Арманын Аңсаған Жандар - 26

Бірақ Бьяртур оны əлеуетті иығымен бір қаққанда-ақ ұшырып түсірді.
Ол енді күйеуінің соңынан сол есінен танған адамша қараған бойы қала
берді, Бьяртур темен түсіп кетті.
Төменнен біраз уақытқа дейін үнсіз жасалып жатқан əрекеттің дыбысы
естіледі. Бьяртур шумақтап оралған арқанның бір үшін тарқатып алды да
одан тұзақ жасады. Содан кейін сиырды жатқан орнынан көтеріп тұрғызды.
Ол бейшара аяғын зорға дегенде тіреп, ырс-ырс ете мұңая шағынды.
Бьяртур оны қоршауынан шығарды. Бейшара ашық есікті көріп, тағы да
шағынғандай болып, мұңая мөңіреді.
Міне, осы бір қас қағым сəтте Жазғы мекендегі Финнаның, əрқашан
үнсіз жүретін, əнді жан жүрегімен сүйетін, отанның игілігі үшін жəне
ажалдың араны үшін жарық дүниеге талай нəрестені əкелген əйелдің көз
алдындағы дүние түгелдей астан-кестеңі шығып, біржола қирағандай
болды. Ол өте қайырымды еді. Оның аульвалар арасында да достары
болатын. Бірақ бейшараның жүрегі үрейлі қорқыныш пен қалтырапдірілдеп зəресі ұшқан жағдайда ұзақ жылдар бойы тынымсыз соғумен өтті.
Оның бар өмірі осы ғана. Дəл осы минөтте оның өмірі бастапқы қалпына
қайта оралғандай болды. Дəрменсіз аяғын шалыс басып, тəлтіректеген
бойы Финна Халбера кемпірдің алдына үн-түнсіз құлай кетті. Өз анасының
солып-семіп қалған кəрі кеудесіне бейне бір тозаң мен күл қонғандай
болды.
Барселона-Копенгаген.
1933/34 жылдың қысы.
(1932 жылғы нобайдың ізімен)

ЕКІНШІ КІТАП
Орыс тілінен аударған Мыңбай Ілес
АУЫР КЕЗЕҢДЕР
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ҚЫРҚЫНШЫ ТАРАУ
ТАБАЛДЫРЫҚ АЛДЫНДА
Егер үйден өлік көктемде шықса, онда бүкіл жаз оның қалай жерленгені
жөніндегі көңілсіз естеліктерге толы болады. Ал күзде, қыстың қарсаңында
адамның жан дүниесін жайлап алатын ойлар қандай болады?
- Егер биылғы қыс ұзаққа созылса, не болады? - деді балалардың үлкен
ағасы, ымырт жабыла бере үйдің сыртқы есігі табалдырығының үстіне
отырып алып. - Егер қыс созыла берсе, созыла берсе, құйрығынан жібермей
ұстаған ит сияқты айнала берсе, айнала берсе -қалай тоқтатпақ болсаң да,
тоқтай алмай, одан сайын айнала берсе ше? Сонда не болмақ?
Ол өз сұрағына өзі жауап қайтарды:
- Енді ештеңе де бола алмайды.
- Ондай ұзақ қыс болмайды, - деп жауап берді кіші інісі. - Ал егер тым
ұзаққа... мысалы жүз жылға созылатын қыс болса, онда мен сол мерзім
ішінде өзіміздің тау басына өрмелеп шығар едім.
- Сонда не бітірмексің?
- Ондағы биіктен алыстағы бөтен елдерді көрер едім.
- Ол қандай елдер?
- Мамамның тірі кезінде айта беретін ғажайып елдер.
- Ондай ешқандай да бөтен елдер жоқ.
- Бар. Мен айтып отырмын ғой - бар! Мен құтырынған желдің таудағы
құлама судың ағысын төменге, егіске қарай емес, қайта таудың биік басына
қарай айдайтынын талай рет көрдім.
Балалардың үлкен ағасы Ноннидің айтқан бұл сөзіне, əрине, мəн бергісі
келген жоқ. Оның сөзіне сене қойғаны соншама! Айтып тұрғанының бəрі
өтірік, ойдан шығарылған жалған əңгімелер. Сəлден кейін Ноннидің үлкен
ағасы өзінің əлгі бастаған əңгімесіне қайта оралып соқты:
- Ал өлгсн адамның мəйітін жерлеу керек болса ше? Егер жерлеу рəсімі
ұзаққа созылып кетсе ше? Пастор сөйлеген сөзін соза берсе, соза берсе,
жұртты жалықтырып, көп сөйлесе ше? Айталық, үйдің төбесінен ағатын
жаңбыр суы сияқты ешқашан аяқталмай, созыла берсе ше? Егер ол
"Əумин!" дегенше жүз елу жыл өтіп кететін болса ше? Онда не болмақ?
- Мəйітті олай жерлеуге болмайды. Бола қалса, адамдар оның
аяқталуын күтпей, бет-бетімен тарап кетеді.
- Ал табыт ше, нақұрыс неме-ау? Сеніңше, ол да кетіп қала ма сонда?
- Табытты адамдар өздерімен бірге алып кетеді.
- Сенің есің дұрыс па өзі? Пастор соңғы сөзін айтып болмай тұрып,
табытты алып кетуге батылы бара қояды деп қалай ғанаойлайсың?!
