Арманын Аңсаған Жандар - 02

БІРІНШІ БӨЛІМ
БІРІНШІ ТАРАУ
КОЛУМКИЛЛИ
Исландтар шежіресінде айтылатынындай, ерте заманда Исландия
жеріне Батыс елдерінен келген адамдар қоныстана бастаған. Олардан
қалған белгілер - айқыштар, қоңыраулар, сиқырлап көз бояушылықтың
алуан түрлі құралдары ғана. Латын жазба деректерінде папалықтың
бастапқы жылдарында мұнда келгендердің аты-жөндері де бар; олардың
алғашқы ізашары дұға оқып, аруақ шақыратын атақты сиқыршы
ирландиялық Колумкилли еді. Ол кезде Исландия топырағы ерекше
құнарлы болатын Кейінірек бұл өңірге солтүстіктің тұрғындары келе
бастады да, алғашқы қоныстанушылардың қашуына тура келді.
Шежірелерден белгілі: кəнігі сиқыршы Колумкилли кейінгі келімсектерден
кек алу үшін, олардың басына қайдағы жоқ қырсықты үйіп-төгіпті-міс;
соның салдарынан Исландия топырағы азып-тозып, құнарлылығынан
айырылыпты-мыс, сортаң тартып, өнім бермейтін болыпты-мыс...
Уақыт шіркін өте берді. Солтүстіктен келгендер өздерінің байырғы
ақиқат дінінен бас тартып, өзге тайпалардың үлгісімен түрлі пұттарға
табынатын болды. Сөйтіп Исландияны астан-кестен рухани төңкеріс
жайлап алды. Солтүстік тұрғындарының құдайлары көзге құбыжық
көрінетін мазаққа айналып, қорланатын болды, жұрттың көбі өздеріне
Шығыс пен Батыс елдерінен əкелінген құдайлар мен құдай сымақтарға
құлшылық ететінді шығарды. Аңыздың айтуына сенсек, Колумкиплиді есте
сақтау құрметіне сол кездің өзінде осынау ашық аңғардағы ғибадатхана
салыныпты-мыс. Кейіннен барып, бұрын бос жатқан сол жерде үп-үлкен
Альбогастад хуторы бой көтеріп, өсіп шығыпты-мыс.
Ал 1750 жылы əлдебір сиқырлы күш сол хуторды жермен-жексен етіп
қиратып кеткеннен кейін Утиредсмири-Рейкдальдағы окруктық судьялық
судья Иоун, жұрттың аузындағы сөзіне қарағанда, көзге елес беретін жыншайтандар жайлайтын биік жотадағы сол аңғардың қандай құпиясы бар
екенін ашуға құмартыпты. Сөйтіп ол ондағы адам айтса нанғысыз
оқиғаларды өз көзімен көріп, куə болыпты-мыс жəне бұл жөнінде өзінің
"Альбогастадтағы
жын-шайтандар
туралы"
деген
атышулы
хабарламасында жазып та беріпті. Қыстың орта шенінен бастап Үш Құдай
мерекесіне дейін əлгі жын-перілер кімнің болса да үрейін ұшыратын
қорқынышты үн шығарып, зар еңіреп жылапты, халық хуторды тастап,
кентке қарай бет-бетімен қашыпты. Əлгі жын-пері судья Иоунның
құлағына екі рет оның атын атап, айқайлапты-мыс. Мұның "Сен кімсің?"
деп қойған сұрағына біресе қайдағы бір латынша ұятсыз өлеңмен, біресе
бейауыз боқтық дөрекі сөздермен жауап қайтарыпты-мыс.
Судья Иоун жарық дүниеге келмей тұрған есте жоқ ерте заманнан бері
əлгі жын-шайтандар туралы сақталып келе жатқан неғұрлым кеңінен
танымал аңыз туралы айтқанда келешекте жағалаудағы жотаның аңғарын
аралап көргісі келетін, бір кезде ат тұяғы таптаған, ал қазір шөп басып
кеткен ескі сүрлеулермен жүріп өтуді қалайтын, тіпті сонау бір көне
заманда хутор тұрған, қазір батпақты ойпаңның ортасында қалған төбеге де
қызыға ден қоятын адамдар үшін мына бір аңызға да тоқтала кету тіпті де
артық емес деп отыратын.
Епископ Гудбранның* өмірінің соңғы жылдарында Альбогастад
хуторында ерлі-зайыпты екі адам ғана тұрды. Күйеуінің атын білмейміз, ал
əйелінің аты əлде Гунвер, əлде Гудвер еді. Жұрттың айтуынша, ол əйел
жүгенсіз кеткен мінезсіз бетпақтың нағыз өзі екен, көз бояйтын
сиқыршылықпен айналысыпты, жұрт одан аулақ жүруге тырысыпты.
Күйеуінің ынжықтығы сонша, əйелінің айтқанынан тым болмаса бір елі де
шыға алмапты. Сол отбасы алғашқыда тым жұпыны тіршілік етіпті,
олардың батырақтары өте аз болыпты. Аңыздың айтуына қарағанда, Гунвер
босанған сайын өз нəрестесін күйеуінің өлтіріп тастауын талап етіп,
оларды тауға алып барып, жалпақ тастың астына бастырып кетуге мəжбүр
етумен болыпты. Жыл сайын бүгінгі күнге дейін көктем шыға, күннің көзі
жылт етіп көрініп, кар ери бастаған кезде бейшара нəрестелердің
шырылдап жылаған дауыстары естілетіні содан деседі. Ал күйеуі кейде
шақалақ нəрестені мойнына тас байлап, көлге батырып жіберетін де
болыпты. Қазір қақаған аязды айлы түнде көл жақтан өксіп-өксіп жылаған
нəрестенің даусы естілетіні де содан көрінеді - мұның өзі ауа райының
бұзылып, қолайсыз болатынын білдіреді.
