофе құйыла бастады. Бьяртур қонақжай мінез танытып,
староста мен оның серігіне құймақ жеп отыруды ұсынды. Кемпір байғұс
пештің жанында əлдебір нəрселермен тынымсыз айналыса жүріп түсініксіз
міңгірлейді. Сиыр мен оқу туралы əңгімелерді түгел естіген Ауста бір
саусағын аузына салып алыпты. Ол жаңа ғана өзі пісірген құймақты
старостаның үсті-үстіне сүйсіне қылғытып отырғанына қызыға қарап
қалыпты. Қант себілген үйме табақ құймақ аласарып, барған сайын азайып
бара жатқан. Көрген балалардың көздері шарасынан шыға бадырая түсуде.
Олардың құймаққа қарай қолдарын соза ұмтылғысы-ақ келеді. Бірақ
құймақ таусылып барады, əне, табақтың түбіндегі раушан гүл мен
ертегідегі сұлу қыздың суреттері де көрінді. Сонда олардың, балаларға
шынымен-ақ ештеңе қалдырмай, түгел жеп қоятын болғаны ма?
- Мен жəне не айтпақшы едім, Құдайым-ау? - деп ескерткен болды
староста. Менің ұлым Ингольвтің осы аңғарға жұмыс бабымен келіп те
қалуы мүмкін.
- Міне қалай, - деді шаруа Бьяртур. - Несі бар, келе берсін. Мен оның
жолына кедергі қоймаймын. Ол өзі оңтүстікте үлкен бастықтың бірі
болыпты дейді ғой.
- Тұтыну қоғамының өкілі, - деп нақтылай түсті староста.
- Ə-о! Бүл дегенің жаман емес қой.
- Қайдам. Ал сен ендігі жерде жүннің бағасы Брунидің бізге былтырғы
төлегенінен үш есе артық болатынын білесің бе? - деді староста. - Ол
оңбаған биылғы күзде еттен де қыруар мол пайда тапқанға ұқсайды.
- Менің бар білетінім, - деді Бьяртур, - өзімнің саған жəне дүкеншіге заң
талабына сай төлеуім тиіс берешегім ғана. Сендер, яғни байлар, бір-біріңді
алдамшысың, көз бояушысың немесе ұрлықшысың деп айыптайсыңдар ма,
маған оның бəрібір. Біздің жерімізге алғашқы келіп қоныстанған адамның
кезінен бастап күні бүгінге дейінгі үйреншікті жағдай ол.
- Сендердің бəрің қорқақсыңдар. Соншалықты су жүрек
болармысыңдар түге? - деді староста ызаланып. - Барынша бейқам өмір
сүресіңдер жəне өздеріңнің жон терілеріңді сыпырғанша аяусыз қанайтын
қатыгез жандарға құлай сенген бойда өлесіңдер əлі!
- Жұрттың айтуынша, олардан сен де қалыса қоймайсың: малды тірідей
салмағы бойынша сатып аласың да тиын-тебен ғана төлейсің. Өткен күзде
маған дүкеншінің айтуы бойынша, сен оңтүстікке, Викаға алып барып
сатқан əр қозыдан бес-сегіз крон таза пайда тауыпсың. Жұрттың бұдан
басқа да айтатын əңгімесі толып жатыр.
Старостаның адам таң қаларлық бір қасиеті бар: ол өзін біреу сен
ұрысың, сен қанішер жауызсың деп айыптап жатса да ешқашан ашуланып
күйіп-пісу дегенді білмей, тағат тауып отыра береді. Керісінше, мұның өзі
оның талғамына əбден сай келетін сияқты. Бірақ ол бір нəрсеге ғана ақшаға құнығып қылмыс жасайсың деген айыптауға төзе алмайтын. Ондай
қиянатты жалаға шыдай алмай, жынданып кете жаздайтын да аузына
келгенін айтып, тілін тыя алмайтын. Енді міне қас-қағым сəттің ішінде
жаңа ғана қалғып-мүлгіп отырған ұйқысының қайда кеткенін білмей қалды,
бүкіл денесімен ілгері қарай ұмтыла түсті, бет-аузын тыжырайтып жіберді,
көздері шатынап қоя берді, оның мұздай болып жайбарақат отыратын
салқын сабырлылығының ізі де қалмады, қызыл тіліне де барынша ерік
берді.
