Арманын Аңсаған Жандар - 17

ол өзінің қарсыласының пікірін өзгертіп, жеңбей тұрып, немесе оған қолды
бір сілтеп теріс айналып кетпей тұрып темекі жапырағын салатын
қорабына өте сирек қол жүгіртетін.
- Түсінетін уақыт жетті ғой, - деді ол темекі жапырағын əлі аузына
салмай тұрып. - Қазіргі жағдайдан тым болмаса аз ғана түсінігі бар
шаруалардың бас қосып, өзара кеңесетін, өздері үшін мұнда да, басқа
жақта да ненің пайдалы болатынын ақылға салатын кезі келіп тұр. Сонда
мына мен сияқты қаржысы аз, жауапкершілігі көп əлжуаз адамның əлгі
залым дүкенші əбден титықтатқан бейшара адамдарға босқа шашылып,
қайыршылануына тура келмес еді. Қайыршыланғаны былай тұрсын, оған
алғыс айтудың орнына кейін оны ұры деп масқаралайтынын қайтерсің!..
- Бұрынғылар: "Егер сен өзге біреулерге қамқорлық жасай бастасаң,
өзіңнің де ісің оңып тұрмағаны" деп айтып кеткен ғой, - Бьяртур сөз
арасына мұны əдейі қыстыра қойды.
- Сен бір нəрсеге кəміл сене бер: мен сенің Финнаң үшін ең жақсы дəрідəрмек жасап бере аламын. Ол сенің Финсеннен алып жүрген араққа
камфора қосқан түкке тұрғысыз нашар дəрі-дəрмек емес. Олар Тулиниус
екеуі бір бұтақтың улы жемісі ғой, бірінен бірі өткен сұм. Маған белгілі
болғанындай, альтингде ауыз жаласып табысқан "ағайынды" екеуі мұхитта
жүзетін сауда пароходтары үшін айлақ салдырудан басқа түк бітірген жоқ.
Оның есесіне: сол құрылыстың есебінен əбден байып бітті: бір емес, екі
айлақ салдырамыз деп мемлекеттен қыруар қаржы алды. Бірақ ол
айлақтарды əлі салынып болмай жатып таудай толқындар тас-талқан етіп
қиратып кетті. Əлгі əккі болған қулардың көктен іздегені жерден табылды.
Қазынадан тағы да жүз мың крона алған əлгі алаяқ мырзалар енді оған əлгі
қирап қалған айлақтарды теңіздің тасқынынан қорғайтын əрі соларға
кіретін жол боларлық құрылыс салдырамыз деп бөсті. Теңізге лақтырып
тасталған қоқыс сияқты болған əлгі қираған құрылыстарға жұмсалды деп
олардың жұмырларынан өтіп кеткен қыруар мол қаржы енді кімнің
есебінен өтеледі? Ойланатын түгі жоқ, шаруалардың, яғни сені мен мен
сияқтылардың есебінен өтеледі. Тікелей салық дей ме, жанама салық дей
ме, əйтеуір қанағанда қанымызды ішіп, ең соңғы сөлімізге дейін сорып
алады. Иə, сонымен біз, исландиялық шаруалар, көпестердің қаққанда
қанымызды ішетін, соққанда сөлімізді соратын қатыгез қанауында қалып
қоймаудың қамын қарастыруымыз керек. Осыдан отыз жыл бұрын
Тингенда болған оқиға сияқты оз құқығымызды қорғау үшін қалай да
бірігуіміз қажет.
Ол орнынан тұрып, бойын түзеді де мойнына шұбатылған ұзын мойын
бөкебайын шандып орай бастады.
- Иə, иə, қызым, - деді ол Аустаның жанына аз-кем кідіріп. Қызға
ерекше бір еркелеткендей мейірімді көзбен қадала қарады. Оның беткелбетінен əлдебір күш-жігерінің мол екені барынша
айқын байқалды. Қыздың шашы түбіне дейін қызарып кетті, жүрегі
тулап, дүрсіл қақты. -Менің саған екі крона сыйлағым келіп тұр. Сендей əпəдемі жас қызға бет орамал сатып алған жар'асады. - Сөйтті де əмиянынан
таза күміс ақша шығарып, қыздың қолына ұстатты. Қыз старостадан бұрын
да қорқушы еді, мына минөтте одан сайын шошып кетті.
Балаға көз қиығын салуды да артық санаған ол кеудеше киімінің
түймелерін сала бастады.
- Саған бір сиырдың құны небары жүз елу крона болғалы тұр. Ал
жейтін жем-шөбінің бағасы жөнінде қосымша келісе жатармыз.
ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ТАРАУ
КЕШ
Кеш түсіп келе жатты. Күні бойы естіген жырлар мен ертегілерден
кейін баланың көңілі қобалжып, үрейлене бастады. Орнынан қозғалуға да
қорқады. Əлдебір сиқырлы зұлым күш иелері қаптап келе жатқандай
сезінеді. Бірақ қолындағы ісін үн-түнсіз тоқи берді. Əжесі мен əпкесі бұған
теріс қарап тұрып, өте бір маңызды да жауапты іспен - кешкі ас əзірлеумен
болды. Олар бар ықыластарымен қимылдауда. Ылғал шырпының шыртшырт еткен дыбысы естілгенімен жөнді жанғысы келмейді. Бөлме ішін
түтін қаптап, қолқаны қауып, ашыта түседі. Бұл - осы үйдің ащы түтін
ішіндегі үйреншікті поэзиясы. Ал баланың көз алдына ұйтқып соққан
қарлы боран, қауіп-қатер келіп, қайдағы бір бейтаныс шатқалдар елестейді,
адамдардың қылмысқа толы күнəлі істері - per nostra сriminасы үшін жаза
ретінде жіберілген сиқырлы зұлым күш иелері көз алдында көлбеңдеп
жүргендей болып көрінеді. Аулада анда-санда екі ағасының бір нəрсеге
бола ұрсып-таласқан айқай-шуы естіледі. Бірақ Нонни үшін оған көңілі
бөлініп, келіп-кетіп жатқан еш нəрсе жоқ -жабырқау қалпында қала берді.