Жыл өткен сайын əлгі Гунвер адамның қызыл қанын ішіп, аппақ миын
жеуге құныға түсіпті. Жұрттың айтуынша, ол өзінің тірі қалған
балаларының күре тамырын қиып жіберіп, қанын сорады екен. Ол күйеуіне
үйінің ту сыртына лашық тұрғызуға əмір етіп, өзі онда жын-шайтанның
дию басшысы Колумкиллидің құрметіне от жағып, иіс шығаратын
болыпты.
Былай деп те айтады: бір күні бейшара күйеуі əбден ығыры
шыққандықтан одан қашып құтылуға, сөйтіп өзінің сиқыршы əйелінің
қылықтары туралы бүкіл шындықты жалпақ жұртқа жария етіп, масқара
етуге бел байлапты. Бірақ соңынан əйелі қуып жетіп, Редсмири асуында
оны ұстап алыпты да таспен ұрып өлтіріпті, марқұмның мəйітін масқара
етіп, əбден қорлапты. Оның сүйегін жиып-теріп өзінің лашығына алып
кетіпті, ал етін ит-құсқа жем болсын деп асу үстінде қалдырыпты. Ол
былайғы жұртқа "Күйеуім жоғалған қойларды іздеп жүріп, тау ішінде мерт
болды" деп хабарлапты.
Күйеуінің қазасынан кейін Гунвер қатты байып шыға келіпті, небір
тамаша арғымақ аттар ұстапты, ал шіркеуге жиналған жұртқа бұл байлыққа
Колумкиллидің сиқыры арқасында ие болғаннан деп жариялап жүріпті.
Ол кезде бұл жердегі кентке əр жақтан көп адам келеді екен: жаздыгүні
көшпелі мұз астынан балық аулау үшін, ал көктемде - күнге кеуіп,
қақталған балық қорын жасап алу үшін келетін көрінеді.
Адамдар бірте-бірте Гунвердің күмəнді қылықтарын сезе бастайды,
оның жылқысы үсті-үстіне көбейіп бара жатқанын байқайды. Өйткені
Гунвер шіркеуге баруын барғанымен, тіпті Үш Құдай мерекесі күнінде де
Редсмири шіркеуінде Құдайға жалбарынып болысымен не аспанға, не
күнге көз салу дегенді білмейтін еді.
"Ел құлағы - елу", ақырында Гунвердің күйеуі тіпті де өз ажалынан
өлмепті, оны да, өзге де адамдарды өлтірген əйелінің өзі екен деген сыбыс
естіліп, жалпы жұртқа жайылып кетіпті. Ол біреуді ақшасына бола, ал енді
біреудің қанын ішіп, миын жеу үшін өлтіреді екен. Альбогастадтың
маңындағы аңғардың оңтүстік қиыр шетінде Сүліктер көлі деп аталатын
кел бар - Гунвер өз қолынан қаза тапқандардың мəйітін сонда батырып
жіберетін көрінеді. Əдетте ол өзінің мейманын түн ішінде ұйықтап жатқан
жерінде жарып өлтіріп, кеңірдегін тісімен қиып, қанын сорады екен,етінен
ет кесіп алып жейді екен, ал сүйектерін Колумкиллимен бірге ойыншық
етіп ойнайды екен. Бірде ол біреуді ай тақыр болып бос жатқан иен далаға
дейін қуып барып, оны ай сəулесіне шағылысып жарқ-жұрқ еткен қанды
қанжарын қадап өлтіріпті; ол əйелдің қарулы болғаны сонша, тіпті кез
келген еркекпен күш сынаса алады екен. Оның үстіне, жауыздық пен
зұлымдық жасауына оған дию Колумкилли көмектесетін көрінеді.
Адамдарды əлгі бос жатқан йен даланың бетіндегі аппақ қардан қызыл
қанның жосып жатқан ізін əлі күнге дейін, əсіресе Рождество мерекесі
қарсаңында жиі көретіні содан деседі.
Гунвер өлтірген адамдарының мəйітін аңғарға алып барып,
мойындарына тас байлап, сондағы көлге батырып жібереді екен; содан соң
олардың бар байлығына - киім-кешегіне, мініп келген атына, қалтасындағы
ақшасына ие болып шыға келетін көрінеді. Оның балалары шетінен ақылесі кем, нақұрыс біреулерге айналыпты - үйдің төбесіне шығып алып, ит
болып үруден, табалдырық түбінде жатып алып, тістерін сақылдатып айбат
шегуден шімірікпейді екен. Дию оларды сөйлеу қабілетінен де, ойлау
қабілетінен де айырып, жұрдай еткен көрінеді. Ал жалмауыз кемпір күні
бүгінге дейін түн қараңғылығы түсе бастағаннан-ақ балаларға мынадай
өлең айтып, əн салатын көрінеді:
Жаяу жеткен жолаушыны
Алдап-сулап, арам оймен
Гунвер қонақ етеді.