- Бақытыма қарай, мен оз ісімнің жағдайын Фьордтағы қайдағы бір
дүкеншіден гөрі жақсы білемін. Қолымдағы құжат қағаздарымды қай
уақытта болса да жайып салып, көрсете аламын. Сонда кез келген адамның
көзі жетеді: менің сатып алып жүрген қойларым маған осындағы ғана емес,
бүкіл округтағы шаруаларға таудағы түлкінің ондаған жылдар бойы қой
жеп тигізген қыруар зардабынан əлдеқайда көп зиян шектіріп жүр. Сен сол
бір оңбаған дүкеншінің: "староста өзінің жеке бас пайдасына қой сатып
алумен айналысады" деген далбасасына бекер-ақ сенесің. Істің шын мəніне
келгенде мен шаруаларға жаным ашып, оларды аяғаннан ғана қой сатып
аламын. Ал сен өзің адамға деген аяныштың не екенін білесің бе?
Білмесең, түсіндірейін: адамға деген аяныш - оның басына іс түсіп,
қиналған кезде оған қол ұшын беріп, риясыз көмек көрсету. Бір қарағанда,
менің ондай аяушылық жасауымның не қажеті бар сонша? Бейшара
біреулердің былыққан ісіне араласып, ақымақ адамша сау басыма сақина
тілеп алып, не азап деймін-ау?! Ал менің мақсатым əлгі бейшараларды
аштықтан құтқару, қарызын төлеуіне көмектесу, банкрот болып қалуынан
сақтандыру. Басқаша айтқанда, мұның бəрі де өзіміздің округтағылардың
қамын жеу үшін жасалатын əрекеттер. Ал сонда бұдан маған қандай пайда
түспек? Əлгі бейшаралардың бəрі бірдей шіркеу қауымының
қамқорлығына, шіркеу қауымы округтың қамқорлығына, ал округ
мемлекеттің қамқорлығына көшіп, алақан жайып отырса, менің нем кетер
еді? "Бəрін де сайтан алсын!" деп отыра бермес пе едім?! Сонда қалай,
əлгілердің бəрін "Маған келе қойыңдар!" деп мен өзім шақырды ғой деп
ойлайсыңдар ма? Жоқ, мен олардың ешқайсысын да шақырған емеспін.
Алақандарын жайып, көздерін сүзіп, өздері келген соң, не істеуім керек?
Амал жоқ, аяймын. Олардың біреулері астыққа, екіншілері қантқа, енді
біреулері жем-шөпке, төртіншілері ауызға салып шайнайтын темекі
жапырағына, бесіншілері кəдімгі насыбайға зəру. Ал кей-кейде темекі
жапырағы өзіме де тапшы болып қалады. Алтыншы біреулерінің
сұрамайтыны жоқ - оларға бəрі керек. Жетінші біреулерінің темекіні уатып,
насыбайға айналдырып бер дейтінін қайтерсің?! Мұны да менің тікелей
міндетім сияқты санайды! Ал сенің əлгі дүкенші Бруниің мені жұртқа
бейне бір шүлен тарататын қойманың иесі, одан əркім өзіне не қажеттің
бəрін тегіннен-тегін алып кете береді деп ойлайтын болуы керек. Енді
сенен мынаны сұрайын - сенің Тулиниус Иенсенің өзінің сауда-саттық ісін
қайтарымсыз несие беретін банк етіп неге қайта құрмай отыр? Олай
етпейтін себебі бар! Ал сен Бруниге менің атымнан мынаны айт: маған
жыл бойы үздіксіз келіп жүретіндердің бəрі де соның өзі қанын сүліктей
сорып қанап, тыр жалаңаш қалдырған, оның үстіне, аштықтан аршыпаршып отырған балаларының жұмырына жұғын боларлық бір уыс ұнды
жеке бет есептері бойынша қарызға ала тұруына тыйым салынып тастаған
жандар. Сонда қайыршыланып, титықтап біткен ондай бейшара
шаруалардан күздігүні не өндіріп ала қоярсың? Амал жоқ, арық-тұрық
көтерем қозыларын аласың. Ал ондай қозылар тіпті түлкіге жемтік етуге
жарамайды.