Ұлтарақты барынша енжарлықпен зорға тоқып отырды. Оның үстіне, сол
қолының сұқ саусағы əлдеқашан ұйып қалған. Ал аядай бөлменің
алакөлеңке іші біртүрлі кеңіп, орасан зор кеңістікке айналып бара жатқан
секілді. Адамның ол кеңістікке көтерілуі мүмкін емес сияқты. Тіпті ауырып
жатқан шешесі де алыстап кеткендей. Шамасы, бұл оның көкірегіне енді
кайтып басын төсеп, жабыса иіскей алмайтын шығар. Ең қорқыныштысы ол анау қою тұманның арасына сіңіп, біржола жоқ болып кететін болар.
Өйткені өмірдің де, өлімнің де поэзиясы тұмшалаған сол тұманда ғой...
Балалар кешкі ас ішу үстінде біртүрлі бұйығып отырды. Құлаққа ұрған
танадай тыныштық. Бьяртурға көздерінің астымен ұрлана қарайды, содан
соң бір-біріне өзара көз жүгіртеді. Аустаның тамаққа зауқы болмады.
Кемпір көзін көтермей, əлдебір нəрсе деп, күмілжи күбірледі. Тұздалған
балықты, пісірілген картопты тоя жеген олардың енді таңертеңгі астан
қалған ботқаға тəбеттері тартпады. Ауста үстелдің үстін жинастырды.
Біртүрлі толқу үстінде жүрген ол əдеттегісінен гөрі күштірек қимылдады.
Үлкен екі ұл оны мазақтап сыбырласты, мұны құлағы шалып қалған
шешесі де оларды сыбырмен тоқтатты:
- Қане, қане, қойыңдар түге, балақандар!
Кемпір сөреде тұрған тоқыма ісін қолына алды да мана айтып отырған
ертегісін келген жерінен жалғастыра түсті:
- Тірі болсаң, мөңіреші, мөңіреші Букодла!
- Не деп кеттің тағы да? - деп сұрады Бьяртур.
- Құйрығымнан бір тал қылды жұлып ал да жерге қой, - деп ыбылжи
былжырап, сөзін жалғастырған кемпір енді іс тоқуға бар ықыласымен
кірісіп кетті. Мүлгіген тыныштықта аяздың сықырлағаны естілгендей
болды.
Балалар бір-бірімен ұрсысып-төбелесе бастады.
Қолында тарелкасы бар Ауста кенет əкесіне жақын келді де былай деді:
- Əке, менің оқығым келеді.
Сірескен мұз құрсауы бұзылды.
- Мен пасторға барғанша оқу дегенді білген емеспін. Ол кездегі тəртіп
солай болатын. Сондағы бар оқығаным "Орвар Одд туралы сага"* ғана еді.
Оны да сұрақ-жауап түрінде жаттап оқығанмын, - деп жауап берді Бьяртур.
- Əке, менің оқығым келеді, - деп, айтқанынан қайтпай, өжеттене түсті.
Ол басын иіп, көзін төмен салып тұрды. Оның үнінен де, еріндерінен де
аздаған діріл байқағандай болды. Қолындағы тарелка да қимыл қақты.
- Жарайды, қызым. Мен саған бір реті келгенде Берноут туралы жырды
оқып беремін. Сен оны жаттап алатын боласың əлі.
Қыз ернін тістеніп, үндемей қалды. Содан соң былай деді:
- Менің Борноут туралы жырды жаттағым келмейді.
- Міне, қызық! - деді Бьяртур. - Сонда сенің нені оқып білгің келеді?
- Құдай жолының заңдарын оқып білгім келеді.
- Оны саған Халбера кемпір де үйрете алады ғой.
- Жоқ, - деп қасарыса түсті қыз. - Менің староста айтқандай,
Редсмириде оқығым келеді.
- Не үшін олай етпексің?
- Құдай туралы көбірек білсем деймін.
- Мұндай далбасаңды менің енді кайтып тыңдағым да келмейді! - деді
Жазғы мекеннің иесі Бьяртур.
- Ал менің бəрібір Редсмириге кеткім келеді.
- Е, солай де, қызым! - деді Бьяртур қатуланып. - Қара да түр,
редсмириліктер менің балаларымды тəрбиелейміз дегенше олардың
балаларын мына мен тəрбиелейтін шығармын.
- Менің Редсмириге кеткім келеді.
- Мен өлгеннен кейін ғана кетесің, - деді əкесі.
- Редсмириге... - деді тағы да.
- Сенің марқұм шешең де Редсмириге кетпек болған. Бірақ кеткен жоқ.