Соры қалың бейшараның
Қанын ішіп, етін жеп,
Гунвер қорек етеді.
Содан кейін ол сорлының мəйіті
Мойынына тас байланып,
Тұңғиық көл тереңіне
Мəңгі-бақи кетеді.
Қанға бөккен жолдың бойы
Əрқашан да бар болғай,
Ұйықта, балам,
Құдай бізге жар болғай!
Салт аттылы жолаушыны
Алдап-сулап, арам оймен
Гунвер қонақ етеді.
Соры қалың бейшараның
Қанын ішіп, етін жеп,
Гунвер қорек етеді.
Əзəзілдің қанжарынан
Ол да мерт боп кетеді.
Қанға бөккен жолдың бойы
Əрқашан да бар болғай,
Ұйықта, балам,
Құдай бізге жар болғай!
Құдай деген адал жанды
Алдап-сулап, арам оймен
Гунвер қонақ етеді.
Соры қалың бейшараның
Басын жарып, миын жеп,
"Əуес асым менің" деп,
Оны қорек етеді,
Гунвер сөйтіп, түбіне оның жетеді.
Қанға бөккен жолдың бойы
Əрқашан да бар болғай,
Ұйықта, балам,
Құдай бізге жар болғай!
Гунвер сені алдап-сулап,
Арам оймен өз үйіне
Қонақ етіп шақырса,
Өз сорыңның қайнағаны
Сол болар - аяқ-қолың
Жілік-жілік, бүкіл етің боршаланар,
Ал Гунвердің қорек етер
Құмар асы мол болар.
Қанға бөккен жолдың бойы
Əрқашан да бар болғай.
Ұйықта, балам,
Құдай бізге жар болғай!
Кəрі дию Колумкилли
Мені осылай қанішер ғып,
Тəрбиелеп, баулыған,
Гунвер үшін қанның дəмі
Қандай тəтті керемет!
Ал жұмсақ ми одан өткен тамаша!
Əр күн сайын солар маған табылып,
Қайран менің қорегіме жараса!
Қанға бөккен жолдың бойы
Əрқашан да бар болғай,
Ұйықта, балам,
Құдай бізге жар болғай!
Уақыт өте келе Гунвердің зұлымдығы əшкере болды; оның мойнында
көптеген кінəсіз жанның қаны бар екенін жұрттың бəрі де білді.
Қанішердің қолынан ерлер де, əйелдер де, балалар да қаза тауыпты. Содан
соң ол түн жамылып, кəнігі дию Колумкиллиге табынып, дұға оқумен
болады екен. Округтық тинг* (жергілікті халық жиналысы) Гунверді өлім
жазасына кесті де Үш Құдай мерекесінен кейінгі алғашқы жексенбіде ол
Редсмири зиратының қақпасы алдында төрт тағандалып, қолы қолдай, бұты
бұттай кескілеп өлтірілді. Гунвер бұл өлімді қаймықпай қарсы алды, өліп
бара жатып адамдарға сұмдық қарғыс айтып кетті. Оның бөлшек-бөлшек
болып кескіленген мəйіті қапқа салынып, асудағы Альбогастадтың
батысына таман көмілді, мола үстінде едəуір биік төбешік пайда болды. Ол
қазір де анадайдан көрініп тұр. Үстін шөп басып кеткен. Гунвер моласы деп
аталады. Жолаушы асудан асқанда оның моласына тас тастап, кешірім
сұрап өтеді. Бұлай ету түрлі бəле-жаладан сақтандырады дейтін көрінеді;
ал кейбіреулер оның жанынан өтіп бара жатып тас тастап кету арқылы
өздерінің аман-саулығы мен тыныштығын қамтамасыз етуді ойлайды екен.
Егер Гунвер тірісінде қатыгез зұлымдығымен əйгілі болып танылса,
өлгеннен кейін ол одан сайын құтырынып кетіпті. Қараңғы түн жамылып,
хуторға келген сайын өз қолынан құрбан болғандарды - ерлерді де,
əйелдерді де, балаларды да тірілтіп, ертіп жүретін көрінеді. Ондайда
Альбогастад тұрғындары үрейі ұша қорқады екен. Өзінің ескі əдетіне
басқан Гунвер тірілерді де, өлілерді де əбден қинайтын болыпты. Хуторда
түні бойы азан-қазан болып, улап-шулап жылаған дауыстар құлаққа келеді
екен. Бейне бір ауыр азапқа шыдай алмай, дамылсыз ерсілі-қарсылы ызғып
жүрген бейшаралардың шағым айта күңіренген аянышты дауыстары
сияқты естілетін болыпты. Кейде жер бетіне будақ-будақ күкірт буы
көтеріліп, адамдар тынысы тарылып, тұншыға қиналады екен, ал ыза буып,
долданған иттер, бірін-бірі жеп қоярдай өшіге таласады екен. Кейде
Гунвердің жіберген сұмдығының күштілігі сонша, тіпті үйдің төбесін
жабуға салынған бөрене мəткелердің өзі де сықыр-сықыр етіп, сынып кете
жаздайтын; қаншалықты мықты деп салынған үйлердің бірде-бірі
құтырынған соққы мен түні бойғы тынымсыз дүбірден аман қала
алмайтын. Адамдарды не жануарларды ауыздықтап мініп алған сияқты
жалмауыз Гунвер қорадағы сиырлардың белін үзіп кететін, əйелдер мен
балаларды естерінен тандыра үрейлендіретін, тіпті көпті көрген
қарттардың да зəресін ұшыра қорқытатын; Құдайға жалбарынып
шоқынған, сиқырлы дұғалар оқыған əрекеттердің ешқайсысы да оған əсер
ете алмайтын. Аңыздың айтуына қарағанда, оны жеңген, сөйтіп тау ішіне
қашып құтылып, бой тасалауға мəжбүр еткен бір-ақ адам болыпты - ол көп
оқыған ғұлама ғалым, Редсмири шіркеуінің пасторы көрінеді. Гунвер тауға
қашып барғанда қарсы алдынан үлкен жартас ортасынан қақ айырыла
үңірейіп, оның аңғарға өтіп кетуіне жол беріпті-міс. Ол үңгір таудың биік
шыңынан осы уақытқа дейін қарауыта көрініп тұр. Біреулер Гунвер əлдебір
құбыжық мақұлыққа айналып, сол жартастың қуысына жайғасып алыпты
деседі, енді біреулер ол əлі күнге дейін көл түбінде өмір сүреді дейді.