Староста мұндай бұрқан-тарқан қатты ашудың ызасынан кейін
қалтасындағы темекі жапырағын салатын қорабын іздей бастады. Əдетте
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Арманын Аңсаған Жандар - 17
  • Parts
  • Арманын Аңсаған Жандар - 01
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2030
    39.0 of words are in the 2000 most common words
    54.4 of words are in the 5000 most common words
    62.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 02
    Total number of words is 4281
    Total number of unique words is 2226
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 03
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2360
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 04
    Total number of words is 4358
    Total number of unique words is 2268
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 05
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2252
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 06
    Total number of words is 4347
    Total number of unique words is 2243
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 07
    Total number of words is 4342
    Total number of unique words is 2272
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 08
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2185
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 09
    Total number of words is 4366
    Total number of unique words is 2268
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 10
    Total number of words is 4320
    Total number of unique words is 2202
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 11
    Total number of words is 4314
    Total number of unique words is 2250
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 12
    Total number of words is 4385
    Total number of unique words is 2181
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 13
    Total number of words is 4330
    Total number of unique words is 2243
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2269
    37.8 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 15
    Total number of words is 4348
    Total number of unique words is 2239
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 16
    Total number of words is 4415
    Total number of unique words is 2283
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 17
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2287
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 18
    Total number of words is 4257
    Total number of unique words is 2274
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 19
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2238
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 20
    Total number of words is 4284
    Total number of unique words is 2219
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 21
    Total number of words is 4202
    Total number of unique words is 2262
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 22
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2250
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 23
    Total number of words is 4521
    Total number of unique words is 2056
    38.9 of words are in the 2000 most common words
    53.6 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 24
    Total number of words is 4241
    Total number of unique words is 2340
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 25
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2279
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 26
    Total number of words is 4438
    Total number of unique words is 2036
    39.3 of words are in the 2000 most common words
    55.0 of words are in the 5000 most common words
    62.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 27
    Total number of words is 4261
    Total number of unique words is 2153
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 28
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 2139
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 29
    Total number of words is 4422
    Total number of unique words is 2090
    39.3 of words are in the 2000 most common words
    54.3 of words are in the 5000 most common words
    62.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 30
    Total number of words is 4468
    Total number of unique words is 2086
    40.6 of words are in the 2000 most common words
    55.4 of words are in the 5000 most common words
    62.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 31
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2221
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 32
    Total number of words is 4409
    Total number of unique words is 2062
    39.8 of words are in the 2000 most common words
    56.9 of words are in the 5000 most common words
    64.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 33
    Total number of words is 4372
    Total number of unique words is 2185
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    54.2 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 34
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2144
    39.9 of words are in the 2000 most common words
    55.3 of words are in the 5000 most common words
    62.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 35
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2219
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 36
    Total number of words is 4385
    Total number of unique words is 2147
    38.9 of words are in the 2000 most common words
    54.4 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 37
    Total number of words is 4145
    Total number of unique words is 2168
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 38
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2156
    38.2 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 39
    Total number of words is 4530
    Total number of unique words is 2099
    40.3 of words are in the 2000 most common words
    56.4 of words are in the 5000 most common words
    64.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 40
    Total number of words is 4333
    Total number of unique words is 2198
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 41
    Total number of words is 4348
    Total number of unique words is 2136
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.2 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 42
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2157
    38.7 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 43
    Total number of words is 4355
    Total number of unique words is 2156
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 44
    Total number of words is 4318
    Total number of unique words is 2178
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 45
    Total number of words is 4455
    Total number of unique words is 2126
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.7 of words are in the 5000 most common words
    62.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 46
    Total number of words is 3202
    Total number of unique words is 1615
    44.3 of words are in the 2000 most common words
    59.2 of words are in the 5000 most common words
    67.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.