Одан гөрі өлгенімнің өзі артық деп санады. Сөйтіп жүріп өлді де. Міне,
нағыз асыл адам деп соны айтса болады! Утиредсмири сол баяғы
Утиредсмири бойынша қала береді. Мен оған алғаш рет барғанда он сегіз
жаста едім. Сол сол-ақ екен, отыз жыл бойы бел жаза алмай жұмыс істедім.
Мен олардан осы күнге дейін қашып құтыла алмай келемін - енді олар
маған қайдағы бір сиырын тықпаламақшы. Сенің шешең тап осы бөлмеде
жатып-ақ өлген. Ал ол ешкімнен қайыр-садақа сұрап көрген жоқ, алған да
емес. Өз еркі өзінде, ешкімге тəуелді болмай, дербес жан ретінде дүниеден
өткен əйел сондай-ақ болар.
Енді, алғашқы əйелі қайтыс болғаннан кейін он үш жыл өткенде,
Бьяртур оны өте күшті мақтан ететін еді. Оның қазір есінде сақталған
бейнесін көз алдына сағына елестетіп, сүйсініп отыратын, Розаның
бойындағы кемшілік атаулының бəрі де ұмыт болған. Ал қазір теріс қарап,
еңкейе ыдыс-аяқ жуып тұрған қызының екі иығы селк-селк етіп
жылағанын көргенде Бьяртурға "Əйел баласы еркектермен салыстырғанда
шынында да осал екен-ау. Олардың көңілін тауып, алдап-сулап болса да
жұбату керек екен ғой" деген ой келді. Оның үстіне, осы бір көзі қылилау
қызын соншалықты нəзік сезіммен ерекше жақсы көретін. Бүл оған
ешкімде жоқ жақсы əрі əдемі ат тауып қойған болатын. Əр жексенбі сайын
сыртынан сүйсіне қарайтын. Жазда жауын-шашыннан қамқорлықпен
қорғайтын. Ол мұның бəрін де бір ауыз артық соз айтпай, үн-түнсіз жүріп
жасайтын. Қазір ол Аустаға күні ертеңнен бастап оқу үйретуге уəде берді.
Сонда редсмириліктер ештеңе дей алмай, ауыздары жабылатын болады.
Бьяртурда гамаша өлеңдер басылған жеті жақсы кітапша бар.
Ал көктем шыға, кім біледі, біз Орвар Одд туралы кітапты, бəлкім,
өзіміз де сатып алармыз. Тіпті бет орамал да...
Арада үнсіздік орнады.
- Қызым, өзіңдегі күміс теңгені маған беріп қойғаның жақсы. Ол əзəзіл
Иуданың күміс теңгесі ғой.
Қыз жауап қатпады.
- Кім біледі, біздің сандықтан, бəлкім, саған шақ келетін əдемі көйлек те
табылып қалар. Иə-иə.. табылады. Ол менің мереке кезінде киетін
кеудешемнің ішінде ораулы жатыр. Көктемге дейін өзің де бойшаң болып
өсіп қаласың.
- Мөңіре, сиырым, мөңіре! - деп күбір ете қалды кемпір. Ол
ұршығының үстіне еңкейе түсіп, жіпті ернімен сулап, сабақтады.
- Халбера, мен сенің балалар отырған жерде ондай түкке тұрғысыз
мылжың əңгімелер айтуыңа тыйым саламын! - деді Бьяртур.
- Құйрығымнан бір тал қылды жұлып ал да жерге қой.
Аустаның көзінен əлі де жас тамшылап түр.
- Сен қазірдің өзінде-ақ бой жетіп қалған болсаң, мен саған бір қойды
бəсіре етіп берсем деп отырмын. Бізде өте əдемі сарғыш-қоңыр тоқты бар.
Аздап өзіңе ұқсайды.
Бьяртур қызының сымбатты сұлу тұлғасына қысыла көз жүгіртті. Осы
бір қар басып жатқан алқапта ол қыздың өзі аңсаған асыл арманы бар
болатын. Оның екі иығы селкілдеп, жұбана алмай, жылап тұрғаны тіпті де
тегін емес... Ол қызына жақын барды да жайқалған жас гүлдей сүйкімді
маңдайынан сипады.
- Көктемге қарай, - деді Бьяртур, - мен сені қалаға ертіп барамын.
Қалаға бару Мириге бару емес, одан əлдеқайда жақсы əрі қызықты. Сен
онда барғанда теңізді тамашалайтын боласың əрі жер көресің, өмір көресің.
Əкесі жанаса келіп, маңдайынан сипағанда қыз мұңайғанын тез қоя
қойды, жабырқаңқы көңілі көтеріліп сала берді. Ол Аустаны ете сирек
еркелететін... Қыз əкесінің бауырына жабыса түсті жəне дүниеде мұнан
артық қуатты, тартымды күштің жоқ екенін алғаш рет сезді, əкесінің
мойнында, көйлегінің жағасы мен сақалының астында бір ғажайып қызу
жері бар болатын. Қазір қызының жаңа ғана жас жуған ыстық еріндері дірдір етіп, сол ғажайып қызу жерді іздеп, жоғары ұмтылды да ақырында іздеп
тапты. Кейде өмірдің бүкіл азапты қайғы-қасіретінен тап осылай құтылуға
болады. Қара көлеңке бөлме ішіндегі қас қағым сəт бəрін де ұмыттырады.
Шам жағылды.
Қалың кар басып жатқан ұшы-қиырсыз кең даланың қойнында елеусіз
қалып, ептеп-септеп ілдалаған күн кешкен адамдардың өзіндік кіпкішкентай дүниесінің үйреншікті өмірі қайта жанданғандай болды. Бьяртур
мал қораға қажетті тақтай сүргілеуге кірісті. Оның сақалына мүктің майда
сабақтары мен бүктетіле ұшқындаған жаңқа бөлшектері жабысумен болды.
