Latin Common Turkic

Арманын Аңсаған Жандар - 14

Total number of words is 4324
Total number of unique words is 2269
37.8 of words are in the 2000 most common words
52.3 of words are in the 5000 most common words
59.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Осы бір тамаша дұғаны оқып шығу үшін бұдан қолайлы жерді іздеп
табу да қиын еді. Оны құтқарушы Иенің өзі тап бүгінгі жағдайға арнап
шығарғандай көрінді. Ер адамдардың бəрі де бастарын төмен салбыратып,
ұнжырғалары түсіп кеткендей. Тек Бьяртур ғана басын тік ұстап, қасқая
қарап тұрды. Өйткені ол ырғағы келіспеген жырға да, дұғаға да ешқашан
бас иіп те, қосылып та көрген емес. Олай ету ойына да кіріп-шықпаған.
Табытты алып шығып, атқа артты. Көлденеңінен шандып байланған
табытты оның бас жағы мен аяқ жағынан екі адам ұстап, сүйеп жүрді.
- Аттың өзімен сөйлескен қайсың бар? - деп сұрады Тоурдур қарт.
Ондай ешкімнің жоқ екенін білген ол енді аттың екі құлағын тарта ұстап
тұрды да, ежелгі əдет-ғұрып бойынша мұндайда айтқан сөзді ат та түсінеді
деген сеніммен былай деді: - Сен енді марқұмның мəйітін алып жүретін
боласың... Сен енді марқұмның мəйітін алып жүретін боласың...
Жерлеу процессиясы жолға шығып, бірте-бірте ұзап бара жатты.
Тау королі процессияның алдында жүрді. Ол қауіпсіз, қар үріндісі
неғұрлым аз жермен бастап келе жатты. Ундирхлидтық Эйнар атты
шаужайынан ұстап жетелеумен болды. Оулавюр мен Бьяртур табыттың
біреуі бас жағынан, екіншісі аяқ жағынан сүйеп жүрді. Ал Тоурдур қарт
өзінің үлкен биялай киген қолындағы бунақтанған түйіні бар қисық
таяғына сүйеніп, олардың ең соңында ілби басып бара жатты.
Жылап-сықтап үйде қалған əйелдер есіктің сырт жағында тұрып,
процессия құйын тəрізді ұйтқыған қардың арғы жағына сіңіп, көрінбей
кеткенше соңынан көз алмай қарады да тұрды.
ЖИЫРМА ЕКІНШІ ТАРАУ
ҚАРЛЫ БОРАНДА
Олар асудан асарда өте баяу жүрді. Ат қия беттегі шұңқырларға
жиналған үрінді қалың қарға оқтын-оқтын омбылап қала берді. Екі
жанында келе жатқан екі адам табыттың аударылып қалмауын
қадағалаумен болды. Олар Редсмириге күн кешкіріп, ымырт түсе бергенде
əрең жетті. Пастор əлдеқашан бұрын келген екен. Беті-жүзінен ешқандай
сыры білінбейді, безірейген бойы бірқалыпты отыр. Алайда бір жаққа
асығыс кетуі тиіс екені сезіледі. Бірнеше адам қонақасы жеп болғаннан
кейін де біреуді жерлеуге баратын секілді. Пастор мəйітті шіркеуге шұғыл
түрде тез жеткізуге əмір берді. Қоңыраулар қағылып, дыбыс бере бастады.
Бірақ оның үні қақаған аязда қатып-семіп қалған мына қысқы ландшафтта
балалардың сылдырмақ ойыншығынан шығып жатқандай естілді. Адамдар
шіркеуге кіре бастады. Өлген адамның алдында бəрінде де үн жоқ. Шетінен
моп-момақан. Ажал құрығынан ерте ме, кеш пе, əйтеуір ешқашан қашып
құтыла алмайтынын сезетін сияқты. Мұндағы азынаған суық аппақ
кеңістікте, күн батып, қас қарая бастаған сəтте естіліп тұрған əлсіз қоңырау
үні соны еріксіз еске салады. Жерлеуге старостаның əйелі келген жоқ.
Мазам болмай отыр деп, үйінде қалыпты - суық тигендегі ең жақсы ем деп
мұрнын жылы сумен қайта-қайта шайып жатқан көрінеді. Оның есесіне,
мұнда старостаның өзі жүрді: жамауы жалбырап, үзіліп түсіп қалғалы
тұрған ескі шалбарын киіп келіпті. Дегенмен жерлеу рəсімінің құрметіне
жексенбілік пиджагын киюді ұмытпапты. Бұрынғы əдетінше, мехрапқа
жақын жайғасып алып, бүкіл рəсімнің барысында ауыз ашпай, үнсіз
отырды. Блеси сырттағы қоршауына байлаулы тұр. Титланы шіркеудің
ішіне кіргізбей, қуып жіберген. Бейшара дір-дір қағып, табалдырықтың
сырт жағында иесін күтумен жүр.
Бір кезде пастор келді. Ол ақ жағалы, бірақ умаждалып қалған шекпен
киіп келіпті. Мойнында бұғағынан төмен түсіре тағатын дөңгеленген ақ
матасы жоқ. Оны таға қоятындай салтанатты жиын емес қой деп санаған
болуы керек. Бірнеше адам қосылып, "Мен тірімін, мен білемін" деп
əндеткен болды. Бірақ əрқайсысының даусы əр жаққа кетіп жатты. Тоурдур
қарт босаға жақта отырды. Ол жылағанын қойыпты. Шамасы, көз жасы
сарқылған да болар. Табыттың жанында тұрған пастор қалта сағатын екі
рет алып қарады. Мұндай ұсақ-түйек шаруаға бола уақытын сарп еткісі
келмейтіні көрініп түр. Əлгі əншілер тоқтаған кезде пастор көзілдірігін киді
де, əбден тозығы жеткен иманшарт кітапшасын алды. Одан əлдебір
мағынасы түсініксіздеу, қып-қысқа бір дұғаны оқып шықты. Бүгінгідей
нашар ауа райы кезінде осы да жарайды дегендей. Оның үстіне, пастордың
даусы да қарлығып қалыпты. Ол қысқа ғана сөз сөйледі. Ұзақ сөз
сөйлеймін деп қорқытқаны есінен шығып кеткен сияқты. Ол сиқырлы
зұлым күштердің адамдардың қыр соңынан қалмай, қастық істеп келе
жатқанын тағы да ескертті. Ал Құдайға сенбейтін дінсіздер туралы аузына
келгенін айтып, оларды балағаттауға дейін барды.