Шынында да бізге белгісіз бағзы заманнан бері осы көлде қайдағы бір
құбыжық мақұлықтың болып келгені екінің біріне мəлім емес пе еді? Көп
адамдар оны өз көздерімен көріпті-міс. Оның растығына тіпті ешқандай да
елес атаулыға сенбейтін жандардың өздері де ант-су іше куəлік бере алады.
Кейбіреулер əлдебір сиқырлы алапат күш Альбогастад хуторын үш
қиратқан десе, басқа біреулер жеті рет қиратқан дейді. Сол себепті де ол
хуторда қалуға бірде-бір шаруаның жүрегі дауаламапты да хутор қаңырап
бос қалыпты. Ал Рейкдальдағы округтық сот бір кезде оны Утиредсмири
аумағына қосып жіберген көрінеді. Ол содан бері қойдың қысқы
жайылымына айналыпты. Оның "Қыстау" аталуы да содан екен. Қазір онда
қозы бағылады.
ЕКІНШІ ТАРАУ
ЖЕР
Батпақты алқаптың орта тұсындағы аласа төбенің үстінде жартылай
жапырайған ескі үй тұр.
Бəлкім, табиғат бұл төбені жарты етіп жаратқан болар. Бəлкім, бұл
дүниеден əлдеқашан өтіп кеткен шаруалар осы алқаптың аңғарындағы
шағын өзеннің бойына бірнеше ұрпақтары кезінде өздеріне баспана
салумен келген болар, қираған хутордың үстіне бірінен соң бірі талай хутор
тұрғызылған да шығар. Бірақ соңғы жүз жылдан астам уақытта бұл өңір
қой жайылатын өріске айналғаны рас. Бұл өңір соңғы жүз жылдан астам
уақыт бойы қой қоздап, қозы маңырап, у-шуға бөленіп келеді.
Осы төбеден оңтүстікке қарай кеңінен созылып жатқан шалшықты
батпақтың əр жер-əр жерінен арша бұтасы өскен кішкентай төбелер
көрінеді. Анау Редсмири асуынан төмен қарай осы батпақты алқапты бетке
ұстап өзен ағады. Енді бір өзен көлдің өзінен бастау алып, бос жатқан йен
даланың шығыс бөлігіндегі аңғар арқылы ары қарай кетеді. Жайылымның
солтүстігіне қарай тау жотасы тік көтеріледі. Оның беткейі бейне бір
қолмен сеуіп тастағандай қиыршық тастарға толы, ойдым-ойдым жерлерде
арша өседі. Кей жерлерінде аспанға атылған үшкір жартастар кездеседі.
Ортасынан қақ жарылған осындай бір жартастың арасынан көктемге салым
едəуір жіңішке, шапшып ағатын құлама су пайда болды. Ал оңтүстік
етектен соққан жел оның суын жоғары көтерген кезде бұл су төмен қарай
емес, бейне бір жоғары қарай шапшып ағатын сияқты көрінеді. Жартастың
төменгі жағында қойтастар шашырап жатыр. Жайылым бос жатқан йен
даладағы бұрынғы Альбогастад хуторының орнында. Ол көпке дейін
"Қыстау" деп аталып келді.
Əлгі кішкентай ғана шағын өзен қой қораның жанынан ағып өтіп,
жайылымды сыртынан жарты шеңбер жасап қоршайды. Мөп-мөлдір суық
суы ешқашан үзілмейді. Жаздыгүні оның сылдырап аққан суына күн
сəулесі тынымсыз ойнақ салады, жағасынан күйіс қайтара үйездеген қойды
көруге болады.
Көгілдір тымық аспанның да, айдынында аққу қалқып жүзген көлдің де,
асығыс ағып жатқан өзеннің де, мөлдір суда еркін жүзіп, асыр салған
форельдің де жарасымды жарқын көрінісі көз қуантады, олардың шұғыла
шашқан күн астындағы əдемі үні құлаққа келгендей болады.
Аңғарды бір жағын тау қоршаса, екінші жағын кеңінен көсілген жазық
дала алып жатыр. Батыс жақта жіңішке асу көрінеді, оның арғы бетінде
Утиредсмири, Редсмири немесе жай ғана Мири, жергілікті діни қауым
ұйымы басшысының мекен-жайы бар. Ол бұған дейін осы таулы аңғарды
түгелдей иемденіп келген болатын.