- Біздің мамамызды жерлегенде пастор сөзін қанша созбақ болса да
кофе ішкісі келген кезде сөзін өзі-ақ тоқтатқан. Мен оның осылай ететінін,
əйтеуір бір тоқтайтынын сезіп тұрғанмын.
Үлкен ағасы кіші інісіне тақала түсіп, оның иығына қолын қамқорси
салды да былай деді:
- Нонни, сен əлі жассың, кейбір нəрселерді түсіне бермейсің. Сенің
оныңа таң қалуға да болмайды.
- Мен бəрін де түсінемін, деп қарсы дау айтты інісі, ағасының қолын өз
иығынан ысырып тастап. - Сен түсінген нəрсенің бəрін мен де түсінемін.
Керек десең, тіпті тереңірек түсінемін!
- Жарайды, - деді ағасы. Сені ақылды-ақ дейік. Онда айта қойшы:
мəйітті жерлеу дегеніміз не өзі?
Кіші інісі бір түрлі ойланып қалды. Өйткені қайткенде де дұрыс жауап
табуға тырысты. Ол қанша ұзаққа ойланса да бір тоқтамға келе алмады.
Жоқ, ол əлгіндей қарапайым оп-оңай сұраққа қанша ойланса да байсалды
да түсінікті дұрыс жауап бере алмайтынына көзін жеткізді.
Сұраққа үлкен ағасының өзі жауап қайтарды:
- Мəйітті жерлеу дегеніміз мəйітті жерлеу деген сөз ғой, ақымақ немеау!
Нонни таң қалып, ойланып қалды. Осындай оп-оңай жауап қайтаруға
оның ақылының шынымен-ақ жетпегені ме?!
Ал үлкен ағасы сөзін жалғастыра түсті:
- Иə, жерлеу əрекеті ешқашан аяқталмақ емес... Мейлі, адамдар ақырын
күтпей, бет-бетімен тарап кетіп қалса да, пастор ең соңғы "Əумин!" деген
сөзін айтып бітсе де, былтырғы көктемде таудағы құлама су еңіске емес,
өрге қарай атыла ағыпты-мыс десек те - ал олай болыпты-мыс деу шіпшикі өтірік, құлама судың өрге қарай ағуы мүмкін емес, -бəрі бір мəйітті
жерлеу ешқашан, тіпті ешқашан аяқталмақ емес. Ал сен ақымақ неге олай
екенін білесің бе?
- Өзің ақымақ! Мен сенің бұл сұрағыңа жауап бермеймін.
- Олай болса, себебі марқұм болған адам ешқашан қайта тірілмейді.
- Сен неге тек өз айтқанынның бəрі де дұрыс бола беруі керек деп
ойлайсың? Маған тыныштық берші өзі! - деді кіші інісі, бұртия өкпелеп,
шетке қарай жылжыды.
- Сен қорқып отырғаннан саумысың?
- Жоқ...
Іңір қараңғылығы қоюланды, кеш салқындай түсті. Көкжиекте қою қара
бұлттар тізбегі пайда бола бастады. Соған қарағанда, шамасы, жаңбыр
жауатын болуы керек. Əжесі жаңа айдың тууын əлі күтіп отыр.
- Нонни, саған бір қызық əңгіме айтып берейін, тыңдайсың ба?
- Айтпай-ақ қой, - деді немересі. - Тыңдағым келіп отырған жоқ.
- Егер біз осы жерде ұзақ отырсақ, мысалы жүз немесе жүз елу жыл
отыра берсек, соның бəрінде де тап қазіргідей іңір қараңғылығы қоршап
тұрса, əкелерің бір ғана саулықты əлгі бір құшақ шөпті бір-бір талдан ғана
беріп азықтандырып отырса, сонда...
- Егер əкеміз үйде болғанда, сендердің жұмыс істеу орнына осында
емін-еркін жайласып алып, қайдағы жоқ бос əңгіме соғып отырғандарыңды
көрсе, онда шеттеріңнен сазайларыңды тартқызар еді. - Мұны айтқан
ортаншы ұл Гвендур болатын. Ол бұларға бейне бір кəнігі ұрылар сияқты
мысық аяқтанып, жасырынып келіп, бəрін де тыңдап тұрған болатын.
Бір қызығы - бағанадан бəрі əңгіме соғып отырғандар емес, əлі де
"кейбір нəрселерді түсіне білмейтін" жас бала Нонни шап ете қалды.
- Жұмысың болмасын - біз сенімен сөйлесіп отырған жоқпыз! - деді
інісі.
Үлкен ағасы оған қоса былай деді:
- Сенімен сөйлесе қоятындай біз соншалықты ақымақ емеспіз.
Гвендур адамның жан дүниесі дегеннің не екені туралы ешқашан еш
нəрсе де ойланып көрмеген еді. Ал мына екеуі жан дүниесі туралы əңгімені
оңашада ұзағынан соғып отыр. Міне, қарай гөр бұларды! Жұмыстан
басқаны ойына да алмайтын ортаншы ұлға қарсы бұл екеуінің ауыз
біріктіре қалуына да сол жағдай себеп болған сияқты.
- Қалай десеңдер, олай деңдер. Əкем мені сен екеуіңнен əлдеқайда
ақылды деп санайды, - деді Гвендур.
- Солай деп санаса, санай берсін. Оның есесіне, бізді шешеміз өте
жақсы көретін.
- Шешеміз дей қалуларыңа жол болсын! Оны жерлеген кезде көздеріңе
бір тамшы жас та алған жоқ едіңдер ғой сен екеуің! Сен де, сен де!