- Көптеген адам құдіреті күшті Құдайды да ұмытып кетеді. Түкке
тұрғысыз ақымақ тоқтыны іздеп, тау мен тасты кезеді. Соншалықты
құрметтейтіндей қой дегеніміз не өзі? -деп, өзіне өзі сұрақ қойды ол
жауапты да өзі айтты: - Қой дегеніміз исландиялықтар үшін барып тұрған
қырсығы мол пəлекеттің тап өзі. Ол түлкі мен ішек құртты қоса
алғандағыдан да жаман. Қой терісінің ішінде бəрінен де зұлым бөрі қорқау қасқыр жасырынып жатады. Оны жергілікті тұрғындар Альбогостад
албастысы немесе Колумкилли деп атайды. Адамдар қойдың соңынан
құныға қуалағанын сонда да қоймайды. Қой - адамдарды Құдайдың ақ
жолынан адастыратын көздің құрты, алыстан жылтырап көрініп, бір
орында тұрмай, тынымсыз жылжып, таптырмай кететін жалған жұлдыз. Бір
ғана шынайы ақиқат қой бар. Ол - Құдайдың өзі құрбандық етіп шалуға
жіберген қасиетті Көк қошқар! Біздің бүгінгі оқиғадан алған сабағымыз,
міне, осындай.
Содан кейін пастор марқұмның өмір жолын бірнеше сөзбен суреттеп
берген болды. Ал, шын мəнінде, ол байғұс ешқандай да өмір жолынан
өткен жоқ еді. Мұның өзі кейбір адамдардың аты-жөні шіркеу кітабына
жазып қалдырыла тұрса да олардың өмірі соншалықты түкке тұрғысыз
екенін дəлелдей түседі. Пастор мынадай сұрақ қойды:
- Жалпы алғанда жеке адам дегеніміз кім өзі? Ешкім де емес!.. Ол біреудің аты ғана. Зор болғанда - туған күні мен өлген күні ғана. Бүгін сен
өлесің, ертең мен өлемін. Тірі қалатын ешкім жоқ. Олай болса, бəріміз
бірігіп, дұға оқу, Құдайға құлшылық ету арқылы топтасайық. Құдай біздің
бəріміздің қалай жүріп-тұрғанымызды, не ойлап, не қойғанымызды көріпбіліп тұр. Шіркеу кітабына жазылған аты-жөніміз қашан өшіп біткенше
солай бола береді.
Жүрек қылынан ешқандай да көз жасын төгетін əсерлі əуен де, сөзім де
шыққан жоқ. Тек "Біздің əкеміз" деген дұғаның ұйқы келтірер əуені мен
"Əумин!" деген соз шала-шарпы, жартылай естілді. Бүл пастор өзіне тон
қарама-қайшылықтарымен қоса алғанда жалпы еліміз сияқты құпия да
жұмбақ сырларға толы еді. Ол өздерінің қойлары мен иттерінен басқа
ешкімге де ешнəрсеге де жандары ашымайтын мейірімсіз адамдарға қарсы
наразылық білдіру үшін ғана Құдайға сенетін сияқты. Ол қой тұқымын
жақсартқанда да оған деген жеркенішті өшпенділікті ұлғайту мақсатын
көздеген болу керек. Бəлкім, ежелгі халық аңыздарындағы исландиялық
пасторларға ұқсап, осындай болған шығар. Мұндайда оның қатысуының
өзі де біртүрлі жұбаныш сыйлап, бəрі де рет-ретімен дұрыс екендігіне кепіл
болатындай.Табыт сыртқа шығарылды.
Табытты екі жерінен жіппен байлап, көрге түсірді. Халық оның
жанында аз ғана аялдады. Үш шаруа кісі, қарлы боран соғып тұрғанына
қарамай, бас киімдерін шешіп, "Жайқалған жалғыз гүл еді" атты өлең
оқыды. Бүл қақаған суық аязды күн бейне бір Хатльгрим Пьетурссонды*
еске алу күні сияқты болды. Титла құйрығын екі бұтының арасына қысып,
Бьяртурдың жанында дip-дip қағып тұрды. Өзін біреулер ұрып-соққандай
шағына ұлып қояды. Осы кезде пастор ең болмаса ернін жыбыр еткізіп, бір
де сөз айтпастан, табытқа топырақ салды. Содан соң өзінің кіші қызметкері
Тау королінің күшті насыбай салынған шақшасын құшырлана иіскеді. Ал
сүйекші қорқаулар күректерін қолына алып, көз ілеспес жылдамдықпен
тезірек көміп бітіруге асықты. Жұрт біртіндеп тарай бастады.
ЖИЫРМА ҮШІНШІ ТАРАУ
ҚАБІР БАСЫНДАҒЫ СӨЗ ОРНЫНА
"Жүрегінде Иисус барлар шаттансын" əнінің əуенімен. Біз Құдайды
ұмытқанбыз! Əлде бізді ұмытты ма Ол? Аяқасты қалдық тегі, Езгілейді
бізді заман етігі, Өмір баяу өтіп жатыр, Ажал жетер дер кезінде бір күні.
Жарық дүние күңгірт тартты, Еш нəрсе де көрінбейді еш жерде,
Құтқарылған жандар ғана Өмір сүрер күн сəулелі эфирде, Шаттық əнін
шырқайды олар Таулы алқапта тамаша. Қайғы-зардың не екенін ұмытқан,
Көз жасын да төкпейді олар - Шеттерінен қасиетті таза жан!