Редсмириден төмен түскен сайын хуторлар мен қыстақтар көбейе
береді. Бос жатқан йен жазықтағы жайылымның шығыс бөлігін Фьордқа
баратын жол кесіп өтеді. Асықпай жүрген салт атты жолаушы қалаға бес
сағатта жете алады. Оңтүстікке қарай толқынданған тау сілемі созылады.
Ол бірте-бірте биіктеп барып, Блауфьедль тауына ұласады. Ол тау
төменнен қарағанда көк аспанның өзімен жалғасып тұрғандай көрінеді.
Оның биік шыңдарындағы қар Иванов күні мейрамы келгенге дейін ілуде
бір рет қана ериді. Блауфьедльдің арғы жағынан бос жатқан кең жазық тағы
да басталады. Көктем кезінде бүл аңғарды жылы жел еседі.
Бұл аңғарға көктемгі жел соғып. өзен жағасындағы былтырдан қалған
шөп те, көл айдыны мен ондағы аққулар да күн көзінің мейірімді
шұғыласына бөленген, батпақты өңірдің өзінен жас өскіндердің еліге өсе
бастаған кезінде сонау бір замандарда осы бір құнарлы аймақта адам айтса
сенгісіз сұрапыл сұмдық оқиғалар болған дегенге иланғыңыз келмейді.
Салт атты адамдар ғасырлар бойы ат тұяғы таптап тастаған тасты
сүрлеумен өзен жағалап, көктемнің жылы желіне кеудесін тоса, күн
шұғыласына маужырап, рақаттанып жатқан аңғарда серуен салған кезде
өткен күндердің келеңсіз оқиғалары өзінен-өзі ұмыт болады.
Қазіргі жас ұрпақтың қайдағы бір сиқырлы елестердің бір кезде
адамдарды қалай қинап, қорлағаны туралы естігісі де келмейді. Алайда
сиқырлы сұрапыл күштер кең жазықтағы Альбогастад хуторын қанша рет
қиратты десеңізші, зұлым күштердің қырсыққан қарсылығына қарамай,
адам оны қанша рет қайтадан қалпына келтірді десеңізші! Ал кедей
бейшаралар əрбір жүздеген жыл сайын өз мекен-жайларынан қашып
шығып, қол мен жартастың аралығындағы осы төбеге қанша рет көтеріліп,
өз бақыттарын сынап көруге, осы бір құнарлы алқапты сиқырлаған, адам
қанын судай ағызған зұлым күштерге қарсы күресуге берік бел байлады
десеңізші. Өз өмірлеріне қастандық жасап, қырсыққа шалдырған дию
күштерге ерегіскенде тап осы төбеде бірінен кейін бірі қанша кембағыл
қоныстанып, ерінбей еңбек еткен еді десеңізші. Сонымен бүл аңғардың
тарихы əр жолы əр түрлі бөтен атпен пайда болып келген құбыжық елестер
сиқырымен жекпе-жек күресуге қаймықпай қарсы шыққан, аялаған
арманына жетуді аңсаған жеке дара дербес адамдар хикаясына толы. Ол
сиқырлы зұлым күштер біресе шайтан, ібіліс, жартылай құдай түрінде
пайда болып, бүкіл елді қарғыс атқан қырғынға ұшыратты. Біресе өз
құрбандығының сүйегін бір соққанда-ақ сындыратын жалмауыз кемпір
түрінде келіп жүрді. Біресе бүкіл хутордың астан-кестеңін шығара түгел
қирататын құтырынған құбыжық күш ретінде бой көрсетті. Ал шын
мəнінде мұның өзі адамдарды ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан ғасырға дейін
қыр соңынан қалмай қырсыққа душар етіп келе жатқан бір ғана сиқырлы
зұлым күш еді. Қазіргі адам оған: "Жоқ, мен саған бас имеймін!" деп батыл
айта алады.
Міне, хутордың соңғы рет қиратылғанынан кейін жүз жыл өткенде
Альбогастадқа бір адам бірінші рет аяқ басты. Ол асудағы
Гунвер моласының жанынан өтіп бара жатып оған қарата қатты ашуызамен түкіріп жіберіп: "Қарғыс атқан жалмауыз кемпір, сен менен өзіңе
тас тастап кетеді деп ешқашан дəмеленбей-ақ қой. Олай болмайды!" деді.
Өзі айтқандай, оған өзге жолаушылар сияқты тас тастаған жоқ.
Қарсы алдынан соққан желдің күшін қайткенде де жеңуге тырысып,
əрең жүріп келе жатты, жердің ойлы-қырлы бедерінің ыңғайына қарай
бейімделумен болды. Оның соңынан үсті-басы кір-қожалақ, тұмсығы сүйір
бір сары ит еріп келе жатты. Шамасы, қора күзететін ит болса керек. Оның
жүнінде қаптап жүрген бүргенің көптігі сондай, ол бейшара бүргенің
шаққанына шыдай алмай, қинала қыңсылап, ауық-ауық аунап түсіп, əр
төмпешікке сүйкене қасынып өтеді. Ит шөптің басын шалып жеп келеді,
яғни оған витамин жетіспейді. Қалай дегенде де бір нəрсенің басы ашық -
оны ішек құрт та мазалап, діңкелететін көрінеді. Əлгі адам екі бетін
көктемгі салқын желдің лебіне тосып келеді. Ол дəл қазір шұғыла төгіп
тұрған күннің астында өзін сонау бір ерте замандарда осы жермен құйғыта
шапқан тұлпарлардың жібек жалы бетінен сипап өтіп жатқандай сезінді, ал
желдің буырқана соққан екпінінен ат тұяғының дүбірі естілгендей болды...