Ол оқтын-оқтын əлдебір өлең жолдарын əндете ыңылдап айтып қояды.
Ересек екі бала жүн түтіп отыр. Ол екеуі бір-біріне мүлде ұқсамайды.
Үлкенінің шашы бұйра, қолы ұзын. Оның мінезін түсіну қиын, ішімдегіні
тап дейді де отырады. Ортаншы, екінші ұл, дембелше келген төртпақ,
тығыз денелі, əдетте ақкөңіл, жайдары жандарға тəн белгі қызуқандылығымен жəне болмайтын жерден бұрқ ете қалатын
ашушаңдығымен ерекшеленетін. Үлкені, əкесінің ту сыртынан жиі-жиі бетаузын тыржитып, тілін шығарып мазақ ететін. Күндіз үйге жүгіріп кіріп,
үстелдің үстін шегемен тырнап кететін. Мұндайда ол шешесіне ештеңені де
сезбейтіндей ақымақ əрі қасақана қырсық тұр танытып, көзінің астымен бір
қарап өтетін. Отырған кезде екі тізесін біресе қосып, біресе жайып, тыным
таппайтын. Ортаншы ұл өзінің ұйқысын қашыру үшін екі көзін бірдей
бадырайтып, тіпті болмай бара жатса, көзіне сіріңкенің шырпысынан тіреу
қоюға дейін баратын. Бұл - оның өзінің ойлап тапқан амалы. Ол аяғын
басып тұра алмайтындай қалжырағанша жұмыс істей беруден
жалықпайтын. Ағалы-інілі екеуі жүн түтіп отырып та бірін-бірі минөт
сайын шынтағымен түрткілеуді қоймайды. Мұндайда істің аяғы насырға
шауып, ойын түбінен от шығып кету қауіпінің төнбесіне кім кепіл бола
алады.
Ауста тағы бір қатарды жалғастырды. Бірақ қойшы соны! Соны да адам
деп! Ол жартылай ана адам ғой. Оған жетіспейтін нəрсе көп. Қайдағы бір
болмашы нəрсе үшін еңіреп қоя береді. Аустаның көз жасын көлдететін
болмашы нəрсе үшін жылау керек пе, жоқ па, ол жағы былайғы жұрттың
ойына да кіріп шықпайды... Бүгін де жылағанын зорға дегенде қойды-ау.
Ал шешесінің жағдайы түзелетін емес, бүгін де бұрынғысынша: кеше,
оның алдыңғы күні қандай болса, əлі де солай. Бəлкім, ол енді старостаның
жасап беретін дəрі-дəрмегін ішіп, жазылып кететін болар?
Ұршықтың зырыл қаққан үні кеңістік пен уақытқа бірдей тарап жатты.
Кішкентай Нонни, қазірдің өзінде кеш түсіп үлгергеніне қарамай,
бүгінгі кеш туралы ойға шома қойған жоқ. Оны сезбейтін де сияқты.
Бөлмедегі адамдар да, асханадағы ыдыс-аяқтар да қараңғылық қойнауына
бірте-бірте сіңіп, байқалмай бара жатыр. Енді міне бөлме орасан зор əрі
тұлғасы белгісіз бір нəрсеге айнала түсті. Соған қарағанда осы бөлмеден
өзге мəн-мағынасыз əрі қисынсыз əлдебір нəрсені көзге елестете қоюдың
өзі өте қиын. Ол бейне бір резина тəрізді жан-жаққа созылып бара жатқан
сияқты. Тіпті анау отырған əженің иірген ұршығының зырыл қаққан
дыбысы да жақыннан емес, сонау бір қиырдағы алыстан естіліп жатқандай.
Ол тіпті көз керіп, құлақ естімеген əлдебір биік таулардың жанынан ұли
соғып өтіп жатқан күшті желдің даусына да ұқсап кетеді. Кемпірдің
басындағы тоқыма тақиясының астындағы екі шекесін қайдан келе
жатқаны белгісіз қара бұлт тұтас жауып бара жатқандай. Соула Құдай
туралы ілімге қанығып қайту үшін Утиредсмириге жіберілген бе, қалай өзі?
Əлде ол армандап аңсаған сиырына ие болды ма екен? Жоқ, олай емес.
Мұның сиыр деп жатқаны босағадағы ит екен. Ол біресе аузын кере ашып
есінейді, біресе артқы екі аяғын қабырғаға тіреп тұрып қасынады. Содан
соң бүк түсіп, қайта жатады.
Ноннидің шешесі əлдебір əдемі əн туралы жағымды естелік қана
сияқты. Ол əн де бүкіл дүние жүзіне таныс-ау, шамасы. Бала өзінің күні
бойы бір жаққа жету үшін ұмтылумен болғанын, бірақ қайда ұмтылғанын
өзі де ұмытып қалғанын елестетеді. Шіркін-ай, сол жаққа ертерек жетіп
жығылар ма еді? Оның барлық арманы орындалатын уақыт тым жақын
қалған сияқты. Бірақ əзірше бірде-бір арманы орындалып көрген жоқ.