Шаттықты ізде, шерлі жаным! Тап таудағы салтанатты сарайды.
Кемеліне келмегендер жоқ онда, Бəрі саған шын құрметпен қарайды Жан
жарасын жазарсың тек сол жерде, Ит өмірден құтыла алмай қиналып, Азап
шегіп жүрген болсаң егерде, Мұның сыры бəрімізге ақиқат - Құтқарушы
əке бізге болды жат!
Ундирхлидтен келген Эйнар Йоунссон.
ЖИЫРМА ТӨРТІНШІ ТАРАУ
АЯЗДЫҢ АЛТЫН ОТТАРЫ
Бьяртур Жазғы мекенге келесі күні ғана қайтып келе жатты. Соңындағы
итінің көңіл-күйі жақсы - бір қуанышқа келетіндей асыға жүгіреді. Үйге
қайтудың да өз қуанышы бар деген осы. Титла Бьяртурдың алдына озып
шыққан сайын кері қайырыла қарап қойып, иесіне деген шексіз құрметінің
белгісі ретінде оны алыстан айнала орағытып өтіп, қайтадан соңынан ереді:
алда жүре беру ыңғайсыз. Ит өзінің іздеген бақытын əдетте адамнан
табады. Бьяртур қарсы алдынан ұйтқи соққан боранға кеудесін еңкейе
тосып, ілгері жүріп келеді. Жетегінде - Блеси. Анда-санда итіне - бүрге мен
ішек құрттың азабын шегіп жүрген бейшараға - аянышпен көз салып
қояды. Өйткені Титланың қоңыр көздерінен иесіне деген адал белсенділігі
айқын байқалады. Ондай берік сенімді ешнəрсе де өзгерте алмайды.
Бьяртурдың басына үсті-үстіне үйіліп-төгіліп түскен бақытсыздық қайғықасіреті да, жақсы атына жабылған жаман жала да, ар-ожданы алдында
опына шеккен азабы да - бəрі бəрі де осы сенім ұшқынын өшіре алмақ
емес. Осы бір аянышты күшіктің көз алдында Бьяртур əрқашан ең ұлы, ең
жақсы, теңдесі жоқ мейірімді адам болып қала береді. Адам өзінің адамнан
іздеген бақытын иттің көзінен табады екен.
Сайтан алсын түге, Блесиді жетекке алып жүру бүгін неге соншалықты
ауыр еді?! Оның үстіне табытқа салынған мəйіт артылған жоқ, тірі адам
мініп келеді ғой.
Тірі адам дей ме? Ол кім еді сонда?
Ол Ударсельден келген кемпір болатын. Қалың жүн орамалға оранып,
қымтанған ол аттың үстінде бір бүйірлеп отырып келеді. Екі əйелдің
көйлек-көншек, оны-мұны ұсақ-түйек көр-жері қанжығаға бөктере
байланыпты. Финна аттың соңында жаяу еріп келеді. Оның екі беті аяз
шалып, көгеріп кетіпті. Етегін жоғары көтере ұстап, ебедейсіз ауыр
адымдайды.
Ешкім бір ауыз тіл қатпайды. Шағын процессия Жазғы мекенді бетке
алып, үнсіз жүріп келеді. Адамы бар, айуаны бар - барлығы бесеу.
Солтүстіктің қып-қысқа шолақ таңында қызара көтерілген күн əне-міне
дегенше бір төбеден екінші төбеге ауысып үлгереді. Шамасы, қазір түс
əлеті болу керек. Күн сəулесі иен даланы жауып жатқан қалың қардың
шымылдық пердесін алтын түске бояды да орасан зор от-жалын теңізіне
ұқсатып жіберді. Айнала төңіректі ғажайып алтын өрт қаптағандай эсер
етеді. Оның лапылдаған жалыны мен ұшқын аралас ұшып жатқан түтіні
шетсіз-шексіз қарлы кеңістіктің шығысынан батысына дейін созылып
жатқандай. Жолаушылар қақаған суық аяздың алтын оттарын кешіп, өз
жолдарымен жүріп бара жатты. Бұл көріністі ежелгі поэзияның өзіне
бірден тартып ала жөнелетін сиқырлы күшімен ғана салыстыруға болатын
еді.
Кеше хуторда қалып қойған əйелдер жаңадан келген бұларды үнсіз
сыпайылықпен қабылдаған бойда Бьяртурдан жас нəрестеге деп
поселкеден ала келуге уəде еткен сүтті талап етті. Олар бұған дейін емізікті
қара суға пісірілген сұйық ботқамен толтыруға, нəрестені сонымен ғана
қоректендіруге мəжбүр болған еді. Жанадан келгендер үшін кофе дайындап
болғаннан кейін əлгі əйелдер біз өз міндетімізді түгел атқардық, енді
кетеміз дегендей өздерінің ұсақ-түйек заттарын жинастыра бастады.
Бьяртурдың "Сендерді асудан асыра шығарып салайын" деген
ұсынысын қабыл алмаған олар мұнда қалатындардың бəрімен де
бұрынғысынша, немқұрайды селқос сыпайыгершілікпен қоштасты. Жас
нəресте енді Финнаның қолында қала берді. Финна бөтелкенің аузынан өз
өмірінде түңғыш рет бала коректендірді. Ал кемпір шешесі үй ішінің
тірлігімен əлде бірдеңелерді айта жүріп айналыса бастады.