Содан бері сан жүздеген жылдар ішінде осы өзен жағасындағы сүрлеу
жолды тұлпарлар тұяғы талай рет таптап өткен болар. Ал қазір онымен
адамдар жүреді. Міне, солардың бірі, исландиялықтардың отызыншы
ұрпағының өкілі, еш нəрседен тайынбайтын ер жүрек жігіт, кешеге дейін
батырақ болған, ал бүгін хутор иесіне айналған адам итін ертіп, сол
сүрлеумен жүріп келеді. Көктемгі күннің шуағына бөленген аңғарды көз
жүгірте сүйсіне шолып қояды. Иті оны қуып жетіп, үстіне секіре еркелейді,
тұмсығын өз иесінің жарыла -жарыла құс басқан қолына тықпалайды. Əне
ол енді құйрығын бұлаңдатып, иесіне көзін сүзеді, ал иесі оған ойлы көзбен
қадала қарап қалыпты. Иттің бұл не айтса да, соның бəрін тыңдап, беріле
адал болуы иесінің бойында əлдебір берік сенім оятып, жігерлендіре
түскендей болды. Ол қас қағым бір сəтке адамға тəн қиял құшағына берілді
- бейне бір өкімет билігіне ие болғандай, өзіне барынша адал, шын берілген
əскеріне сүйсіне қарап тұрған қолбасшыдай сезінді. Сол екі арада сары ит
өзен жағасына барып, шөптің үстіне жайғасып, иесінің аяғына жанаса
жатты. Онысымен қоймай, иесіне əлдебір сұраулы көзбен сұқтана қарады.
Ал иесі оған: "Адамнан іздеп таппағаныңды өз итіңнен табады екенсің-ау
дегенін өзі де сезбей қалды.
Əлгі адам сүрлеуден шығып, кең жайылым жаққа бұрылып, шалшықты
батпақты кешіп бара жатып та жаңағы ойын дауыстап қайталай берді. Еш
өзгеріссіз сол ойы сияқты: ит те өзінің іздегенін адамнан табады екен. Іздей
беру керек, ақыры табасың. Ол ақырын еңкейіп, мүкті шалшықта өсіп
тұрған шалғындағы қияқтың біреуін жұлып алып, тамырының ұзындығы
қандай екенін өзінің жуан саусақтарымен салыстыра байқап көрді. Сөйтті
де шалбарының санына сүртіп-сүртіп, аузына салып жіберді де кəдімгі қой
сияқты шайнай бастады. Тіпті қой сияқты түйсігін ойланды. Борықтың
дəмі əлі ащы екен. Сонда да болса оны ұзақ шайнады. Осы шөптің
арқасында биыл көп қойын аман алып қалды, ұзаққа созылған қыстан
көтерем шыққандарында да өлім-жітім кездеспеді. Қияқ қанша ащы болса
да, одан балдың аздаған тəтті дəмі байқалады. Көктем шыға қияққа іліккен
қойдың қоңы көтеріледі, күзге қарай семірген қой адамдардың аузын
майландырады. Əлгі адам қияқ туралы қиялдаумен жайылымның өзіне де
жетті. Міне ол маңдағы ең биік төбенің басына шықты. Бір кезде осы жерді
мекендеген алғашқы тұрғын сияқты бұл да өзінің болашақ баспанасын қай
жерден салғаны жөн екенін барлай бастады. Алғашқыда солтүстікті - тау
жақты, содан соң шығыс жақты - батпағы, көлі батпақты кесіп баяу ағып
жатқан өзені бар алқапты, енді бірде оңтүстікті - көсіле түсіп, сонау
көкжиектегі төбесін қар басып жатқан Блауфьедльге барып тірелетін мидай
тегіс кең жазық жақты кезек-кезегімен шолып шықты. Күннің көзі
жайылымға шуағын молынан төгіп тұрды.
Төбенің оңтүстік жақ етегінде Утиредсмири жақтан көк қуып, бөлініп
келген екі қой жайылып жүр екен. Ол қойларды келген жағына қарай қуып,
алыстата айдап тастады. Олардың өз қожайынының қойлары екеніне де
қарамады. "Бұл енді менің жерім!" деген мақтаныш сезіммен бөтен малды
одан түңғыш рет қуып шықты.
Кенет оған мынадай бір ой сап ете түсті: ойбай-ау мен бұл жердің
ақысын қожайынға əлі толық төлеп болған жоқ екенмін ғой. Сөйтті де
қойларды ұзағырақ қуып тастамақ болып жүгіріп жүрген итін жекіре зекіп,
кері шақырып алды.