Мирилік Гудни кемпір сонда сендер туралы не айтқанын білесіңдер ме?
Сендерге қараудың өзі ұят деген. Шешелерін жерлеп жатқанда бұл екеуі
пасторға ақымақ қойлар сияқты көздерін бадырайтып, оны мазақ етті
деген!
- Сен бізді əкемізге жағыну үшін еңіреп жылайтын шығар деп
шынымен ойладың ба? Жоқ. Тіпті де олай емес. Біз қыңқылдап жылап,
дауыс шығармаймыз. Біз Йемеберг викингтері сияқтымыз. Сен еңіреп
жылайсың, ал біз одан да қарсыласып, ұрысқа шығуға əзірміз.
Айтыс-татыс осылай қыза түскен кезде Ауста бұларға есіктен басын
шығара тіл қатты. Іңір қараңғылығы тұмшалап тұрған жол жол жаққа
қарап, жіп-жіңішке нəзік қолдарын белдемше көйлегінің етегіне бір сүртіп
былай деп сұрады:
- Балалар, сендер оны көрген жоқсыңдар ма?
- Оны деп тұрғаның кім еді?
- Кім өзі дегендерің қалай? Сендер соншалықты ақымақ емес едіңдер
ғой. Менің кім туралы сұрап тұрғанымды білесіңдер ғой!
- Сен, немене, оны өліп қалды деп ойлайсың ба сонша?
- Əкелерің туралы осылай деп айтуға ауыздарың қалай барады?!
Ұялмайсындар ма?
- Иə, бұларға əкелерінің тезірек өлгені керек, - деді Гвендур. - Сонда
бұлар жұмыс істеуден құтылар еді. Осы жерде табалдырық алдында итше
шоқиып отырып алып, бірер күн бойы итше шəуілдей берер еді.
Кішкентай Нонни былай деп қарсылық білдірді:
- Егер біз қаласақ, бұл үйден біржола кетеміз де, дүниені шарлап, сапар
шегетін боламыз. Ал сендер осында қала бересіңдер.
- Өте жақсы. Жарайсыңдар! Осы бастан неге кете бермейсіңдер?
Неғұрлым ерте кетсеңдер, соғұрлым жақсы емес пе? Мұнда ондай сапарды
қызғанатын ешкім жоқ, - деді Ауста, теріс айнала кетіп бара жатып.
Өйткені ол сапар шегудің не екенін өз басынан өткен тəжірибесінен жақсы
білетін еді.
Балалар табалдырыққа отырған бойы қала берді.
- Бұл да еңіреп жылаған болатын, - деді Хельги үнсіздік орнаған кезде
балаларға есіттіре.
- Ол рас, Ауста əлі де жылап жүр. Кеше кешке де, алдыңғы күні де
еңіреп жылады.
- Нонни, сен білесің бе, оның жылайтын реті жоқ тіпті. Бұл қыз біздің
шешемізден тумаған ғой, біздің ешқайсымызбен бірге тумаған. Туысқан
емес.
- Қайдағы туыстықты айтып отырсың?!
- Бөтен екенін көзіне қарап-ақ білуге болады ғой. Бір көзі қитар емес
пе?!
- Иə, қитар екені көрініп тұр ғой.
- Ол өзін бойжеткен қыз санайды, осында билік жүргізгісі келеді. Екі
емшегі əйелдердің емшегі сияқты өсіп, иттің басындай болғанын да
міндетситін сияқты... Ал шындығына келсек, тіпті де бойжеткен қыз емес
ол. Бізге бұйрық беретіндей ақысы жоқ. Мен кеше төсекке жатарында бəрін
де жақсылап көріп алдым... Ойбай-ау, өзі естіп қойып жүрмесін тағы да!
Күтпеген жерден басымызға əңгіртаяқ ойнатып жүрер.
- Ой, мен одан тіпті де қорықпаймын. Білесіңдер ме, біздің шешеміздің
өліп қалуына осы қыз кінəлі. Əкеміз пальтоны біздің шешемізге емес, осы
қызға сатып əперді ғой. Оның үстіне, бұл қыз күніне екі рет үйге кетіп дем
алатын, ал шешеміз тыным көрмей, еңбек еткен үстіне еңбек ете беретін.
Ауру екеніне де қарамайтын...
- Нонни, марқұм шешеміздің екі қолын жайып отырған əжеміздің
алдына тəлтіректеп барып, қалай құлай кеткені сенің де есіңде болар?
Бейшараның қалай қалтырап діріл қаққанын ұмытқан жоқсың ба?
Баланың не деп жауап қатуға батылы жеткен жоқ.
- Ол сұмдық оқиға əкеміз Букодланы бауыздаған күні болып еді ғой, деп қайта сөзге араласты Хельги.
Тағы да үнсіздік орнады.
- Нонни, сен мынадай жағдайды байқадың ба? Кейбір адамдар тірі
кезінің өзінде-ақ өлікке ұқсайды емес пе? Сен олардың көздеріне үңіле
қарап көрдің бе? Мен мұны бірден байқаймын. Олардың көздеріне қараған
бойда қайсысы тірі, қайсысы өлі жан екенін байқай қоямын. Біздің
шешеміз əжеміздің алдына жайған қолына құлап түскен кезінде ол біржола
шын өлді, содан қайтып тіріле алған жоқ. Есіңе түсіріп көрші, əр кеш
сайын бізге өте ауыр аянышпен мүсіркей қарайтын еді ғой.