Қойларға шөп салып келген Бьяртур уақыт əлі ерте болса да жайлана
жатып, дем алуға кірісті. Ол өлердей қатты қалжыраған еді. Өйткені
Гудлбрауды іздеп шығар сапардың алдындағы сонау бір түнді өз үйінде
əйелінің жанында өткізгеннен бері дем алудың не екенін біржола ұмытқан
еді. Сол жолы сапарға шығар алдында өзінің Розасымен қоштасып кеткені
қандай жақсы болған десеңізші! Иə, бұл кезде Бьяртурдың басында адам
таң қаларлық алуан түрлі машақатты оқиғалар болып өтті. Соның ақыры
əйтеуір бір аяқталғаны рас па, өтірік пе дегендей, өзін өзі енді ғана еркін
сезінген еді. Шынында да ол үйінен кеткелі бері тыныш ұйықтап көрген
жоқ-ты. Поселкеде енді жатып, көзі іліне берейін десе, кенет үстіне қар
құйылып кеткендей сезінеді, есінен айырылып, əлдебір жалған рақатқа
бөленгендей болса, екі аяғы қатып-семіп бара жатады. Ол бірте-бірте
жоғары өрлеп, екі санына, тіпті бауырына дейін жеткендей болады.
Мұндайда орнынан атып тұрып, егер ұйықтап кетсем, күртік қардың
астында өліп қалармын деп қауіптеніп жүрген сияқты елеске беріледі.
Сөйтіп түн жарымында əлдебір былапыт мəтінді он салып немесе
старостаны əлде көпесті мазақ ететін күлкілі əзіл-қалжың айтып жатып
оянып кете берумен болатын. Ол орнынан атып тұрып, тоңазып қалған тұла
бойын жылыту үшін екі қолын екі жаққа сермеп, əуре болуға əрқашан əзір
тұратын.
Ал бүгін кешке ол өзін-өзі ондай азаптан қауіпсіз болатындай сезінді.
Үнем жасау үшін шам өшірілген еді. Кемпірдің кереуетінің тұсындағы
қабырғаға орнатылған сөредегі кішкентай май шам ғана сығырая жылтжылт етеді. Шешесі мен қызы осы бір өлімсіреген жарықтың
алакөлеңкесінде ұзақ отырып, барынша жай сыбырласып сөйлесумен
болды. Анда-санда төмендегі қойлардың баяу маңырағаны естіледі. Блеси
өзінің тар қорасында салмағын аяқтарына қайта-қайта ауыстырып салып,
бос астауға тұмсығын тыға бере пысқырып қояды. Титла қабырғаның
жанындағы тақтаның астындағы қуыста жатыр. Оқтын-оқтын орнынан
тұрып, қасынып алады. Ол үшін артқы екі аяғымен қабырғаны қоса
соққылайды. Содан кейін бір есінеп, қайтадан бүк түсіп жатып қалады. Өз
алдына бөлек кереуетте жатқан жас нəрестенің дем алған тынысының
дыбысы, кейде шағына жылағысы келгендей болар-болмас шіңкіл естіледі.
Содан жылауға үлгермегендей қайтадан ұйықтап кетеді.
Бір кезде екі əйел өзара сыбырласа сөйлескенін қойды. Финна төсегіне
келіп шешіне бастады. Бьяртур оның кеудешесінің түймесін қалай ағытып,
белдемшесін қалай шешкенін сезіп жатты. Оның іш көйлегі тар екен,
басынан асыра зорға шешті. Содан кейін ол жас нəрестенің кереуеті
жанындағы төсекке жатты. Құс мамықтың астына кіргеннен кейін əлдебір
киімін тағы да шешті. Бьяртур оның түймелерінің сырт-сырт ағытылғанын,
іш киімдерін сыпырып жатқанын түгел естіді. Финна құс мамықтың астына
емін-еркін жайғасқаннан кейін тыр-тыр қасынып болып, бір есінеп алды
да, əлсін-əлсін созыла қорылдаған ұйқыға кетті.
Кемпір жылт-жылт етіп сығырая жанған шамның ала көлеңке
жарығында кереуеттің жиегіне шығып алып, екі шынтағымен тізесіне
сүйенген сұқ саусағын тіссіз кемиек аузына салған бойында ұзақ отырды.
Ол едендегі кіріп-шығатын тесік арқылы төменге көз тастады, əлдебір
нəрсені міңгір-міңгір айтты. Содан соң төсектің жиегіне екі рет жақындап
барып, тағы да бір нəрселерді міңгір-міңгір етті де үшкіріп жіберді. Сөйтті
де ежелгі бір ескі дұғаны оқи жөнелді:
Тоқта, тозақ түлкісі,
Бізден аулақ, жолама!
Біздің мекен қасиетті Мұнда Иисус бар Құтқарушы.
Аулақ, Куркур! Жолама!
Құтқар бізді, Иисус!
Колумкилли, жоғал əрі!
Қолда, Құдай, біздерді!
Жоғал сен де, Регарист!
Таза үйімді былғама
Жоғал əрмен, Меледикт!
Құтқар бізді Бенедикт.
Дұға оқып болған кемпір қайта-қайта шоқынды да былай деді: - Біз
Құдайдың құдіретіне табындық, Қайырлы түн болғай!
Кемпір төменге түсетін тесіктің есігін жапты. Сөйтіп олардың бəрі де
ұйқыға кетті.
Ленарватн-Барселона.
1933 жылдың жазы (1929 жылғы нобайдың ізімен).
ҚАРЫЗЫНАН ҚҰТЫЛҒАНДАР
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ЖИЫРМА БЕСІНШІ ТАРАУ
ҚЫСҚЫ ТАҢДА
Солтүстік таңы баяу, өте баяу атады.
Адам ұйқысынан оянып, ауыр қабағын ашқанша шексіз ұзақ таң
жалғаса береді, жалғаса береді, сағаттан соң сағат емес, ғасырдан соң
ғасыр, тіпті бір əлемнен соң бір əлем өтіп жатқандай сезіледі, кəдімгі зағип
адамның бір өмір шындығынан екінші өмір шындығына ауысқандай əсер
қалдырады. Бір кезде бəрі де жоқ болады да жарқ етіп таң атады: дүние
жап-жарық болып шыға келеді. Қысқы таң мен күндізгі уақыт арасы
осынша ұзақ болғанына қарамай, көкжиектен көрінген алғашқы əлсіз сəуле
мен үйдің терезесінен түскен күндізгі жарық өз алдарына əр түрлі бастау,
əр түрлі қайнар көз сияқты. Егер таңның өзі осылай ұзақ ататын болса, күн
түсіп, күн қалай бататын болады? Күн мезгілдері - таң да, тал түс те, түстен
кейінгі сағаттар да əлі əйтеуір бір алда, алыста. Олар өзіміз ер жеткен кезде
барып, емін-еркін аралауды армандайтын алыс елдер сияқты елес береді.
Ал кеш дегенің сенің кеше кешке кенже ұлыңа əңгімелеп берген алыс ажал
сияқты ол да қашықта. Ол ажал аналардың бауырындағы балаларын тартып
алады, содан соқ олар старостаның бауының ішіне алып барып жерленеді.
Ажал алып кеткен адам енді қайтып оралмайды, əжесінің ертегісіндегі
сияқты зым-зия жоғалады. Ол ажал өзіңе жетемін дегенше сен де əбден
қартаясың, қайтадан бала боласың.
- Олай болса, тек жас нəрестелер ғана өледі екен ғой. Солай ма?
Ол неге мұндай сұрақ қойды екен?
Айтпақшы, мұның əкесі кеше төменгі поселкеге түсіп еді-ау. Шетінеген
нəрестесін жəшікке салып, арқалап алып кеткен болатын. Оны пастор мен
староста жерлеген. Пастор старостаның бауы ішінде көр қазуға əмір берген
жəне дұға оқыған.
- Əйтеуір бір кезде мен де қайтадан жас нəрестеге айналамын ба? - деп
сұрады жеті жасар бала.
Оның анасы оған əдемі əндер салып, алыстағы ғажайып елдер туралы
əңгімелеп беретін. Ал, бүгін ол ауырып, төсек тартып жатыр. Сондықтан да
ол қалжыраған үнмен баяу ғана жауап қатты:
- Адам қартайған кезінде қайтадан кəдімгі жас нəресте сияқты болады.
- Содан соң еле ме?
Баланың көкірегіндегі нəзік сезім ішегі үзіліп кеткендей болды. Ол
балалық шақтың нəзік сезімі ішектерінің бірі еді. Ол ішектердің əдемі үн
шығаратын ғажайып қасиеттерін танып білемін дегенше əлі талайы
үзілетіні мүмкін екенін бала байғұс қайдан білсін. Ол ішектер сол бойы үн
шығармай-ақ ғайып болады. Ол ішектердің үзілмеген сау кезіндегі сонау
бір алыс кеткен күндер туралы кейін бұлыңғыр естелік елестері ғана
қалады.
- Біздің бəріміз де өлеміз. Ажалдан ешкім қашып құтылмайды.
Сол күні аздан соң ол осы əңгімені тағы қозғады. Бірақ бұл жолы
əжесін мазалады:
- Мен ешқашан өлмейтін, мəңгі тірі болатын біреуді білемін.
- Тəйт ары, ақымақ неме! - деп əжесі шошып кетті. Ол біреумен
əңгімелескен кезіндегі əдетіне басып, оған едəуір қырын қарап бұрылды. Ол кім екен сондай-ақ?
- Ол менің əкем, - деді бала барынша берік сеніммен. Сөйтті де солай ма
дегендей əжесінің бетіне қадала қарады.
- Жоқ, ол да өледі, - деді кемпір. Баланы аяған жоқ. Қайта қасақана
ерегіскендей қатаң айтты. Сөйтті мұрнын бір пысқырып қойды.
Бірақ бала өлі байыз таппады. Тағы да сұрақ қойды:
- Əже, қара шөміш те өле ме?
- Өледі! - деді кемпір ашу шақырып. Ол өзін мына бала мазақ етіп отыр
деп ойлап қалды.
- Ал, қара құмыра ше?
- Жаны жоқ нəрсенің бəрі өлі, балам, - деді ол райынан қайтыңқырап.
- Жоқ, əже, - деп қарсыласа кетті бала. - Олар тіпті де өлі емес. Таңертең
мен ұйқыдан оянған кезде олар бір-бірімен жиі-жиі сөйлеседі.
Осы жерде ол басқа ешкім білмейтін бір қызық құпияны қалай айтып
қойғанын өзі де байқамады. Таңсəріде, жұрт əлі ұйқыда жатқан кезде,
кəстрөлдер мен табалар адам бейнесіне кіреді екен. Жұрттың бəрінен
бұрын оянатын бүл олардың өзара қалай сөйлескенін, не туралы əңгіме
айтқанын естіп жататын көрінеді. Олар ас үйдегі оны-мұны заттарға тəн
терең байсалдылықпен маңғаздана сөйлеседі екен. Айтпақшы, баланың
аузына бірінші болып қара шөміштің түсуі тегін емес еді. Өйткені ол өте
маңызды құрал, етті сорпа пісірген кезде ғана өте сирек қолданылады. Рас,
қара шөміш қырнай тазаланған күйінде қабырғада ұзақ уақыт ілулі тұрады.
Ол орнынан алынды дегенше-ақ атқаратын рөлі өте маңызды бола түседі.