Өз өмірінде жер учаскесіне түңғыш рет ие болған əлгі адам айнала
төңірегін қоршап тұрған ғажайып дүниеге - ертеңгі күні қарызын толық
өтеп, ез меншігіне сатып алатын дүниеге сүйсіне көз жүгіртуден
жалықпады. Көп ұзамай бұл жерді жаздың жайма-шуақ жақсы күндері
жылытатын болады. Ол итіне былай деді:
-"Қыстау" деген атау бұл хуторға тіптен де жараспайды. Ол дегенің атау
да емес қой. "Жайлаудағы Альбогастад" деген де келіспейді. Өйткені ол
қайдағы бір жоққа сенетін кездегі сиқырлықтың зұлымдығын жəне папа
билеп тұрған дəуірді еріксіз еске салады. Беті аулақ сайтан алғырдың!
Менің хуторымның атауы сонау бір кездегі сұмдық оқиғаларды ойға
оралтпайтын болуы керек. Менің өз атым - Бьяртур*. Ол Айқын деген
мағына береді. Менің хуторым да "Жазғы мекен" деген жақсы атауға лайық
болуы тиіс.
Міне, сол Жазғы мекеннің иесі Бьяртур өз меншігіндегі жерді рақаттана
аралап жүр. Ол бұрынғы қираған үйлердің шөп басып кеткен үйінділерін,
жартылай қирап қалған қоралардың дуалдарын мұқият қарап келеді.
Мұның бəрін құлатып, тегістегеннен кейін осы кең жазық жайлаудың
шығыс бөлігінде бір кезде өзі туып-өскен хутордан айнымайтын дəлме-дəл
сондай хутор салып алуды қиялдап та қояды.
- Мəселе хутордың үлкен болуында емес, - деп қояды ол итіне, бейне
бір ол мұның қиялындағы асыл арманын айна-қатесіз түсініп қойғандай-ақ.
- Мен саған айтсам, өз еркіндігіңнің өзіңде болғаны үйдің төбесінің
биіктігінен əлдеқайда маңыздырақ, сондай бостандыққа жету үшін мен он
сегіз жыл бойы бел жазбай жұмыс істедім. Біздің елімізде кімнің өз
меншігінде жері болса, ол ешкімге тəуелсіз азат адам, ол өз тағдырына өзі
қожайын адам. Егер мен əр қыстан малдан шығын бермей, аман шықсам,
қойларымның қоңын түсірмей, жақсы азықтандырсам, борышымды жыл
сайын мұқият төлеп тұрсам - ал мен жақында бүкіл қарызымнан құтылатын
боламын, онда қолымдағы қойлар түгелімен менің меншігіме өтеді. Біздің
бəріміздің де көксейтініміз - бостандық. Титла, сен мұны ұғып ал. Кімдекім ешкімге борыштар болмаса, нағыз король, міне сол! Кімде-кім
қолындағы қойының қоңын түсірмей, қыстан аман алып шықса, міне, сол
патша сарайындай кен үйде тұрғандай сезінеді.
Титла оның айтқандарын толық түсінгендей-ақ, құйрығын бұлғаңдата
көңілді қуанышпен үсті-үстіне үрді. Ол иесін айнала бірнеше рет жүгірді,
ақырында кəнігі аңшы иттер сияқты тұмсығын жерге тіреп, иесінің ізін
кескен сияқтанып жатып алды, қайтадан тұра салып, оны тағы да айналып
жүгіре берді.
- Жарайды, жарайды, жетер енді, - деді Бьяртур барынша байсалды
сөйлеп. - Бар өнеріңді көрсете берме! Мені де сен сияқты айнала жүгіріп,
үріп ойнайды ғой деп ойлайсың ба? Немесе менің де жата қалып,
тұмсығыммен жер иіскеуім керек пе? Əлде мені еріккеннен еркелеп немесе
əлдебіреудің жолын тосып, торуыл құрғалы жүр дейсің бе? Жоқ, мен ондай
қылмысты қылықтарға барсам, ешқашан да өз еркіндігіме қол жеткізе
алмаған болар едім. Мен Утиредсмириде он сегіз жыл бойы староста
қожайыныма, ақын əйелге, қазір Данияға жіберіліпті-міс деп жүрген
Ингольв Арнарсон Иоунссонға адал кызмет еттім. Сонда менің, сеніңше,
өзімнің жеке басымның рақаты үшін кең жазық жайылымның оңтүстік
бөлігін тынымсыз кезген, қақаған қыстың сақылдаған сары аязында
қожайындарымның жоғалған қойын іздеп, тау беткейлеріне жайдан-жай
өлермендікпен өрмеледі ғой деп ойлайсың ба? Бір күні мен тау ішіндегі
күртік қардың астында түнеп шықтым. Сонда мен ертеңіне кар астынан
əрең дегенде еңбектеп, аман құтылып шыққаным үшін əлгі адамдарға
қайырымды жандар ретінде алғыс айтуға тиісті болмақпын ба?
Осы кезде оның иті тынышталғандай болып, шоқиып отыра қалды да
үстіндегі бүргесін теріп, қуалай бастады.
- Менің тыным таппай жұмыс істегенімді кез келген адам айтып бере
алады. Менің мына жер учаскесі үшін алғашқы жарнамды дер кезінде келісім-шартта көрсетілгеніндей, пасха мерекесі болатын күні ертеңгісін
төлеп құтылуымның сыры да, міне, осында. Енді менің өз меншігімде жүні
қырқылмаған жиырма бес буаз саулығым бар. Менімен салыстырғанда көп
адам өз шаруашылығын бұдан əлдеқайда кем малдан бастаған болатын. Ал
өмір бойы борышынан құтыла алмай, кіріптар тəуекелдікте қалып келе
жатқандар тіпті де көп. Олардың өз отарлары бола қояды деп мен ешқашан
ойламаймын. Менің өз əкем сексен жасына дейін өмір сүріп еңбек етсе де
екі жүз крон қарызынан құтыла алмай-ақ кетті. Ал ол қарызды жас кезінде
жергілікті, діни қауым ұйымынан емделу үшін алған көрінеді.