Сонымен кеш түсті Таусылмастай ұзақ көрінген күндізгі уақыт та өте
шықты. Əр кеш əр түрлі бейнелердің тұтас бір тізбегін өзімен бірге ала
келеді, ал олар бірте-бірте бұлдырап, тастай батып, судай сіңіп, көзден
ғайып болады. Адамдар да солай. Олар да əлгіндей жоқ болып кететін
бейнелер сияқты дүниеден озып, уақыттан тыс жым-жылас жоғалады.
Əжесі ұйықтап бара жатқан Ноннидің аяқ киімін шеше бастады.
ЖИЫРМА СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
ƏДЕБИЕТ
Нəзік жанды аяулы,
Қимас досты, бəлкім, мен
Ұмытпаспын ешқашан.
Көз жұмғанша мəңгілік.
Қос бұрымын білектей
Ақ күмістей маңдайын –
Өтермін жырлап, əн қылып.
Тағатсыз оны іздеймін.
Бірақ ондай қыз қайда Көрінбейді маңайда,
Шықтай тұнық, тап-таза
Жайнап тұрған жүзіне,
Тең келмейді күн, ай да!
Дəл өзіңдей келісті
Қараса көз тоймайтын
Пісте мұрын жан қайда?
Албыраған алқызыл
Сенің сұлу жүзіңе
Далап жағып қойғандай.
Алаулаған кең дала
Қар астынан арылып,
Алаулайды қызғалдақ
Қандай көркем, ой, қандай!
Көктем келсе тұра ма
Дала шіркін құлпырып,
Гүл атаулы жайқалмай.
Қыздың қымбат қылығын
Жырға қостым мен талай.
Əр беретін
Бет шұңқырын кішкентай
Өрттей қызыл қос ернін
Керген сайын тұрармын
Жырға қоспай мен қалай?!
Көрінсеңші, қыздар-ау,
Шабыт қосып шабытқа
Жыр жырлайын əрқалай!
Алаулаған жүзі бар,
Бұраң қаққан қос бұрым,
Көз алдымда - кең маңдай.
Жалғыз қалдым жабырқап,
Бірақ сені ұмытпан
Өле-өлгенше сүйсініп,
Келбетіңе таңырқап.
Қайырымсыз қара тас
Жасырып тұр жүзіңді,
Қайғырармын қан жылап,
Сағынармын өзіңді
Қаңырап қалды бұл дүние
Кім тыңдар менің сөзімді!?
Ауста Соуллильяны оқыту Иомсборг викингтері туралы жырдан
алынған махаббат туралы осы бір өлеңнен басталады. Қыз өлеңнің
алғашқы шумағын ежелеп оқып шыққаннан кейін Бьяртур орындықтың
арқалығына сүйене отырып, көзін жартылай жұмды да оны əн əуенімен
орындап берді. Содан соң кейбір түсініксіз жерлерін түсіндіре бастады.
Ауста əлгі оқылған шумақтарды түгел жаттап алып, өзі жеке қалған кезінде
ақырын ғана əндете орындайтын болды. Бұл махаббат өлеңдерінің бəрі де
Роза атты бір қызға ғана арналған болып шықты. Ауста ақынның өте жақсы
өлеңі деп өзі топшылаған бұл жырдың кімге арналғанын ешқашан сұраған
емес. Бірақ ол қызды өзінің əкесімен ұдайы бірге жүргендей өте жақсы
көретін. Жырдағы кейбір аңғырт сөздер əжесінің иіріп отырған ұршығын
кілт тоқтатып айтатын əлдебір тақуалық діни уағызы сияқты естілсе де
олардың мəн-мағынасын тереңірек түсініп алуға тырысатын.
Өлеңнің қалай пайда болып, қалай басылып шығатыны жөнінде
Аустаның түсінігі тым төмен, бұлдыр еді. Əкесінің даусы мен өзінің жан
дүниесіндегі əлдеқашан өмірден өткен ақынға деген сүйіспеншілік
арқасында əлдебір асқақ əрі тамаша түсінік туа бастады. Шелек толы су
бетіндегі өз бейнесін көрген кезде оның кəдімгі балаларға тəн тəтті қиялға
беріліп, жырдағы дүниеден озғанына көп болған əлдебір ғажайып əйелге
ұқсағысы келіп кететін...
Махаббат туралы өлеңдерден римдерге - күрделі жырларға көшкен
сайын оқу да қиындай түсті. Өйткені оның кейбір күрделі жерлеріне
Бьяртурдың берген түсіндірулері жеткіліксіз болып қалды. Əлі толық
қалыптасып үлгермеген оқырман мағынасы түсініксіз əрі айтылуы қиын
сөздердің қаптаған қалың тұманы арасында абыржи адасып жүргендей
сезініп, ол сөздердің өзара ешқандай да байланысы жоқ сияқты болып
көрінетін. Жыр кейіпкерлері викингтер де, олардың жорықтары мен
кескілескен шайқастары да қыздың əлі жұтаң қиялына сыйымсыз еді. Ал
оқиға викингтердің махаббат машақатына қатысты өрбіген кезде əкесі
жырдың ондай жерлерін тек өзінің ішінен ғана оқып өте шығатыны да:
"Əй, əйелқұмар иттер-ай!" деп еңк-еңк етіп күлетін. Содан соң кітапты
жабатын да "Жастардың ондай нəрселерді оқуынан да, тыңдауынан да
зияннан басқа пайда жоқ. Оның үстіне, өте ыңғайсыз" дегенді айтатын.
Ақырында викингтердің əдепсіз қылықтары соншалықты шектен шығып
кеткен кезде ондай кітаптарды оқуды мүлде тоқтатуға тура келетін.
Мұндайда Бьяртур Берноут туралы римдерді (жырларды) қолға алатын.
Өйткені оны жастар үшін оқу неғұрлым дұрыс деп білетін.
- Махаббат машақаты туралы менің оқып-білуіме неге болмайды? - деп
сұрады қызы.
- А? Не дедің?
- Менің олар туралы көп оқып-білгім келеді.
- Ұятсыз! Ұялсаң етті! - деп əкесі қызын шапалақпен тартып жіберді.
Онымен күні бойы сөйлеспей қойды. Міне, содан бері қызы жұрттың
көзінше ондай нəрселер туралы естіртіп еш нəрсе айтпайтын болды. Ал
Берноут туралы жырды оқыған кезде оның басты кейіпкері киімін
ауыстырып киіп келіп, ханшайым Фаустинаның жатын бөлмесіне кіріп
барған жеріне жеткенде өзінен-өзі қысылып, беті қызарып кетті. Берноут
былай дейді:
Сенің өткір кезіңнен жүрегіме
Қадалды бір махаббаттың жебесі,
Содан бері беймаза күн кешемін –
Ал сен маған: "Қойыңызшы!" демеші.
Ханшайым да тіл қатты, күттірмеді: Мен де сізге ынтықпын, "Құп!" дер едім.
Қыздың жолы жіңішке - амал қанша, "
Оңашада - мен сендік! Күт!" дер едім.
Сонымен ханшайым мен сері жігіт түні бойы бірге болып, көрер таңды
көздерімен атырады. Ауста тіпті тіс жарып бірде-бір соз айтқан жоқ. Ол
қабағын да көтермеді. Ал ор күні кешке ұйықтар алдында құс мамықты
басынан асыра бүркеніп алып жататынды шығарды. Мұндайда Жазғы
мекендегі кіп-кішкентай тар бөлме көзден ғайып болады. Айдай сұлу ару
Фаустина өз бөлмесінде отырып, жауды жапыра жеңіп қайтуы тиіс сүйген
серісін сағына күтіп, терең ойға шомады, оның неғұрлым тезірек келуін
күтеді. Ал Фригиядағы оның зарыға күтуі ұзаққа созылады. Өйткені
кектенген корольдің зұлымдықпен жасаған қастық əрекеттерінен əрең
қашып құтылған Берноут бір қияндағы Борнеарх аралына барып бой
тасалаған еді. Оны өлтіру үшін дүние жүзіне атышулы жауыз жендеттер
жіберілген Фаустина өзінің ұйқыжайында оңаша отырып, оны ойлаған
сəттерде Берноут алыстағы аралдың жағалауында бір өзі сансыз коп
жендеттермен жанталаса кескілескен шайқасуда болатын.
Анау қызу қып-қызыл қан майданда
Оңды-солды сермеді ол ақ семсерін –
Баудай түсіп жаулары, жатты жерде,
Жұрт таң қалып көрісті ердің ерін.
Сауытына жаңбырдай жауды жебе,
Қалқанына бұршақтай борап берді.
Торлейф те болаттай берік екен,
Қайта-кайта құлаған жауын көрді.
Адам қаны су боп акты - оңай ма!
Тау-тау болып үйілді əне мəйіттер
Қияметте жаза тартқан жандардай.
Сонда оған кім болмақшы айыпкер?
Қалай болса, олай болсын - бөрі бір –
Торлейфтің даңқы артады, қарап көр!
Бұл əкесінің əндеткен даусы.
Ауста мамық көрпенің астынан сығалай қарап, тыңдап еді, əкесі
жұрттың бəрі жатып қалғаннан кейін əлдебір аспапты жөндеп отыр екен.
Дəл қазір үй ішінде қыбыр еткен жан жоқ, бəрі де шырт ұйқыда жатыр. Ояу
- əкесі ғана. Əндете жыр оқуда екен. Көйлекшең отырған оның шымыр
тұлғасы, қақпақтай кең жауырыны, əлеуетті қолдары, ұйысқан қалың шашы
анық байқалады. Қою қара қастары екі көзінің үстіне көтеріле өскен, бейне
бір тау беткейіндегі биік жартастар тəрізді. Оның иегіндегі қалың
сақалының астындағы жуан келген мығым мойнында бір жұмсақ жер бар.
Қызы оған ұзақ қарап жатты: əкесі бұл дүниедегі ең күшті адам, мықты
скальд болар, шамасы. Оның білмейтіні жоқ. Қандай сұраққа болса да
жауап бере алады. Барлық саганы жатқа соғады. Ешкімнен де айылын
жимайды. Еш нəрседен де қорықпайды. Қандай алыс аралдың жат
жағалауында қаптаған қалың жаумен жалғыз өзі шайқасқа түсе береді. Ол ешкімге тəуелді емес, өз еркі өзіндегі азат адам.
- Əке, — деп дауыстады қызы мамық көрпенің астынан
Оған мына отырған адам Берноут батырдың тап өзі сияқты.
Соның өзі, одан өзге ешкім де емес. Қазір Ауста оған осыны айтуы
керек. Бірақ ол мұның сөзін естіген жоқ.
- Əке, - деді бұл тағы да, күбір ете қалып. Бірақ оз даусын өзі тани
алмады.
Жоқ, бұл жолы əкесіне ешнəрсе деген жоқ - батылы бармады. Əкесі
мойнын бұрып қарап еді, қыз тұла бойы дірілдеп, үрейленді. Сөйтті де
көрпесін жамылып жатып қалды. Жүрегі аттай тулап, дүрс-дүрс соғумен
болды. Бəлкім, ол мұны қазір де шапалақпен тартып жіберер ме еді, кім
білсін? Иомсборг викингтері туралы римдерді оқыған кезде жеген шапалақ
есіне түсіп кетті. Қазір мұның үндемей қалғаны қандай жақсы болды!
Бьяртур қозыларды байқап қайту үшін қой қораға кетті. Онда да əлдебір
нəрсені айтып Жүрді. Ауста оны құлақ түре мұқият тыңдаумен болды.
Əкесінің басқан əрбір қадамын санады. Ол текпішек сатымен жоғары
көтеріліп келе жатып та əлгі əуенді ыңылдап айтып оралды. Аустаның
жүрегі бұрынғысынан да қатты соқты.
Менің əнім ежелгі əнмен тең емес,
Көз алдымнан кетпей Қойды тек елес.
Өз əнімді сүйіктіме арнаймын
Сан сұлудың бірінен дe кем емес.
Ауста мамық көрпенің астынан тағы бір сығалағанда əкесі шамды
өшірді. Қараңғы түн.
ЖИЫРМА ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
СИЫР
Наурыз айының бас кезі. Қар басқан алқапқа күннің шуағы төгіліп
тұрды. Осы күні Жазғы мекен тұрғындарының өмір бойы естерінде
қаларлық маңызды оқиға болған еді. Оның қаншалықты маңызды екенін
олардың басынан өткен жағдайды оз бастарынан кешкендер ғана түсіне
алады. Батыс жақта, сонау алыс тау беткейінде, қарауытқан əлдебір үлкен
нəрсе ақырын жылжып төмен түсіп келе жатты. Сагалармен таныс болған
балалар оны біреулермен соғысу үшін келе жатқан əскер шығар деп
ойлады. Мұның өзі, қолына таяқ ұстаған жалғыз-жарым адамның жол
жүруінің өзі, сирек оқиға саналатын тап қазіргі кез үшін үлкен бір жаңалық
еді. Əлгі əскер аңғарды бойлап, баяу жүріспен төмен түсе берді. Кішкентай
Нонни мен Ауста үйдің жанындағы күртік қар үйіндісінің үстіне шығып
алыпты. Олардан қалысқысы келмеген əжесі де күртік қар үйіндісінің
үстіне алып шығатын он сегіз басқыш текпішекпен əрең дегенде көтеріліп,
алақанымен көзін қалқалап, əлгі бір нəрсе қарауытып келе жатқан жаққа
қадала қарап қалыпты.
- Анау қарауытып келе жатқан сиыр ғой, - деді ол бір кезде.
- Иə, иə, шынында да сиыр шығар! - деп, шу ете түсті балалар.
Ең соңынан Бьяртур көтерілді. Оның үсті-басына пішеннің қиқымы
жұғып қалыпты. Ол ызаға шыдай алмай, жарылып кетуге шақ қалып түр:
мұнда сиыр тұратын орын жоқ қой! Қойдың шөбін сиырға бере алмайды.
Атты тебінге жіберіп жаюға да еш құлқы жоқ. Итін қоспағанда бүл жалғыз
атын кез келген өзге жануарлардың бəрінен артық көреді. Сөйтіп Бьяртур
төмен түсіп кетті, өзін шақырғанша қайтып жоғары шықпай қойды.
Шеру батпақты жер арқылы баяу жылжып жақындай түсті. Сиырдың
соңында - ат жегілген шана. Оған шөп тиеліпті. Келе жатқан шынында да
сиыр екен.
- Айттық қой, шынында да сиыр екен! - деп, тағы да шу ете түсті
балалар.
Сиыр онша ірі емес еді. Үстіне жабылған жабудан оның ақ шұбар
теңбілі бар басы ғана көрініп түр. Екі көзі айнала төңірегіне бір түрлі
таңдана əрі күдіктене қарайды. Емшегін қарға сүйретіліп үсіп кетпесін деп
жүн орамалмен желінін орап, шандып тастапты. Жалпы сапар шегуге, оның
үстіне, жерде қалың қар жатқан кезде таудан асып қысқы сапарға шығуға
үйренбеген жануарды тап осылай қамқорлықпен жабдықтаған жан
Редсмиридегі үй шаруасымен айналысатын əйел Гудни еді. Қазіргі
шыңылтыр аязда сиырдың екі танауынан бу бұрқырап, жоғары көтеріледі.
Тұмсығының айналасындағы жүніне ақ қырау қатыпты. Мұржадан шығып
жатқан түтін мен тұрғын үйдің иесі оның құмарлық сезімін оятты; екі
құлағын қимылдатып, демін ішіне тартты да ырс-ырс етті. Əлдебір
сəлемдесу ретінде ұзақ мөңірегісі келіп еді, оған шамасы болмады - мойын
жібі тым қысып, қылғындырып барады екен.
Таяғына сүйене ақсаңдай басқан кемпір шерудің алдынан шығып, қарсы
алмақ болды.
- Құдай бере салған қасиетті жануар, - деп, үзіп-созып ыбылжи сөйледі
кемпір. - Қош келдің бізге! Құдайдың қайырымы мол болсын! Жарылқай
берсін!
Сиыр кемпірді иіскеді де, бейне бір оны бірден танығандай болып, тағы
да мөңіремек болып əрекет жасады.
- Құдай бере салған қасиетті жануар, - деп қайтадан күбірледі кемпір.
Оның аузына басқа сөз түсе қоймады. Дегенмен де ол тап осылай өте сирек
мейірленетін. Ол сиырдың қырау басқан тұмсығынан бір сипап қойды.
Сиыр жұтқыншағынан шыққан қысқаша қорылмен жауап қатып,
ризашылығын білдірді. Ол екеуі бірін-бірі осылай тез түсіністі. Солай бола
тұрса да, сиыр бейтаныс өңірді күдіктене жатырқады. Абаймен қозғалды,
салмағын торт аяғына алма-кезек ауыстырып сала берді. Денесі дір-дір
қағып, демін ауырсына алды, ырс-ырс етіп, осқырына түсті.
Бьяртур жаңа келгендерден не мақсатпен жүргенін сұрады. Не
мақсатпен жүргенін сұрағаны несі? Сиырды тапсыру үшін келді емес пе?
Қайдан? Кімнен? Əрине, старостадан!
- Иə, мұндай сыйлық жасағаны үшін оны қарғыс атсын! - деді Бьяртур,
сагадан жаттаған сөзімен. Сөйтті де сиырды сойып тастау үшін пышағын
қайрамақ болып, сес көрсетті.
- Ол сенің өз шаруаң, өз еркің, - десті келгендер.
- Менің аяғымнан шалып сүріндіруге ендігі жерде старостаның шамасы
келмейді. Бұлай ету оның отыз жыл бойы қолынан келген жоқ. Енді сиыр
сыйласа да ешнəрсе жасай алмайды! - деді Бьяртур.
Ақырында шаруа сиырды кəрі Белси тұрған қоршауға кіргізумен
аяқталды. Ондағы еденге шымтезек төселді. Ат қоршаудың арғы бетіне,
бұрын əлсіз қозылар қамалатын орынға шығарылды. Бьяртур суық пен
жарық өтетін барлық қуыстар мен саңылауларды мұқият бітеп тастады.
Сиырды қалай күтудің жағдайы оған бұрыннан белгілі. Халықтың ежелден
келе жатқан тəжірибесіне қарағанда, сиыр суық пен жарықтан аулақ болған
сайын сүтті де көп береді деп білетін.
Келген адамдар кері қайтпақ болған кезде Бьяртур олардың сəл кідіре
тұруын өтінді. Сөйтті де кереуетіндегі төсектің асты-үстін ақтара түсіп,
əйелі жамылатын мамық көрпенің астынан əзінің ескі қолғабын тауып
алған бойда былай деді:
- Старостаға сəлем айта барыңдар. Мен оған осы уақытқа дейін өзіміз
жасасқан келісімдегіден артық ешнəрсе де қарыз болып көрген жоқпын. Ал
егер ол биылғы күзде менің қозыларыма суық қолын сұқпақ болса, қатты
қателеседі. Өздеріңді куəға тартамын. Егер менің қозыларымның бағасына
келіспейтін болса, онда мына сұмырай сиырын күні ертең алып кетсін.
Олай етпейтін болса, мен бүл сиырды кез келген кештің бірінде бауыздап
тастаудан тайынбаймын.
Бұл батыл сес көрсету еді.
Бьяртур өзінің азат, өз еркі өзінде, өзге ешкімге тəуелсіз дербес адам
екенін, старостаға да, басқаларға да тəуелді емес екенін, тіпті қажет болып
бара жатса, сиыр үшін нақты ақшамен қолма-қол есеп айырысуға да əзір
екенін корсетті. Бірақ мына келген адамдар бұдан ақша алудан үзілдікесілді бас тартты, біздің ондай өкілеттігіміз жоқ дегенді тілге тиек етті.
Шынына келгенде олар бүл сиыр үшін старостаның ақша күтетінін немесе
оған басқа біреудің алдын ала төлеп қойғанын да білмейтін. Алдын ала
төлеп қойған? Басқа біреу төлеп қойғаны қалай? Басқа біреу болғанда о л
кім?
Бұлар ақылынан адасқан ба өздері? Əлде мұның арғы жағында
жасырын сұмдық сыр жатыр ма? Сонда мұның əлі де басқа біреуге тəуелді
болғаны ма? Бəлкім, олар мұны кедейсініп, сиыр үшін ақша таба алмайды
деп ойлайды ма екен? Жо-жоқ, достар, бұл қазір ешнəрсеге де мұқтаж емес.
Бьяртурдың ақшасы жетіп артылады. Рас, бұл былай деп ойлайды: жемшөпті қойлардың аузынан жырып алып, сиыр ұстаудың не қажеті бар! Егер
керек бола қалса, бұның бір емес, бірнеше сиыр сатып алуға шамасы
келеді. Ақшасын қолма-қол нақты төлей алады. Бьяртур өз шаруасында не
мақсат көздейтінін о бастан-ақ өте жақсы біледі. Болашақта ақшаны қайда
жұмсау қажеттігінен де хабары мол. Сонда ақшаны қайда жұмсамақ?
- Егер сендерге ақшаны қайда жұмсайтынымды сұрап білуді бұйырған
болса, оны да айтайын. Бəлкім, менің өзіме арнап сарай салып алғым
келетін шығар. Оның айнала төңірегіне жайқалған бау-бақша өсіріп,
гүлдендіріп жіберетін болармын! Міне, солай деп айтыңдар. Жолдарың
болсын, аман-сау жетіңдер!