Баланың қара шөмішке ерекше құрметпен көңіл бөлуі, оны старостаның
əйеліне ғана теңеуінде коп мон бар. Ал қара құмыра - басқа ешкім де емес,
старостаның тап өзі. Өйткені староста аузына темекі жапырағын толтыра
салып алып, сілекейлі сөлін сорады да жүреді. Əрқашан ботқаға толы қара
құмыра десе, дегендей. Оның түбінде ботқа күйіп, көңірсіп жатса, сырт
жағын қара күйе мен ыс қаптайды. Қара құмыра қашан болса да қайнап,
бұрқылдайды да тұрады - шамасы, оның асқазанында ұдайы от жанатын да
тұратын болуы керек. Ал оған əйел ішіндегі қайнап жатқан нəрсені мезгілмезгіл араластырып түру үшін қажет. Олай етпесе, сақырлап қайнаған
кезде ернеуінен аса тасып төгілуі мүмкін ғой. Қараңғы түнде балаға басқа
заттар да əлдебір атақты немесе ешкім біле бермейтін басқа біреулердің
кейпіне кіретін сияқты: пышақтар -баланың өзі қорқатын қатыгез
шаруалар, ал кеселер - алжапқыштарына раушан гүлін таққан томпиған
сүйкімді қыздар болып көрінеді екен. Ол кеселерден баланын қатты
қысылатыны сонша, тіпті ол күндіздің өзінде, тамақ ішіп отырған кезде,
оларға қолын тигізуден сескене тартынатын болды. Ол ол ма, көз қиығын
салып қараудан да қашқақтайтын - бəлкім, олар өздерінің қылығын мына
бала біледі-ау деп ойлап қалуынан қорқатын. Ал, түнде олар соншалықты
маңызды көрінгенімен, күндіз бейне бір мұрындарын пыс-пыс тартып,
отырған орындарынан тырп етіп қозғалуға да батылы бармайтын əлдебір
салдыр-салақ, кір-қожалақ, адам аярлық мүсəпір қонақтар сияқты. Бала
олардың түнгі өмірін жақсы білгендіктен де оларды күндіз барлық жəбіржапаға төзетіні үшін аяйды.
Бірақ ол балаға бəрінен де қымбат, күндіз де, түнде де бірдей жақсы
көрінетін бір зат бар еді. Ол зат өзінің ғажап əдемілігімен өзге нəрселердің
бəрін де жолда қалдырып, солғын тарттыратын. Онымен салыстырғанда
өзге заттар түкке тұрғысыз қиқым сияқты болып қала беретін. Ол зат
сандықтың түбінде барынша мұқият сақталатын. Сондықтан да балалар
оны анда-санда бір рет - Рождество немесе үш Құдайдың құрметіне
арналған мереке күндері үйге өте-мөте маңызды, сыйлы қонақтар келген
кезде ғана көре алатын. Соның өзінде балалардың ол затқа қол тигізуіне
рұқсат етілмейтін, қатаң тыйым салынатын. Өйткені ол затты өте жоғары
бағалайтын, мақтаныш ететін. Ол зат Утиредсмиридегі старостаның əйелі
баланың шешесіне тарту етіп сыйлаған үлкен табақ болатын. Оған көп
бəліш сыйып кететін... Ол бұлар үшін үлкен, дүние жүзінде теңдесі жоқ
əдемі табақ саналатын. Оның бетінде шешек ата гүлденген бұталардың
арғы тасасынан жартылай көрініп тұрған ғажайып үйдің суреті бар. Үйге
қарай созылып тақтайдай тегіс жол жатыр. Оның екі жақ жиегін көкпеңбек
жасыл желекті бұталар көмкерген. Ал сол жолдың үстінде көк көйлек, ақ
қалпақ киіп, қолына гүл шоқтарын ұстаған, жан дүниесін күн сəулесі
жарқырата түскендей қыз кім? Бала ол қыздың кім екенін жақсы білетін,
бірақ оны ешкімге айтпайтын. Ол, əрине, Одур, страростаның қызы. Ол
қыз өткен күзде оңтүстікке кетіп, көктемде жыл құсы сияқты қайтып
оралған болатын. Əлгі шешек ата гүлденген бұталардың арғы тасасындағы
үй - Одурдың үйі. Ол мұнда емес, сонау алыстағы көп елдердің бірінде. Кім
біледі, əйтеуір бір кезде Нонни де əжесінің төсегінде жатып ұйқы соғатын
қазіргі кішкентай бала қалпында қала бермейтін шығар-ау...
Ол əжесінің кереуетінің бір шетінде едəуір уақыт бойы отырады да өз
аяқ киіміне арнап ұлтарақ тоқиды. Бірақ көп ұзамай, шыдамы таусылып,
орнынан тұрып кетеді.
- Қалай десең де мен ешқашан өлмейтін, əйтеуір бір нəрсені білемін! Ол тоқып отырған ісін қасына қоя салды да, əжесінің бетіне қадала қарады.
- Ол не нəрсе болды екен?
- Ешқашан өлмейді, - деді ол тағы да.
- Айта қойшы, жарқыным. Оның не болғаны сонда?
- Қайтсең де айтпаймын!
Бала қолындағы жіпті сол қолының сұқ саусағына екі рет орады да
тұзақ жасап қойды. Қазір ол өзінің тағы бір құпия сырын ақтарып салуы
мүмкін. Бірақ өмірден де, өлімнен де жоғары тұратын бір зат бар. Ол түнгі
еркіндіктен де, күндізгі еркіндіктен де жоғары. Оны ешкім де ешқашан біле
алмайды. Ол өлмейтін зат - қымбат бағалы табақтың құпиясы. Адамның
жанын жегідей жейтін ең үлкен өкініш - өзгелер ұйықтап жатқан ерте
кездегі құлқын сəріде оянып кету. Сол оянған сəтте адам түстегі көргендері
өңіндегі өмір шындығынан қаншалықты жақсы екенін айқын аңғара алады.
Баланың түсіне жиі-жиі кіретін нəрсе - бағасы елу эйрир, бір крона, тіпті
екі крона тұратын ақшалар. Бірақ олар көзін ұйқыдан ашқан бойда ғайып
болып кетеді. Ол кезде түсінде үлкен қасықпен семіз ет туралған майлы
сорпа ішіп жүреді. Еттің семіздігі сонша, оның майы саусақтарынан
сорғалап ағып тұрады. Ол құшақ жетпес үлкен табақтан Рождество
мейрамы құрметіне пісірілген бəліштің қалың кеспелтегін де жейді, - оның
қалыңдығы сонша, тіпті ішінен адамның көзіне барабар үлкен жүзім шыға
келеді. Ұйқы кезіндегі түс адамды, міне, осындай бақытты сəттерге
бөлейді! Бірақ байғұс бала көзін жұмып, қанша тырысып баққанымен əлгі
түсін, онда көрген əлгі тамаша заттарды немесе ақшаларды, əкесі хутор
үшін борышын өтерде старостаға берген теңгеден айнымайтын күміс
ақшаларды қайта көре алмай босқа əуре болады. Ал егер түсінде көрген сол
ақшаларды қолына түсіре қалса, бүл бала өзіне баяғыдан армандап жүрген
мейізді де, печеньені де, бəкі мен жіпті де сатып алған болар еді.
Ол ұйқыдан оянған кезде ішегі шұрқырап аш жатқанын жиі-жиі сезетін.
Ондайда бейне бір майлы сүйек кеміруді аңсаған ит сияқты болып əлгі
түсінде көргендерін армандайтын. Бірақ оған бұдан былай ерте тұрып
алып, біреуді оятып, нан сұрауға қатаң тыйым салып қойған болатын.
Ондайда əкесі: "Аяқ-қолыңды байлап, пастор Гудмундурдың қойларына
қосақтап қоямын!" деп қорқытатын. Ал, ол қойлардың біреуі кейде кезкелген қоймен түні бойы сүзісіп шығатын. Ойыңа түсіп кетсе, төбе шашың
тік тұрады! Сондықтан да Нонни "пастор Гудмундурдан өзге ешкімнен де
тап бұлай қорықпайтын. Адам көрсе, құтырынып кететін əлгі қошқар кейкейде Нонниді түсінде қуалап та жүретін. Ондайда байғұс бала əлгі
құбыжық қошқардан өлердей шошып, қашып құтылмақ болып, бір түсінен
екінші түсіне ауысқанша үрейлене асығатын. Бүл қошқарды əкесі қанша
жақсы көріп, мақтаныш тұтса да, ол баласы Нонниге семіз ет туралған
майлы сорпа мен рождество бəліші сияқты тамаша тағамдар қаншалықты
табиғаттан тыс, ауылы алыс нəрселер сияқты тəтті елес берсе, тап
соншалықты бұрын-соңды болып көрмеген құбыжық күш сияқты
көрінетін. Соған қарағанда, адам өзіне төнген қатерден түсінде де қашып
құтыла алмайды екен-ау өзі.
Нонни ішегі шұрқырап қарны ашып жатқанын ұмыту үшін шкаптарда
тұрған құмыралар мен табақтардың əдеттегі əңгіме-дүкеніне құлақ тігуге
кірісті. Сонда олар не деп бөседі? Жас баланың үлкендер айтатын əңгіменің
арқауына түгел ілесіп отыруы оңай емес. Өйткені олар шіркеу
қауымындағы алуан түрлі істің жанына тоқталады, əрқайсысы əр түрлі
пікір айтып, дауласады, өз айтқандарын мақұлдатқысы келеді. Қауымның
қамқорлығында болуы тиіс кедейлердің, былайша айтқанда, жұрттың
бəріне бірдей масыл болған кəрі қақпастардың Құдай сүймес қылықтарын
айтып шағынады. Қыздар мен жас келіншектердің əдеп сақтаудан қалып,
бұзылып бара жатқанын, жастардың қалаға қарай ағылуын, заманның
барған сайын қиындай түсуде екенін айтып күйінеді. Азық-түлік
бағасының шарықтап əсіп бара жатқаны, қойларды ішек құрттың жаңадан
шыққан бір түрі қинай түскені тағы бар. Қара шөміштің пікірі бойынша,
егер əн мен сазға көбірек көңіл бөлінген болса, онда барлық жағдай
өзгеріп, жақсарып шыға келер еді. Кəстролдің, табалардың, шөміштер мен
қасықтардың осы бір айтатындары үлкендердің өңіндегі əңгімелеріне
соншалықты ұқсас, тіпті бірдей екендігі таң қалдырады. Баланы əсіресе таң
қалдыратыны - олардың ақыл-ойларының, іс-тəжірибелерінің, білімдерінің
күштілігі, сөздерінің əсерлілігі ғана емес, сонымен қатар қалалар мен
селолардың, жер-су аттарының жиі-жиі дəлме-дəл қайталанып отыратыны,
қайдағы бір қиырдағы алыс хуторларда өткен үйлену тойлары туралы
көзбен көргендей баяндайтыны, небір өлеңдердің суырып салып
шығарылатындығы, қызыл кеңірдек айтыс-тартыстардың қалай шиеленісе
түсетіні. қаладан далаға жеткен өсек-аяңның қалай қаулап бара жатқаны
туралы əңгімелері. Олардың арасында не болса содан шығатын ұрыс-
төбелестер де болмай қалмайды. Мысалы, бұған əлдебіреудің бүгін
шіркеудегі қоңыраудың даусы жөнді шықпады немесе Фьордтағы көпестен
гөрі Викадағы көпеспен істес болған жақсы деген сөздері жеткілікті
себепке айналады. Енді бірде əлдекімдердің некесіз туған шата балалары
туралы, тіпті елдің ұлттық тəуелсіздігіне сенуге ешқандай негіз жоқ
екендігі жөнінде сөз болады. Ол ол ма, кейбіреулердің пікірінше, қара
құмыра жылқының тезегін толтыра салып қоюға ғана жарайтын ыдыс
көрінеді-міс. Ал енді біреу өлеңді тек былай жазу керек деп өзеурейді:
Иисус, өзің көмектес,
Құдайым, өзің сақтай гөр.
Аяғыңа бас ұрған
Мен құлыңмын - жақтай бер!
Екінші біреулерге мынадай өлең ұнайтын көрінеді:
Сира римса помса прамс
Пийна лимса фийра
Кийра симса рамса рамс
Рийра димса нийра.
Құдайым-ау, таңның ататын түрі бар ма өзі?
Нонни қараңғыда жасырынып тұрған сиқырлы зұлым күштің иесі көріп
қалмасын дегендей, басын ақырын ғана көтерді.
Таң атуға жақындаған сайын жарық көбейе түсті, ас үйдегі оны-мұны
ыдыс-аяқтардың да əңгіме қоры таусылайын деді. Өйткені ол бір түнге ғана
жетерліктей болатын. Олардың үні бəсеңсіген сайын бала енді басқа
дауыстарға құлақ түре бастады. Төменнен қойлардың қозғалып,
маңырағаны естіледі. Олардың кейбіреулері артқы екі аяғына тұрып алып,
алдыңғы екі аяғымен ақырға асыла бастапты, мүйіздерін арбаң-арбаң
еткізіп, бірін-бірі итермелейді. Олардың осы əрекеттерін сезген сайын
баланың таң ататын болды-ау ақыры деген сенімге толы үміті күшейе түсті.
Бірақ ондай таңғы белгі берудің ең зоры əкесінің қорылы еді.
Мана, бала ұйқысынан оянған кезде, бүл қорылдың даусы ұзақ-ұзақ
бөлініп, тым тереңнен шығып жатқандай естіліп еді. Оны таңғы қорыл
емес, түнгі қорыл десе де болатын. Ол қорылдың қазір біз өмір сүріп,
əрекет етіп жүрген ортаға тіпті де қатысы жоқ. Оның оз алдына бөлек басқа
бір бөтен əлемге - əлдебір шетсіз-шексіз кеңістікке, өлшеусіз мол уақытқа
сапар шегіп бара жатқан адам таң қаларлық тіршілік иелерінің дүбірі
сияқты естіледі. Иə, сол сапардағы сарбаздар мінген арғымақ тұлпарлар
тұяғының дүбірі. Ол тұлпарлар біздің күнделікті көріп жүрген
аттарымыздан мүлде өзгеше сияқты.
Таң жақындаған сайын əкесінің қорылы бəсеңдейін деді, кеудесінен
шығып, анық естіліп жатқан дыбыс ұяң тартып басылуға бет алды, біртебірте алқымынан, одан соң аузы мен мұрнынан естілді. Ақыр аяғында екі
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Арманын Аңсаған Жандар - 15
  • Parts
  • Арманын Аңсаған Жандар - 01
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2030
    39.0 of words are in the 2000 most common words
    54.4 of words are in the 5000 most common words
    62.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 02
    Total number of words is 4281
    Total number of unique words is 2226
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 03
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2360
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 04
    Total number of words is 4358
    Total number of unique words is 2268
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 05
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2252
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 06
    Total number of words is 4347
    Total number of unique words is 2243
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 07
    Total number of words is 4342
    Total number of unique words is 2272
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 08
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2185
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 09
    Total number of words is 4366
    Total number of unique words is 2268
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 10
    Total number of words is 4320
    Total number of unique words is 2202
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 11
    Total number of words is 4314
    Total number of unique words is 2250
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 12
    Total number of words is 4385
    Total number of unique words is 2181
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 13
    Total number of words is 4330
    Total number of unique words is 2243
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2269
    37.8 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 15
    Total number of words is 4348
    Total number of unique words is 2239
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 16
    Total number of words is 4415
    Total number of unique words is 2283
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 17
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2287
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 18
    Total number of words is 4257
    Total number of unique words is 2274
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 19
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2238
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 20
    Total number of words is 4284
    Total number of unique words is 2219
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 21
    Total number of words is 4202
    Total number of unique words is 2262
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 22
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2250
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 23
    Total number of words is 4521
    Total number of unique words is 2056
    38.9 of words are in the 2000 most common words
    53.6 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 24
    Total number of words is 4241
    Total number of unique words is 2340
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 25
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2279
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 26
    Total number of words is 4438
    Total number of unique words is 2036
    39.3 of words are in the 2000 most common words
    55.0 of words are in the 5000 most common words
    62.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 27
    Total number of words is 4261
    Total number of unique words is 2153
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 28
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 2139
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 29
    Total number of words is 4422
    Total number of unique words is 2090
    39.3 of words are in the 2000 most common words
    54.3 of words are in the 5000 most common words
    62.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 30
    Total number of words is 4468
    Total number of unique words is 2086
    40.6 of words are in the 2000 most common words
    55.4 of words are in the 5000 most common words
    62.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 31
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2221
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 32
    Total number of words is 4409
    Total number of unique words is 2062
    39.8 of words are in the 2000 most common words
    56.9 of words are in the 5000 most common words
    64.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 33
    Total number of words is 4372
    Total number of unique words is 2185
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    54.2 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 34
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2144
    39.9 of words are in the 2000 most common words
    55.3 of words are in the 5000 most common words
    62.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 35
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2219
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 36
    Total number of words is 4385
    Total number of unique words is 2147
    38.9 of words are in the 2000 most common words
    54.4 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 37
    Total number of words is 4145
    Total number of unique words is 2168
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 38
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2156
    38.2 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 39
    Total number of words is 4530
    Total number of unique words is 2099
    40.3 of words are in the 2000 most common words
    56.4 of words are in the 5000 most common words
    64.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 40
    Total number of words is 4333
    Total number of unique words is 2198
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 41
    Total number of words is 4348
    Total number of unique words is 2136
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.2 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 42
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2157
    38.7 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 43
    Total number of words is 4355
    Total number of unique words is 2156
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 44
    Total number of words is 4318
    Total number of unique words is 2178
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 45
    Total number of words is 4455
    Total number of unique words is 2126
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.7 of words are in the 5000 most common words
    62.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Арманын Аңсаған Жандар - 46
    Total number of words is 3202
    Total number of unique words is 1615
    44.3 of words are in the 2000 most common words
    59.2 of words are in the 5000 most common words
    67.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.