- Жағыңды қарыстыршы, Хельги! Сен менің жанымды неге ұдайы
қинай бересің осы?
- Қазір Фрида кемпірдің алдыңғы жылы көрегендікпен айтқаны айна
қатесіз келгенін көрдің ғой. "Мұның бəрі де еркек адамның қатігез
тағылығы! Ол сендердің бəріңнің де түптеріңе жетеді əлі! Деген жоқ па
еді?
Балалардың үлкен ағасы, міне, осылай деді. Кейбір адамдардың
адамдардың бойында таң қаларлық дарын қабілеті болады. Олар сенің
тағдырына жазылған нəрсені оқып біледі, ести де алады. Олардың ақылойы адам түсініп болмайтын алыс қиялдарға бағытталады, тіпті бас
айналдыратын кеңістіктерде шарықтап кетеді. Ал олар дүниенің арғы
бетіндегі, Құдай өзінің ажалдан қашып құтыла алмайтын жұмыр басты
пенделерінің көруіне болмайтындай етіп жаратқан кеңістік. Ондай
көріпкелдік дарыны кіші інісінің зəресін ұшырды. Ол өзінің дегбірі қашып,
дəрменсіздене бастағанын сезінді. Өйткені өзінің қиялындағы арманынан
басқа əлі ештеңені де көрген жоқ болатын.
- Хельги, менің неғұрлым тезірек ер жеткім келетінін білесің ғой сен! –
дейтін ол кей-кейде. Ол өзінің арман-мақсатының, марқұм шешесінің
дарынының арқасында өзін-өзі тағдырдың қатал соққысынан, оның арғы
жағында күтіп тұратын қатыгездік атаулыдан қалай сақтану керектігіне
қалай қол жеткізуге болатынын ойлап, басын қатыратын да жүретін.
Шіркін-ай, осындайда оған қанат бітіп, əуеде еркін ұша алатын құс сияқты
иен даланың үстімнен, Утиресдемиридегі биік қоршаудан асып өтіп,
телеграф бағаналарының желісін артқа тастап, самғап ұша алатын болса
ғой!.. Алайда ол қаншалықты тəтті қиялға берілсе де өзін қанатсыз
қалғандай, бейне бір төрт аяқты жануар сияқты сезінді. Үлкен ағасы бұған
қайдағы бір тікенекті сымнан тоқылған қоршау сияқты болды. Өйткені ол
іңір қараңғылығын соза түсетіндей, «Əумин!» деген сөзбен ғана
аяқталатын мəңгілік кедергі сияқты көрінді. Тіпті бұл, Нонни, одан ақырын
жылжып, табалдырықтың бір шетіне алысырақ отырса да əлдебір күштірек,
көңіл жабырқатарлық "Əумин!" деген сөз құлағына өлімсіреп естілді де
тұрды.
- Сен мені тыңдашы, Хельги, - деді ол ақырында. Оған тамаша бip ой
келіпті. - Осы біз үйімізден неге қашып кетпейміз? Есіңде ме, Гилде
тəрбиеленіп жүрген асыранды бала бар емес пе еді? Биылғы көктемде ол
қашып кетіпті. Иə, шынымен-ақ қашып кетіпті! Қаша, қаша шығысқа
жетіпті, Виктің өзіне дейін барыпты.
- Онда əке-шешесі тұрады ғой, - деп түсіндірді үлкен ағасы. - Олар
баласын таудан асып түскеннен кейін өздерінің қолына алыпты деседі. Ал
бізді кім қолына ала қояды? Сонда біз қайда барып сиыспақпыз? Ешкім
қабылдамайды. Барар жеріміз де жоқ.
Олар табалдырықта əлі де отыра берді. Түн қараңғылығы қоюлана
түсті. Ол қараңғылық қырсыққанда, əсіресе жарқын болашақты бəрінен де
көбірек аңсап, армандайтын кішкентай Нонни үшін өте-мөте қою сияқты
болып көрінді. Ол осылай отыра-отыра төзімі таусылған кезде тағы да бір
əңгімені бастады:
- Мамам жас кезінде тау үңгірінде тұратын аульвалармен дос болыпты.
Бұл оның туып-өскен жері Урдарсельде болған көрінеді. Ол маған бұл
əңгімені былтыр, екеуміз тау баурайында Букодланы жайып жүрген
кезімізде айтқан. Мамам сонда маған əн де салып берген. Бұдан көп уақыт
бұрын, менің əлі кішкентай кезімде, əлгі аульвалар мамама: "Мына балаң
болашақта керемет əнші болады" депті...
Ол үлкен ағасына аульвтардың əлі бүкіл дүние жүзіне арнап əн
шырқайтын əртіс болады дегенін айтпай, жасырып қалды. Өйткені менің
бұл орындалуы алыс əдемі де нəзік арманымды күлкіге айналдырар деп,
айтуға батылы бармады. Шынында да асыл арман атаулының бəрі де
қайдағы бір қайғы мен мұңға толы келеді емес пе? Сөйтті де ол сыпайы
ғана былай деді:
- Мен Редсмиридегі шіркеуде əн айтатын болатын сияқтымын.
- Ой, сен өзің қандай аңғал едің?! Жас балаларға не айтса да бола
береді. Соны да білмейсің бе? Білмейсің, əрине! Өйткені əлі жассың.
Кезінде мамам маған да тап осындай əңгімелер айтып беретін. Алыс бір
жақта перінің қайырымды қыздары өмір сүретін, ол жақтағы жағдайдың
бəрі де - бораны да ғажайып, ауа райы да, жарқыраған күні де өзгеше
екенін айтып отыратын. Əр күні бір біріне ұқсамайтын қызық көрінеді.
Сөйтіп əр түрлі əңгімелер айтып жүргенде бала тапты, онысы өліп қалды.
Содан кейін-ақ мамамыз аурудан көз ашпады - ұзақ-ұзақ науқастанатын
болды. Ол ауыр күрсініп, демін алған сайын науқасы жанына бататынын
сезетінмін. Кейбір түндері ол қатты қиналып жатқанда оған жанымның
ашитыны сонша, оның ыңырсып, ыңқылдағанын тыңдаумен мен ұйықтай
алмай, көрер таңды көзіммен атыратынмын. Кейде кешке қарай, ұйтқыған
боран соғып тұрған кездің өзінде, ешкімге білдірместен үйден кетіп
қалатынмын. Ондайда мен кез келген жартасқа барып, олармен сыбырласа
сырласатынмын. Менің сыбырымды жақсы естісін деп, жартастың мұз
қабыршақтарын сыдырып тастайтынмын. Сонда менің əр жартастан
жалбарына өтініп сұранатыным - олардың мамама көмек көрсетуі. Өйткені
ертегілерде жартастардың адамдарға көмектесетіні туралы көп айтылады
ғой. Бір күні мен он, тіпті отыз жартастан жалбарына көмек сұрадым-ау
деймін. Өйткені олардың біреуінде болмаса, басқа біреуінде перінің
қайырымды қыздары кездесіп қалатын шығар деп үміттенетінмін. Егер ол
жартастардың үңгірлерінде перінің қыздары тұратыны рас болса, олар
мамама, бəлкім, біздің бəрімізге де шарапатын тигізетін болар деп ойлап,
армандайтынмын. Бірақ ешкімнен де көмек болмады. Мамамыз қайтыс
болды. Иə, қайтыс болды. Сен айта қойшы, перінің қыздары мамамызға
неге көместеспеді? Сен бəрін де білемін, тіпті менен де көбірек білемін деп
ойлаушы едің ғой! Олар көмектеспеді. Көмектеспеген себебі - бұл өмірде
ешқандай да періштенің қыздары атымен жоқ! Олар бірде-бір жартастың
үңгірінде өмір сүрмейді. Мамамыздың ондай ертегілер айтып беретін
себебі - біз əлі жас едік, ал мамамыз өте қайырымды да қасиетті жан
болатын.
- Сен өтірік айтып отырсың, - деп, Нонни жылап жібере жаздады.
Өйткені ағасының айтқан сөздері жанына батып, жəбірленген болатын.
- Кейін мен өскен кезімде, - деп, сөзін жалғастырды үлкен ағасы, мамам ауырып жатқан бөлмеге жиі-жиі кіретін болдым. Əлгі өзі айтатын
əңгімелерінің бəрі де рас па деп сұрағым келді. Бірақ олай деп сұраудың
реті келмей-ақ қойды. "Егер соның бəрі рас болса, - деп ойладым мен, перінің қайырымды қыздары оған да, біздің бəрімізге де көмектесер еді
ғой. Ал егер өтірік болса, менің ер жетіп, өсіп қалғанымды, қазір барлық
нəрсені түсінетінімді білуінің оған қаншалықты қажеті бар?" Ондай кезде
əкем келіп қалып, мені қуып шығатын.
- Бұл айтып отырғаныңның бəрі өтірік, бəрі жалған! Мені алдағың
келеді! - деп, айқайлап жібереді кішкентай Нонни, ағасын қос
жұдырығымен төмпештей түсіп. Ол өзінің бұл қылығын өзге, бұдан басқа
əлдебір жақсы дүниенің бар екенін іс жүзінде айқын сездіре қоятын нақты
дəлел ретінде жасағандай болып.
- Нонни, ауа райының қолайсыздығына қарсы оқылатын псалом-дұға
есіңде ме? - деп сұрады үлкен ағасы, Нонни оның өзін төмпештеп болды-ау
деген кезде. - Нонни, мен саған бір қызық əңгіме айтып берейін, сен
жақсылап тыңдап ал.
- Жоқ, тыңдамаймын. Тыңдағым да келмейді, - деді кіші інісі. Сен маған
тыныштық бер! Менің мазамды алмай, жайыма қалдырғың келмейтіні несі?
Сөйлеме маған!
- Сен мына қызықты байқап па едің? Əжеміз бір нəрсе бола қалса, "Мен
осылай боларын білгенмін!" немесе "Бұл сендерге əлі аз, бұдан да
сұмдығын көресіңдер! Мен осының боларын мана таңертеңгісін-ақ
сезгенмін. Жаман ырым байқағанмын!" деп, үнемі айтып отырушы еді
ғой... Не болып қалса да осы сөздерін қайталаудан танбайтын. Ол ешқашан,
еш нəрсеге қуанбайтын, ешқашан еш нəрсеге күйіп-пісіп өкінуді білмейтін.
Мамам жан тəсілім етіп, Ауста оның бетін жапқан кезде əжеміздің не дегені
есіңде ме? Ол мамамды маңдайынан сүйіп отырып: "Бұл жағдай мені тіпті
де таң қалдыра алмайды" деген жоқ па еді?
- Өйткені əжеміздің жасы жүзге жетіп қалған болатын, - деп, өзінше
баяу үн қатты кіші інісі.
Алайда үлкен ағасы оның бұл айтқанымен келісе алмайтынын жалмажан білдірді.
- Жоқ, - деді ол - Сен білмейсің. Олай деген себебі - əжеміз бəрін де
түсінетін, аспан асты, жер үстінде не болып жатқанын түгел білетін.
Аңдардың жан-тəніне еніп алатын желікпе нақұрысты ұмытқан жоқсың
ғой? Ол туралы қолайсыз ауа райына қарсы оқылатын псалом-дұғада
айтылатын. Біздің əңгімемізді дұрыс түсінген адам бұл дүниедегінің бəрін
де жақсы біледі.
- Мамамыз ешқашан ешқандай псалом-дұға оқымайтын, - деді
кішкентай Нонни. - Ал əкеміз "Ешқандай да Иисус болған емес!" деуден
танбайды.
- Шынында олардың ешқайсысы болмаған да шығар. Əлгі псаломдұғада айтылатын желікпе нақұрыс деп жүргеніміз Колумкилли сияқты
біреу болуы мүмкін. Менің бұған ешқандай күмəнім жоқ. "Мұны қайдан
білесің?" дейсің ғой? Мен оны өз көзіммен көргенмін. "Қашан?" дейсің ғой.
Əрқашан. Əрқашан жиі-жиі көретінмін. Бір күні əкеміз қойларды хуторға
айдап келе жатқанда бір қойдың құлағы қанжоса болып кесілгенін айтқан
жоқ пе еді? Ол күні де жаңбыр құйып тұрған болатын. Ал мен сонда
Колумкиллиді өз көзіммен көргенмін. Ол бір қойды ұстап тұрып, басына
бір нəрсе жасап жатқанын байқап қалғанмын. Бірақ нақты не жасағанын
біле алған жоқпын. Иə, ол Колумкиллидің тап өзі болатын.
- Соның тап өзі ме? - деп сұрады шошына абыржыған жас бала.
- Өткен қыста қойлардың қырылуына да соның сиқырлы дуасы себеп
болды. Бəріне кінəлі - Колумкилли! Оны жеті рет өлтірсс де қайта-қайта
тіріліп кете береді... Осы аңғардағы хуторды қайыршылыққа душар еткен
де тап соның өзі. Бір емес, жеті рет қайыршылыққа ұшыратыпты. Мұны
бүкіл приход жақсы біледі. Мен Колумкиллиді күн сайын дерлік көремін.
- Шылғай өтірік! Сен еш нəрсені де көрген жоқсың! - деп тағы да қарсы
шықты Нонни. Ол ызалана ағасын тағы да қос жұдырығымен төмпештің
астына алды.
- Менің оны неге көре беретінімнің себебін білесің бе сен? - Ағасы
кішкентай інісінің екі қолын ұстап тұрып, оның құлағына былай деп
сыбырлады: - Оның себебі мен де өлген адаммын. Нонни, сен менің екі
көзіме мұқият қарашы. Менің тірі емес екенімді өзің де көресің.
Ағалы-інілі екеуі - бір-біріне табиғатынан қарама-қарсы жандар. Сөйтсе
де бірін-бірі толықтыра түсетін сияқты. Олар – адам бейнесіндегі мəңгілік
қарама-қарсылықтың айқын көрінісі. Бұл өзі қара күзде - қыстың түсер
қарсаңында, үйдің сыртқы есігінің табалдырығында іңір қараңғылығы
қоюланып, түн болып, болмыстың барлығы мен жоқтығы бір-бірімен
шектесе ұштасып, өзіндік қырлары білінбей кеткен кездегі болған əңгіме
еді. Қара бұлттардың арғы жағынан ай көрінді.
ҚЫРЫҚ БІРІНШІ ТАРАУ
АТЖАЛМАНДАР
Рождество оразасы кезі. Бьяртур қой қораны көріп қайтуға шықты.
Тыста сықырлаған күшті аяз бар екен. Қойларды өріске шығаруға
болмайды. Балалардың əжесі қашанғы əдеті бойынша пештегі шала жанып,
бықсыған отпен алысып отыр. Жаны кетіп, ұйып қалған саусақтары епке
келе бермейді, əрең қимылдайды. Түтінге тұншыққан балалар мамық
көрпенің астында бүк түсіп жатыр - ұйықтап жатқаны не оянып алып,
пештегі шөпшектің сырт-сырт етіп, əлсіз жанғанын тыңдап жатқаны
белгісіз. Былтыр да, былтырдың алдыңғы жылы да тап осылай болған.
Əжесі Аустаны оятпақшы болып, алғашқы рет босқа əуреленемін дегенше
дегенше кішкентай Нонни өзінің бүкіл ақыл-ойын қашан, қай жерде, қалай
жəне кімнің басынан не өтетінін болжап білуге шоғырландырып, босқа
арамтер болып, əуре-сарсаңға түсетін. Өткен жылы бұлардың бəрі де
уақыттың аса ауыр тынысына құлақ түрумен азаптанған болатын. Өлең
мəтінінде əнге қоса шертілетін ішектің үзіліп кеткен үні сияқты енді ол
ауыр жағдай да бірте-бірте басыла бастады. Қайғы-қасіреттің ауылы
алыстай түсті. Мұның да өз қуанышы бар. Өйткені біздің жан дүниеміздегі
өліп қалған нəрселерді түгел қайта тірілткендей болады. Əдемі гүлді табақ
та əлдеқашан сынып қалған еді.
Ошақтағы от қыза түсіп, плита үстіне қойылған су қайнаймын дегенше
кенет Бьяртур келе қалды. Ол аяғын тез-тез басып, ызалы түрде жоғары
көтерілді. Əдетте қой сойып жүретін пышағын алды да оны қынынан
шығарды.
- Ім, мынау тағы бір сұмдықты бастайын деді-ау, - деді қарт əже ақырын
ғана.
Қолында жарқ-жұрқ еткен болат пышағы бар Бьяртур балаларына
жақын барды да оларды төсекте жатқан жерінен тұрғызды.
- Жүріңдер менімен! Қой қорада не болғанын көріңдер. Əжелерің кейін
біле жатар.
- Мұнда не болып жатқанын айтып, ешкімді таң қалдыра алмайсың? деді кемпір. -Əсіресе мені...
Биыл қой қора тез босап келеді. Оулавюрдің айтқанындай, мықты
қойлар қайтадан қатарға қосылып, əлсіздері шетінен қырылып жатыр. Ол
жергілікті жəне шетелдік газеттердің жарыса жазып жатқан сөздерінен
мысалдар келтіріп өзін де, өзгелерді де осылай жұбатуды əдет етіп алған
болатын. Шынында да биыл Бьяртурдың қой қорасындағы ақырдың
басында қойдың аз болса да саз тамаша тұқымдары тұрған еді. Сөйтіп ол
өзінің отарын бұрынғы қай кездегісінен болса да мейлінше жақсы көріп
кеткен Сондықтан да ол отарында шығын көп болып жатыр деп зорлана
беруді қойған еді. Бьяртурдың пікірі бойынша, қолда аман қалған малдың
өзін қанағат тұтып, қуаныш ету қажет. "Ішек құрт - шаруаның душар
болатын көп қырсығының ішіндегі ең қауіптісі емес. Бəрінен де жаманы сиқырлы зұлым күштер. Оларға қарсы қолданатын шара жоқ - еш нəрсе
жасай алмайсың! Жем-шөбің қаншалықты мол əрі жақсы болса да малдың
басы азая береді, азая береді. Мына кəрі кемпірдің: "Əлі көретін
көресілерің алда!" деген сөзі, шамасы, дұрыс болуы керек. Қазір сиқырлы
зұлым күштер қайтадан құтырына бастады.
Бүгін таңертең малға шөп салу үшін қораға барғанда Бьяртур не көрді?
Текпішекті сатының баспалдақтары арасында қарауыта теңкиіп жатқан не
еді өзі? Байқап қараса, бел омыртқасы үзіліп, аяқ астында сұлап түсіп, өліп
жатқан қой болып шықты! Сатының жақтауына үлкен имек мүйізі ілініп
қалыпты. Бьяртур қызыл тіліне ерік беріп, өзі білетін қарғыс атаулыны
былапыт сөздермен молынан араластыра түгел айтты. Мүйізі ілініп өліп
жатқан қойды босатып алып күртік қардың үстіне тастады да балаларын
шақыруға кетті. Міне, балалары өліп жатқан қойды қақаған суық бұлыңғыр
таңның көгілдір тартқан жарығымен қаз-қатар тұрып таңдана қарасты. Бəрі
де адам түсініп болмайтын қисынсыз оқиғаларға толы күндер болады.
Бəрін де оп-оңай түсінетін қарапайым оқиғаларға толы күндер де кездеседі.
Гвендурдың айтуынша, бұл қой, шамасы, үюлі маяның үстіне шығамын
деп жанталаса секіріп жүргенде мүйізіне ілініп қалып, буынып өлген болуы
керек.
- Ақымақ! - деді оған Хельги. - Қай ойың айтады солай болды деп?!
Кішкентай Нонни ағасы Гвендурды ұрып жіберер ме екен деп, оның екі
қолын бірдей ұстап қалды да, артынша қоя бере салды. Ал, Ауста тісі тісіне
тимей сақылдап, тоңып тұрды.
- Сен шешеңе тартып тумағансың, Ауста! - деді Бьяртур. - Ол марқұм
қаусаған кəрі кемпір сияқты не болса, содан шошып, үрейлене бермейтін.
Ал сен...
Ауста ештеңеден де қорқып тұрмағанын, тек аяз қысып, діріл қақтырып
бара жатқанын айтып сендірумен болды.
Бұл жұмбақ оқиға хутор тұрғындарын екі күн бойы ойландырып,
толғандырды.
Поселкеден көп адам келді. Араларында ешкімге таныс емес бөгде
біреулер де жүрді. Бьяртурдың көңіл күйі болмады. Оларды кофе ішуге
шақыруға мүлде ықылассыз еді. Еріккендерінен қаңғып жүрген жұрттың
бəріне дəмді кофе қайнатып беріп, дəніктірудің не қажеті бар осы деп
ойлады. Жай жуындымен шығарып салса да болмай ма? Кім біледі, осы
жүргеннің бəрі бірдей ниеті түзу жандар деймісің? Мүмкін қой ұрлағысы
келіп жүргендері де бар шығар. Бұған дейін Жазғы мекенге шұбырынды
азғындар келе бермеуші еді ғой...
- "Не болып қалды?" дейсіздер ме? Ештеңе де болған жоқ. Егер басқа
біреулердің мұнда не болып қалғанын білгісі келіп, еміне сұраса, оларға:
"Біз ештеңе де сұрап біле алмадық!" дей салыңдар. Мұнда шынында да
ештеңе болған жоқ!
Арнайы келген меймандардың көңілдері көншімей тарасты. Арада үш
күн өткенде Бьяртур қозыларды көруге шыққан еді.
Ол тағы бір тосын оқиғаға тап болды. Үйдің бұғатынан салбырап
тұрған бір нəрсеге басын соғып алды. "Бұл не болды екен?" деп қараса,
өзінің ең жақын көретін қозысы екен. Біреу мойнына тұзақ салып, іліп
кетіпті. Бьяртур өзі білетін қарғысын тағы да үсті-үстіне төгіп, былапыт
сөздермен араластыра ақтарды. Бьяртур тұзақтың жібін қиып жіберді.
Мұқият қарап шығып еді, бұларда мұндай жіптің өздерінде бұрын-соңды
тіпті де болмағанына көз жеткізді. "Жоқ, бұл адамның қолынан келе қоятын
қылық емес! - Бьяртур адам баласының мұндай оңбағандыққа қалай ғана
баратынын көз алдына елестете алмай қойды. - Қойды тірідей асып кету
деген не сұмдық?!" Бьяртур қозы қамайтын төлхананың төңірегіндегі қар
үстінен із кесті. Қар қатып қалған, үстіңгі қабаты көкпеңбек мұзға
айналыпты, ешқандай із білінбейді. Мұндай таң қаларлық құпия сырға
толы оқиғалардың Жазғы мекеннің иесі Бьяртурдың хуторында ғана бола
беретіні несі? Бұл ешқандай да жоққа сенушіліктен аулақ емес пе еді?
Ешқандай сайтанға да, сиқырлы зұлым күштердің елесіне де сенбеуші еді
ғой! Бірақ бұл жолы ол үй ішіне өзінің көңіл күйі бұзылып келгенін
білдірген жоқ. Жабағы жүн жұтып, қақалып жатқан бір қозыны бауыздап
келгенін жай ғана айтты да қойды. Мұндай мызғымас берік сенімі оған
өзгелерде жоқ орасан зор моральдық күш-жігер бергендей болды. Ол өзінің
мазасын алып қобалжыта түскен толғанысын ең алдымен өз балаларына
сездірмеуге тырысты. Алайда соңғы күндердің оқиғалары оны қатты
үрейлердіре бастады. Өзі жеке қалып, қабағын аша алмай, қиналып
отыратын кездерінде қойларына қайта-қайта қадала қарап, əлдебір
нəрселерді міңгірлейтінді шығарды. "Бəрін де сайтан алсын, жын-пері
соғып кетсін түге!" деген сөзді күніне жүз рет дерлік міңгірлеп, қайталай
беретін болды. Үйде де, қорада да қолы іске барғанды қойды. Бəрінен де
түңілгендей күй кешті
- Маған екі жұп таза шұлық берші, қызым, - деді ол Аустаға. - Поселке
жаққа барып қайтамын.
- Поселке жақ?
- Иə, поселке жаққа, - деп қайталады ол. - Қой қорада атжалмандар
көбейіп бара жатқан сияқты. - Оның мұндай сылтауы қатерлі ісік ауруынан
зардап шегетін науқас адамның кейде тек қана ішім түйнеп ауырады деп
сендірмек болған əрекеті сияқты еді.
- Атжалмандар!? - деп таң қала сұрады приходтағылар. - Қайдан пайда
болып жүр? Жай тышқандар болса, бір сəрі, атжалмандары несі?!
Бьяртур поселкедегі Оулавюр, Эйнар қарттарға кіріп шықты. Олар
алдағы ауа райының қандай болатынын болжаған болып, біраз əңгіме
айтты. Бейне бір Рождество мейрамында отырғандай. Насыбай-темекілерін
қайта-қайта алып иіскеді. Олармен бірге Бьяртур да насыбай-темекі иіскеп,
ауа райы туралы өз болжамын айта отырды. Қарттар атжалмандардың бір
жақтан келе қоятын реті жоқ екенін айтты. Ал, Бьяртур оларға қарсы пікір
білдірді: "Мен үшін атжалмандар мен жай тышқандардың бір-бірінен
айырмашылығы жоқ" деді. Эйнар өзінің қарапайым пікірі өзге жұрттың
назарын аудара алмауы əбден мүмкін екені өзінен-өзі түсінікті дегенді
айтты. Оның əрқашанғы пікірінше, атжалман дегеніміз атжалман, ал
тышқан дегеніміз тышқан болатын. Ол осы екі арада ұмытып кетпей
тұрғанда былтырғы күзде, пішен шабығы аяқталған кезде, өзінің жазда
салған псалом-дұға тəрізді бір өлеңін Бьяртурға беріп қойғысы келетінін
білдірді.
- Meн, - деді Эйнар Бьяртурға, - кезінде сенің бірінші əйелің туралы
өлең шығарып едім, кейіннен екінші əйелің туралы да өлең шығардым. Ол
марқұмдардың екеуі де тамаша əйелдер еді ғой. Тіпті, баға жетпейтін
жақсы жандар болатын. Бірақ жазмыштан озмыш жоқ, бəрі де Құдайдың
қалауымен болып жатады...
- Ал екінші жағынан алып қарағанда, - деді Оулавюр, - тышқандар