Иті бұл айтқандарыңа сене қою қиын екен дегендей оған күмəнді
көзімен қарады, содан соң бірдеңе деп үргісі келіп еді, ол ойынан тез
айныды, аузын кере ашып, ұзақ есінеді де қоя қойды.
- Сен мұны, əрине, түсінбейсің, - деді иесі. - Ит өмірінің түк те қызығы
жоқ, ал адам өмірінің жағдайы одан да жаман. Егер менің сүйікті
қалыңдығым Роза Жазғы мекенде жиырма бес жыл бойы тұратын болса,
діни мереке кезінде батырақтарға көтерем кəрі жылқының сүйегінен
жасалған тағам ұсына қоймас деп үміттенемін. Ал Утиредсмиридегі ақын
əйел былтыр масқара болғанда, өз қызметкерлеріне Рождество мейрамы
қарсаңында тап сондай тағам сыйлап қонақ етті ғой.
Ит өзінің бүргесін тағы да үсті-үстіне тістелеп қағып, қуа бастады.
- Əрине,ондай адамдардың иті де жарымайды, аштықтан шөп жейді.
Бұл - айдай айқын нəрсе. Ал ас-сумен айналысатын əйелдің қолына қойма
кілті жиырма жылда бір рет те тиіп көрмеген болар, сірə. Ал староста
қожайынының аты ше? Егер оған кенеттен тіл біте қалса, талай нəрсені
айтып, зарлап қоя берер еді. Қойлар туралы сөз етудің де қажеті жоқ.
Олардың да бұл жылдар ішінде көрмеген қорлығы қалмады.
Бейшаралардың көк аспан үстіне шағым айтар əділ қазыларының жоқ екені
жақсы - немесе талай қожайынның басына əңгіртаяқ ойнар еді.
Таудан төмен қарай шағын өзен шапши ағып жатыр. Ол əуелі тік
ұмтыла түссе, бірте-бірте батысқа қарай бұрылады да төбені жартылай
шеңбер жасап, айналып өткен соң шалшықты батпаққа қарай төтесінен
тарта жөнеледі. Оның екі жерінде биіктігі тізеден келетін шоқы арал, ал кей
жерлерінде тереңдігі тізеден асар-аспас кешулері бар. Өзеннің табаны
бейне бір құм аралас ұсақ жылтыр тас төсеп тасталғандай. Ол əр бұрылыс
жасаған сайын əр түрлі сыңғыр шығарады. Онысы мұңды сырыл емес, жас
дəуреннің көңілді күлкісі сияқты естіледі. Оның əуенінде алуан түрлі
нотаның бар екені байқалады. Ол жүздеген жылдар бойы ешкім құлақ
қойып тыңдамаса да оған қысылып-қымтырылмай, тоқтаусыз жырлай
беретін нағыз скальдтың* (жыраудың) өзі сияқты. Бьяртур бəрін де аралап,
мұқият көріп шықты. Ол жоғарғы шоқы аралдың жанына аялдап: "Бұл
кепкен балықты жібітуге қолайлы екен" деп қойды өзінше. Ал төменгі
шоқы арал тұсына жете бере: "Бұл - кір жууға таптырмайтын орын!" деді.
Ит тұмсығын суға батырып жіберіп, оны шалп-шалп жалай бастады. Ал
иесі жағаға етбетінен жата қалып, бас қойды да өзеннен мейірін қандыра су
ішті. Бірақ мұрнына су кетіп, аздап шашалып тұрды.
- Қандай тамаша су! - деді Жазғы мекеннің иесі Бьяртур, итіне бір қарап
қойып, əрі өзінің аузы-басын жеңімен сүртіп тұрып. - Бұл маған сиқыры
бар қасиетті су сияқты көрінеді.
Ол осылай деуін десе де "Сиқырлы зұлым күштердің алдында өзімді
əлсіз сезінетін адам сияқты болдым-ау!" деген ой сап ете түсті де былай
деді:
- Сөздің шыны, бұл судың қасиетті сиқыры бар ма əлде жоқ па, маған
бəрі бір. Мен сенен қорықпаймын, мыстан Гунвер! Егер менің бақытқа
жетуіме кесе-көлденең тұрып, қырсығыңды тигізбек болсаң, онда менен
жақсылық күтпе, жалмауыз кемпір! Мен ешқандай да құбыжық елестен
айылымды жимаймын. Ол қос жұдырығын түйіп, ашу-ызалы кейіппен биік
таудағы жартастың қарс айырыла қарауытып тұрған қуысына да, батыс
жақтағы асуға да, оңтүстіктегі еңісте жатқан көлге де бір-бір қарап шығып,
көне сагалардағы ер жүрек кейіпкер сияқтанып, өзіне-өзі былай деді:
- Сенің зұлымдығың іске аспайды!
Ит жатқан орнынан атып тұрып, ырғып-ырғып секірген бойы төбенің
етек жағында шашырай жайылып жатқан қойларға қарай жүгіре жөнелді: