Арманын Аңсаған Жандар - 04

өз алғысымды ойша жаудырып тұрмын, Бьяртур. Біздің Утиредсмирдегі
қойларымыздың аман-сау болуы сенің арқаң, əрине. Сен біздің есігімізде
жалшы болып, қой бағып жүргенде қандай алғысқа болса да лайықты
жақсы істер тындырдың. Ежелгі ескі өлеңдердің бірінде: "Бақташыңды
жақсы көр өз тəнің мен жаныңдай" деп тегін айтыла салмаса керек.
Бақташы байғұс таң сəріден тұра салып, қақаған суыққа қарамай, тілсіз
жануарлардың жағдайын жасайды. Онысына тіпті де ренжіп, қиналмайды!
Оларда жанашырлық сезім күшті. Сондықтан да карлы боранның өзінде
қажымайды, барған сайын қайраттанып шыныға түседі. Ол өз бойында
соншалық күш-жігер бар екеніне таң қалады. Күтпеген жерден кездескен
сұрапыл күштерге қарсы күресте ғажайып ерлік танытады. Дəрменсіз
əлжуаз жануарлар үшін соншалықты қиындықтарға төзіп, жеңіп
шыққанына шын жүректен қуанады.
Табиғат аясындағы өмір мейлінше ғажап! Ол - адамдарға тəрбие
берудің нағыз қайнар көзі. Шаруалар - ұлттық мəдениетіміздің мықты
тірегі. Олардың ең ардақты борышы -отанымыз бен халқымыздың игілігі
жолында аянбай еңбек ету, жақсылыққа жету жолдарын жалықпай
іздестіру.
Ақын фру өзінің сезін кəміл иландыра əрі жалынды шабытпен аяқтады.
Шатырдың іші қапырық болып, ысып кеткені сонша, оның маңдайынан да,
қызыл шырайлы келген екі самайынан да тер моншақтап акты. Ол
қалтасынан бет орамалын алып, терін сүртті.
- Сіздер парсылардың дінімен таныссыздар ма, əлде жоқ па? Ол жағын
мен жақсы білмеймін. Олардың нанымына қарағанда, жарық күннің
құдайы мен қараңғы түннің құдайы бір-бірімен ұдайы жауласумен болады
екен. Адамдардың пешенесіне жарық күннің құдайына көмектесу жазылған
көрінеді. Сондықтан да олар жер өңдеп, топырақтың құнарын арттырады
екен. Міне, бүл - шаруалардың үлесіне тиетін қасиетті міндет. Олар,
былайша айтқанда, Құдайға көмектеседі, Құдаймен ынтымақтаса əрекет
етеді, түрлі егін егеді, мал өсіреді, өздеріне ұрпақ өрбітеді. Жер бетінде
бұдан асқан құрметті міндеттің болуы мүмкін емес. Сондықтан да мен
осында отырған барлық шаруаларға, соның ішінде əсіресе бүгінгі күйеу
баламыз Бьяртурға мынадай сөз арнамақпын.
Сендер, шаруалар мен шаруа əйелдер, таңның атысынан күннің
батысына дейін бел шешпей қажырлы еңбек ету арқылы қандай үлы да
игілікті іс тындырып жүргендеріңді жақсы сезінетін болуларың керек,
сендер Жаратушы иеміздің жасампаздық ісіне белсене атсалысасыңдар, ал
Ол сендердің іс-қимылдарыңа сүйіспеншілікпен көз жіберіп, көріп тұрады.
Сендердің ұрпақтарыңның жалғасып, өсіп-өнуі Соның ғана қолынан
келетінін ұмыта көрмеңдер.
Осыдан кейін фру Розаға арнап бірнеше соз айтты. "Нитуркотта туып-
өскен, жақсы тəрбие алған, мінезі салмақты қызды біздің
Утиредсмириде үй қызметінде көмекші болып істеген соңғы екі
жылдың ішінде бəріміз де жақсы көріп кеттік", - деді ол.
Бүгінгі қалыңдық - Жазғы мекеннің ертеңгі билеуші бикесі. Біліп
қойыңыздар, билеуші бике! Үйдің шаруасын дөңгелентіп алып кететін
сарамжал келіншекке мұндай құрметті атақ тектен-тек беріле салмайды.
Біздің бұрынғы өткен ата-бабамыз үй ішіндегі бала-шағаның бəріне бірдей
аналық мейірімін, жүрек жылуын аямай төгетін, қамқор болудан
жалықпайтын бірден-бір адам ол əйел заты екенін жақсы білген. Əйел заты
олардың тəніне қамқорлық жасап қана қоймайды, сонымен қатар ішкі
дүниесіне, бүкіл өміріне жан шуағын шашады. Үйдің берекесін кіргізетін
билеуші бике, бала тауып, ана болу бақытына жеткен əрбір əйел өзінің
үлесіне тиген бүл міндеттердің соншалықты биік те асқақ əрі кең ауқымды
екенін жəне мұның өзі оның үшінші не төртінші, тіпті мен айтар едім,
мыңыншы ұрпағы кезінде алдынан кезігетін жақсылыққа кенелетінін бір
сəт те естерінен шығармаулары тиіс. Жігітке жар болу, үйдің берекесін
кіргізетін билеуші бике болу - өте-мөте жауапты жұмыс. Өте-мөте жауапты
болатын себебі, оған міндет атаулының ішіндегі ең ұлы əрі ең ізгі түрі адамға бақыт сыйлау міндеті жүктелген.
Көптеген əйелдер өз үйін барлық уақытта бірдей шаттыққа, сылдыраған
күміс күлкіге толтырып, жайнатып қою мүмкін емес деп ойлайды. Бірақ
болмашы ғана ұсақ-түйектің өзіне зор мəн беріп, жақындарының жүрегін
бейне бір қуанышқа бөлейтін періштелер сияқты бола білу керек.
Шаңырағында ынтымақ, ырыс орнаса, əр адам-ақ үлкен ерлік жасай алады
- олар өз жүректерін өшпенділік, көре алмаушылық, жек көру, уайым-қайғы
деген азаптан арылтады. Міне сонда отбасы мүшелерінің бəрі де өздерін
құдіреті күшті Құдайдың өзі мəңгілік ізгі мұраттардың шуақты көктемі
арқылы ілгері бастап келе жатқандай көреді. Олар өздерін жандары таза, ер
жүрек адамдар ретінде сезінеді жəне өздерінің Құдайдың назарында
екеніне, оның сүйіспеншілігіне бөленгеніне көз жеткізеді. Ал мұның - өзі
шын мəнінде өте қиын, жауапкершілігі мол міндет. Бірақ ол - сонымен
қатар абзал аналар мен үйдің берекесін кіргізуші билеуші бикеге Құдайдың
өзінің тікелей жүктеп отырған міндеті. Ондай міндетті орындау қолымнан
келе қояр ма екен деген күмəнің қаншалықты коп болса да сенің бойыңнан
ол міндетті орындауға жеткілікті күш əрқашан табылады. Сенің қолыңнан
бəрі де келеді. Ол үшін Құдайдың қолдау көрсететін мейірімділігі мен
сүйіспеншілігіне сенуің керек. Ондай керемет күш өмірдің шуақты
беткейін жайлаған, жақсы тəлім-тəрбие мен білім алған əйелдердің ғана
емес, сонымен қатар өмірдің көлеңкелі жағында қалып қойған, жүдепжадап тоңып жүрген, құрқылтайдың ұясындай тар үйлерде тығылысып,
зорға сыйысатын, оқу-білімнен мақұрым қалған əйелдердің бойынан да
табылады. Сендердің барлықтарыңның бойларыңда ондай ізгілік белгілері
көп, өйткені сендердің бəрің де Құдайдың жаратқан сүйікті
құлдарысыңдар.
Өзінің шаңырағы мен ошағын жер бетіндегі бақыттың биігіне көтере
алған əйел күшінің ұлылығы сонша, ол жатаған лашықтардың өзін
асқақтаған биік сарайлармен теңестіре алады. Олардың екеуі де
соншалықты кең, жарық, жылы сезіледі. Міне, осы бір орасан зор күште
нағыз теңдік бар.
Роза, əрқашан есіңде болсын. Сен күн сайын болып жатқан толқындар
қозғалысын тудырасың. Ол толқындар дүниенің қиыр шегіне дейін жетеді,
тіпті мəңгілікке кетеді. Бірақ толқынның да толқыны халықтың жүрегін
мұздатады, қайғы-қасірет шектіреді.
Сен өз махаббатыңды неғұрлым толық жетілген, бəріне де көнетін,
шыдай білетін қалпыңда қабылда. Адам жанының ең жоғары асқақ та асыл
сезімдері, міне, осындай махаббатта ғана бір-бірімен жарасымды үйлесе
алады. Бүл өмірдегі барлық пасық та сасық нəрсенің бəрін де тек шынайы
махаббат қана жеңіп шығатынын ұмытпа. Жатаған лашықтарды салтанатты
сарайларға, кедейлікті жемісі төгіліп тұрған мəуелі баққа, қақаған суық
қысты мəңгі-бақи жадыраған жылы жазға айналдыруға бірден-бір қабілетті
күш махаббат күші екені есіңде болсын.
***
Жаңа үйленгендер мен меймандар сөзді үнсіз тыңдап шықты. Үнсіздікті
танауларына насыбай атқан шаруалардың анда-санда түшкіріп-пысқырғаны
мен шатырдың ішінде тынымсыз ұшып жүрген екі үлкен шыбынның
үздіксіз ызыңы, сырттағы құстардың сайраған үндері ғана бөлді. Фру
орнына қайта жайғасып отырғаннан кейін ғана жұрттың мұрындарын
шұқылап, тазалай бастағанға батылы барды. Мəз бола масаттанған əйелдер
өзара күбір-күбір əңгімеге қайта кірісті. Содан соң тағы да едəуір үнсіздік
орнады.
Меймандар күшейе түскен қапырық пен ыстық кофенің буына балқып,
маужыраған бойы шатырдың ішкі аппақ қабырғаларына түскен күн сəулесі
мен əлгі шыбынның біркелкі ызыңына елтігендей болып, жым-жырт
отырып қалды.
Кельдтен келген қоңқақ мұрынды, сақалы қудай аппақ қарт шаруа
Хродлогур Бьяртурдан:
- Бьяртур, сендердің Утиредсмирилеріңде биылғы көктемде қойдың
топалаң ауруы шығыпты деген не сөз өзі? Рас па? — деп сұрады.
Бұл сөзді естігенде жұрттың бəрі де - əлгі бойлары балқып, маужырап
отырғандар да, əлде бір қиялға кетіп, ойланып отырғандар да - елең ете
қалып, шошып кетті. Биылғы көктемде бүл өңірде əр жер-əр жерде кездесіп
жатқан топалаң ауруын естеріне алып, əңгіме ете бастады. Таспа құрт
ауруы туралы да кейбір келеңсіз сөз айтылды. Олардың бəрінің келген
ұйғарымы мына жағдайға сайды: соңғы екі жылдың ішінде иттердің
асқазанын тазарту ісі қалай болса, солай жүрдім-бардым жасалып жүр.
Кейбіреулер бүл үшін əрі шіркеудің кіші қызметкері - пономарь болған,
оның үстіне, пастордың тікелей қолдауымен əрі ит дəрігері қызметіне дейін
жоғарылаған Тау королін* кінəлауға бейім тұрған
- Басқаларды қайдам, əйтеуір мен əр күз сайын өз итімнің асқазанын
өзім тазалаймын жəне оны өз есебімнен, өз қаржыма жасаймын, - деп
жауап қатты күйеу жігіт.
Мұндай шараның дұрыс екенін бəрі де қуаттады. Қойдың ауру
атаулыдан аман болуының бірден-бір кепілі - иттің асқазанын мезгілінде
тазартып түру. Солай бола тұрса да адамдар кейбір жақсы
шаруашылықтардың өздеріне де микробтарға қарсы күреске тіпті де мəн
бермейді, бұл іске селқос қарайды.
- Егер адамдар миробтардан сақтана білетін болса, — деді Тоурир,
өзінің бұл салада бай тəжірибесі бар екенін айта келіп, - онда біздің
ештеңеден де қауіптенуіміздің қажеті қалмас еді. Бірақ барлық бəленің түп
тамыры бейқамдықта жатыр. Егер жұрттың бəрі бірдей микробқа қарсы
күресудің маңызын жете түсінген болса, онда олардың иттері де ауырмас
еді. Ал итін ауыртып алған адамның өз обалы өзіне.
Осы тақырып төңірегіндегі əңгіме көпке созылды. Əркімнің өз білгенін
айтып қалғысы келді. Эйнар адамдардың мұндай іске араласа беруін онша
қолдай қоймайтын. Өйткені, деп санайтын ол, бəрібір, ақырында бүкіл
дүниенің апатқа ұшырап, жойылатыны ондай жағдайдан ешқандай дəрідəрмектің де, дəрігерлер мен бақсы-балгерлердің де аман алып қала
алмайтыны белгілі. Ал біздің заманымызда мұның өзі ерекше айқын бола
түсуде. Оның үстіне, иттің аты ит қой, микробтың аты микроб, ал қойдың
аты қой! Бұған Оулавюр қолма-қол қарсы шықты. Оның айтуынша,
топалаң ауруының өзі қойды топалаң ауруына душар етеді. Иттерді ережеге
сай дұрыс емдемеудің салдарынан қой түгілі адамның ауруға ұшырауы
əбден мүмкін. Егер иттерді емдеу дұрыс жолға қойылса, онда олардың
асқазаны да тап-таза болар еді.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
КӨШПЕЛІ БҰЛТТАР
Ертеңіне Бьяртур жас келіншегін өз үйіне алып кетті. Оны Блесиге
мінезді де, атты шаужайынан мықтап ұстап, жетектеп жүрді. Өйткені Блеси
əлі жөнді бас білдірілмеген еді, тартынып, тепсініп, мінез көрсетумен
болды. Атқа Розаның мықтап буылған құс төсегі артылған-ды. Екі қапқа
бөліп салынған неке сыйлықтары ердің үстінен асыра екі қанжығаға бөле
байланған болатын. Ондағы қалайы мен кəстрол шөміш біріне-бірі
соқтығысып, салдыр-күлдір ете қалғанда ат есі шыға үркіп, бір жақ шетке
ойнақшып шыға кеткісі келеді. Бірақ қарулы Бьяртурдың əлеуетті қолдары
бейне бір теңізге тасталған зілді зəкірдей Блесиді тырп еткізбеді. Титла
бұлардың соңынан сүйретіле еріп келе жатты, кəдімгі жайма шуақ ашық
күндердегі барлық иттердің үйреншікті əдетіне басып, көктемгі сыз
топырақты тұмсығын тыға, жайбарақат бейқамдықпен иіскеп қояды. Блеси
үркіп, тулаған сайын оның артқы аяғынан тістеп алғысы келіп, ат пен оның
үстіндегі келіншектің одан бетер зəресін ұшырды. Бьяртур біресе атық
біресе итін сөгіп, балағаттаумен болды. Роза асудан асатын бүкіл жол бойы
Бьяртурдың аузынан дөрекі балағаттан өзге бірде-бір жөні түзу сөз
естімеді.
Олар Гунвердің төбешік моласына таяна берген кезде Розаның аттап
түсіп, молаға тас тастағысы келді: осылай ету оның ойынша, бақытты
болуына көмектессе керек.
- Гунвер тас тастауды талап етіп жатыр. Ол бұл асудан өтіп жататын
адамдардың бəрін де байқайтын көрінеді.
- Жоқ, - деді Бьяртур, оның сөзін кесіп тастап. - Ол бізге ешқандай да
бақыт сыйлай алмайды. Менің ондай сиқырлы елеске ешқашан
жағымпазданғым келмейді. Кəрі мыстан өз жайымен жатсын...
- Менің дегенмен де аттан түсіп, оған тас тастап өткім келеді, - деді
келіншегі.
- Сенің тастаған тасың оның атасының басына керек пе? Оған мен де,
менің ең жақын адамдарым да ешқандай тас тастап өтпейді! Менің
ойымша, əлдеқашан сүйегі құрап, тозақтың төрінен орын алғандардан гөрі
қазіргі көзі тірі адамдарға құрмет көрсеткеніміз жөн.
- Бьяртур, менің аттан түсуіме көмектесші, - деп өтінді келіншегі.
- Жоққа сенетін, бос сандырақтың қажеті қанша?! - деп жауап қатты
Бьяртур.
- Бьяртур, мен айттым ғой, өтінемін сенен, тас тастап өтейінші. Бұл менің борышым.
- Егер мен ұмытып қалмасам, пасторға да, басқаға да неке қияр
қарызымды толық өтедім ғой деймін. Бірақ ол бір ауыз жылы сөз де
айтпады. Олай болса, мен ешкімге ештеңе де борыштар емеспін.
- Бьяртур, егер менің тас тастап өтуіме рұқсат етпесең, біздің екеуіміз
де əлдебір бəлеге шалдығамыз.
- Менің ойымша, біздің Құдайға сенуіміз де, пастор Гунмундурға
сенуіміз де аздай-ақ, енді қайдағы бір сүйегі қурап қалған мыстан кемпірге
сенуіміздің еш қисыны жоқ! Өзің ойлап қарашы, сен енді өз еркің өзіңдегі
азат жансың ғой!
- Жарқыным, Бьяртур, - деп жалбарынды Роза, көзіне жас іркіліп. - Мен
бір бəлеге ұшыраймыз ба деп қорқамын. Тас тастамасам, болмайтын
сияқты. Бүл - ежелден келе жатқан нанымымыз, əдет-дəстүріміз емес пе?
- Сайтан алсын сол кəрі қақпас жалмауыз кемпірді! Жүр тезірек, Блеси.
Шəуілдей бермей, жап аузыңды, Титла!
Қатты шошынып, зəресі ұшқан жас нəресте сияқтанған келіншек аттың
жалына қос қолымен құшақтай жабысып қалды. Бірақ оның кемсеңдеген
иегі мен дір-дір еткен ернінің дірілі жас нəрестеге тіпті де тəн емес еді.
Енді оның бір соз айтуға да батылы бармады, тек үн-түнсіз ілгері қарай
жүріп келе жатты. Олар асудан асып, еңіске темен түскен бойда шалшықты
балшыққа таянды. Анадай жерден Жазғы мекен көзге түсті. Бьяртур аз-кем
кідірді де, Розаға жаңа хутор жақты нұсқады. Үй жасыл шоп басып кеткен
аласа төбенің беткейіне жабыстыра салыныпты. Бір түрлі көңіл
көтерерліктей жылы көрінетін сияқты. Ту сыртында - биік тау, қарсы
алдында - едəуір кең шалшықты балшық, одан əрі айнадай жарқыраған қол.
Батпақты жермен ирең қаққан шағын өзен ағып жатыр. Үй қарауытып
көрінеді - ойма шыммен катпарлана жабылған төбесі көгеріп үлгермепті.
- Əне, көрінді, - деді Бьяртур. Ол бұл сəттің қуанышын көптен бері
күтіп келген еді: алып келе жатқанда келіншегіме хуторымды сонадай
жерден, таудан еңіске түскендегі осы жерден нұсқап көрсетсем, ол риза
болғанынан, тіпті қатты қуанып кетіп шаттанғанынан алақайлап, дауыстап
жіберсе деп дəмелене армандайтын. Алайда тап қазір Роза осынау аңғарды
ерекше енжарлықпен алыстан шолып қана келеді, жүзінде əлдебір ренішті
өкініш пен қорқыныштың табы байқалады. Бəлкім, ол үйдің төбесінің əлі
көгере қоймағанына бола ренжіп келе жатқан шығар?
- Үйдің төбесін бірден жасыл желек жаба қояды деуге болмайды, - деді
Бьяртур. - Əлі-ақ көресің, келесі жазда үйдің төбесі қайсы, жасыл шөп
басқан жайылым қайсы екенін айыра алмай қаласың.
Келіншегі үн қатпады.
- Үй жаман емес, барған соң көресің ғой, - деді Бьяртур, əр айтқан сөзін
қайталап, жіктей түсіп.
- Гунвер-төбешік тұсынан өтіп бара жатқанда менің аттан түсуіме неге
рұқсат етпедің?
- Сен сол бір жалмауыз кемпірдің моласына тас тастап өтпедім деп əліге
дейін бұртиып келемісің өзі? - деп сұрады Бьяртур.
Келіншек аттың жалынан көз алмаған бойы барынша қасарысқандай
енжар қалпында отыра берді. Кенеттен бүкіл аңғарды да, бос жатқан кең
жазықты да көлеңке жаба бастады. Жаздың бас кезінде бұл өңірде ауа райы
адамның бет жүзіндей болып, сағат сайын құбылып тұрады. Бүгін де
сондай күндердің бірі еді. Түйдек-түйдек шудаланған ақ бұлттар аспанды
жауып, бейне бір адамның ұшқыр ойындай жылдам жылжып, көше берді.
Көлеңкесі жерді жауып бүкіл аңғарды тұмшалай түсті. Дегенмен күн
шұғыласы тау шыңдарын əлі де жарқыраған нұрға бөлеп тұрды. Əйелі
үндемеген соң Бьяртур аттың шылбырын шаужайынан ұстады, ешқандай
қажеті болмаса да енді итін шақырған үн қатты да ілгері бастады; ердің екі
жағына асыра артылған қапшықтардағы той сыйлықтары тағы да
салдырлай түсті.
Жол енді Редстад өзені асудан темен қарай құлап ағатын шатқалдың
бойындағы еңіспен ылдиға қарай тартты. Жаңбыр тамшылай бастады.
Үнсіздікті келіншек бұзды:
- Бьяртур, - деді ол.
- Айта бер, саған тағы не керек? - деп сұрады күйеуі, келіншегіне жалт
бұрылып.
- Ештеңе де керек емес, - деп жауап қатты Роза. - Аттан түсуіме
жəрдемдесші. Менің өз үйіме қайтқым келеді.
Бьяртур кілт тоқтады да келіншегінің бетіне қадала қарады.
- Немене, сенің есің дұрыс па өзі, Роза? - деп дауыстап жіберді
ол.
- Менің өз үйіме қайтқым келеді, - деп қайталады.
- Қайдағы өз үйіңді айтып келесің?
- Төркінімдегі үйіме кетемін.
- Мен сенің мұншалықты есуас екеніңді бұрын білсемші, Роза! - деп,
Бьяртур атты ілгері жетелеп жүре берді.
Келіншектің көзіне мөлт-мөлт жас іркілді. Бүл дүниеде өксіп-өксіп жан
дүниеңнен шыққан көз жасынан ыстық əрі тəтті ештеңе де жоқ.
Ерлі-зайыпты екі жас еңіске түсіп келе жатты. Соңдарында иті ілесіп
келеді. Хуторға таяп қалғанда Бьяртур шалшықты батпақты кеше-меше
атты тура төтесінен үйге қарай жетеледі. Бұл өзі миы шығып жатқан
батпақты түс еді. Бір жерге жете бере ат бауырына дейін дерлік батып
қалды. Ол босанып шығамын деп ілгері-кейінді жұлқынған кезде үстіндегі
əйелді ұшырып түсірді. Роза лай су мен батпаққа малшынып, үсті-басын
түгелдей былғап алды. Бьяртур оның тұруына жəрдемдесіп, қол
орамалымен оның бетін сүртті.
- Əйел жарықтық еркектерге қарағанда əрқашан əлсіз деген осы, - деп
қойды оған əлдебір ғибратты ақыл айтқандай болып.
Роза жылағанын қойып, жолдың қалған бөлігін күйеуінің жанында
қатарласа жүріп өтті. Ол хутордың жанынан ағып өтіп жатқан шағын
өзеннің жағасына отыра қалып, белдемше көйлегін жуып, тазартып алуға
кірісті. Ал Бьяртур аттың ер-тұрманын алып, аяғын шідерлеп, жайылымға
қоя берді. Қаптаған бұлт ыдырап, көлеңкесі қаша бастады: шағын
жайылым үстінде күн қайтадан жарқырай түсті.
Үй мен қой қораның шатыры біріктіріліп, тұтасынан жабылған еді.
Ойма шымнан қатпарлана қаланған қабырғаның орта тұсынан қос бағандап
салынған жақтауы бар ағаш есік көрінді. Ол табалдырығы биік,
маңдайшасы аласа кəдімгідей тар есік еді - ішке еңкейіп қана бас сұға
аласың. Қой қора жағы əрі қараңғы, əрі салқын екен. Ылғалдың
молдығынан көгерген зең басып кетіпті. Төбедегі тесіктің қақпағы
ашылғанда жоғарыдан əлсіз жарық сібірлейді. Қабырғаларды жағалай
ақырлар қойылыпты. Бір жақ қапталдағы қабырғаның арғы түкпірінде
пішен сарайға шығатын болашақ есіктің нобайы байқалады. Жеті
басқышты текпішек саты арқылы жоғарыдағы жатын бөлмеге көтерілуге
болады. Бьяртур ол текпішек сатының берік те қауіпсіз екенін көрсетпек
болып, жоғарыға алдымен өзі шықты. Іле-шала келіншегі де көтерілді. Роза
күйеуіне үйдің терезелері тым кішкентай екенін айтты.
- Бұған дейін салтанатты сарайда тұрып келгендей сөйлегеніңе жол
болсын, - деп кекете сөйледі күйеуі. - Егер саған күннің көзі керек болса,
сыртқа шық - жарық жетіп артылады.
- Редсмиридегі сияқты үлкен терезелердің жоқ екені өкіншті- ақ дегенім
ғой.
- Бəлкім, сен Редсмириде қалып қойған тағы бір нəрселерге де өкінішті
шығарсың?
- Сен нені тұспалдап тұрсың өзі? - деді келіншегі. - Ұялсаң етті!
Бұл Бьяртурдың төбесі тіреліп қаларлықтай шағын ғана аласа бөлме еді.
Еденге төселген, төбесі жабылған тақтайлар сияқты ағаштан жасалған қос
кереует бір-біріне жымдастыра қабырғаның іргесіне қатар қойылыпты, ал
үстел терезенің табанша тақтайына қоса шегеленіп, бекітіліпті. Ішке кіре
берістің сол жақ қапталында кішкентай плита пеш бар, оның үстіңгі
жағында үй шатырының құлама ылдиында үлкендігі алақандай ғана екінші
терезе бар екен. Оның əйнегінен шатырдың етегінде жайқала ескен жасыл
шөптің бірнеше сабағының тербетіліп тұрғаны көрінеді. Қабырғаларының
қалыңдығы сондай, терезенің əйнегі арқылы жарықтың бірде-бір сəулесі
ішке ене алмайды. Ол үшін күннің көзі терезеге жоғарыдан емес, бір жақ
жанынан тік түсуі керек.
Ерлі-зайыптыларға арналып, үстелге таяу орналастырылған кереуеттің
үстінде ішіне мүк толтырылған төсеніш жатыр. Кереует асты жер еден.
Кереуетке таяу жерде Бьяртур ішіп-жеуімізге деп дайындап қойған азықтүлік - қара бидайдың ұны, Бруниден əкелінген ең жоғары сортты қант,
əлдебір ерекше жағдайда құймақ пісіруге арналған азын-аулақ бидай ұны
салынған жəшік тұр. Кім біледі, егер шындап іздесе, бұл жəшіктен, бəлкім,
шамалы мейіз де табылып қалатын шығар. Жəшіктің терең түкпірінде
керемет кептірілген бір қап балық жатты. Гилидегі досы Круси бұған
үйлену тойларыңа арнаған сыйлығым деп қойдың екі қанар көңін атқа
теңдеп əкеліп берген болатын. Өйткені алдыңғы жылы Бьяртур оның
балшыққа батып, шыға алмай жатқан жерінен бір құлынын аман алып
қалған. Ондай көңді сақтау керек - əзірше аршаның шырпы бұтағы мен
мүкті жаға тұрса да жарайды, батпақты жердегі шымтезек те жетіп
артылады, тек қазып алып, жинай бер.
Роза лай жұғып, былғанған көйлегімен ерлі-зайыпты екеуіне арналған
кереуеттің үстінде отыр, көзінің қабағы қызарып кетіпті, екі тізесіне еріксіз
салынған күректей үлкен қолдарына қадала қарап қалыпты.
- Немене, саған бүл жер ұнамай отыр ма? - деп сұрады Жазғы мекеннің
иесі Бьяртур.
- Мен бұдан артық бір нəрсе бола қалады деп күтті ғой деп ойлайсың
ба? - деді Роза.
- Қалай дегенде де бір нəрсенің жақсы екені даусыз: мұндай хуторы бар
адамның біреуге жалданған батырақ сияқты екі қолды қусырып күні бойы
босқа қарап отыруына болмайды, - деді Бьяртур. - Мен сені барлық уақытта
ақылды, өзінің ешкімге тəуелсіз дербестігін барынша қымбат бағалайтын
қыз деп ойлаймын. Өйткені бұл өмірдегі ең маңызды нəрсе - ешкімге
тəуелсіз дербестік. Менің пікірім - онсыз өмірдің өзін өмір деп білуге
болмайды. Тəуелсіз дербестігі жоқ адам - ол əлі нағыз адам емес. Ондай
адам -үрерге иті, сығарға биті де жоқ бейшара біреу.
- Иті де жоғы қалай? - деп Роза барынша немқұрайлы, ықылассыз
сұрады, мұрнын бырқ еткізе бір тартып.
Бьяртур терезе алдында едəуір уақыт тұрып, тау жаққа үнсіз қадала
қарады да, терең ойға шомды.
- Бұл аңғар біздің бір отар қойымызды жұтатпайды, - деді бір кезде
Бьяртур.
Келіншегі бұл сөзге онша мəн бере қоймай, қолының сыртымен мұрнын
бір сүртіп қойды.
- Мал өсірсең, қой өсір, табысы оның көл-көсір. Бізді өлтірмейді
əйтеуір, - деп сөзін одан əрі жалғастыра берді Бьяртур. - Əкем марқұм өте
дұрыс айтатын: адам мен қойды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды, екеуі
біртұтас дерлік нəрсе.
- Мен бір жаман түс көрдім, - деп күбір ете қалды Роза.
- Онда тұрған не бар? Түс - түлкінің боғы, қан қысымы көтеріліп, басқа
шапқанда немесе жайсыз жатып қалғанда, тіпті төсенішің буылтықтанып,
жамбасыңа батқанда түсіңе не болса сол кіреді. Биыл көктемде, бұрынғы
құлап қалған үйдің үйіндісін тегістеп жүрген кезімде мен де бір түс көрдім:
қарсы алдымыздағы тау қарс айырылып, жартастың қуысынан ай десең,
аузы бар, күн десең көзі бар керемет сұлу бір келіншек шыға келді.
Сұлулығын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес.
- Иə, тауықтың түсіне тары кіреді, - деп сөз қыстырды келіншегі. -
Еркектердің бəрі бірдей. Түсінде де əйелдердің етегіне көз салғанын
қоймайды.
- Мен, əрине, түске сенбейтін адаммын, - деді одан əрі Бьяртур. - Бірақ
əлгі түсімді биылғы күзде қозыларымызды сəті түсіп, қымбатқа сататын
шығармыз деп жоруға болатын шығар.
- Жұрттың айтуына қарағанда, бұл төңіректе айдың аманында
адамдардың көз алдында Гунвер аралап жүретін көрінеді ғой, - деді
келіншегі, өз ойынан хабар беріп. - Алдыңғы жылы осы маңда бір ат, қалай
үріккенін қайдам, тапа-тал түсте шауып ала жөнеліп, біржола жоқ болып
кетіпті деседі.
- Сол бір қарғыс атқан жалмауыз Гунвер туралы əңгіменің ешқайсысын
да тыңдағым келмейді, - деп, оның сөзін бөлді күйеуі.
- Мына бос жатқан кең алқапты жұрттың көбі содан қорыққанынан
тастай қашты емес пе?
- Шөптің басын сындыруға ерінетін, сандалбай жалқаулардың айтып
жүргені ғой оның бəрі. - Екі қолы алдарына сыймай отырса да не істерін
білмейтіндер бүкіл кінəні басқа біреуге аудара салуға шебер келеді.
- Сонда, сенің ойыңша, бұл дүниеде зұлымдық деген атымен жоқ па?
- Мен олай деген жоқпын. Теңізде де, құрылықта да адамның өміріне
қауіпті, тіпті ажал төндіретін жағдайлар кездесе береді. Оның ақыры неге
соқтырады сонда? Не ажал тырнағына ілінесің, не аман құтылып кетесің.
Қайдағы бір сиқырлы елеске, зұлым күштерге, құбыжық атаулыға
сенетіндердің бəрінің дендері сау емес. Менің ойымша, олардың қандары
бұзылған.
- Сонда иттер қалай болады? Олар коп нəрсені жақсы сезеді ғой, - деді
келіншегі.
- Қалай болғаны қалай? Ит дегеніміз кəдімгі ит дағы, - деп қарсылық
білдірді Бьяртур.
- Сен иттер бұл дүниедегінің бəрін де жақсы біледі деп едің ғой.
- Мен бұлай деп ешқашан айтқан емеспін. Мен адам жанын түсінетін
бірден-бір хайуан иттер ғана деп санаймын. Бірақ ит дегеніміз ит, ал адам
дегеніміз адам. Уиндирхлидтегі Эйнар тап осылай деп біледі.
- Барлық көріпкелдер бұл аңғарды сиқырлы елестер жайлайды деп бір
ауыздан қайталайды.
- Менің ондай көріпкелдерге түкіргенім бар, - деді Бьяртур. - Өз
сезіміне өзі ие бола алмайтындардың бəрін де əбілет бассын түге! Олардың
көзіне қайдағы бір жын-шайтандар елестейді. Фьордта жуырда ғана
жұрттың бəрін əуре-сарсаңға салып, бастарын қатырған бейне бір қаңғып
жүрген жарымес біреу сияқты. Əлгі есуас неме өзін-өзі ұстай алмай,
əлдебір басқа əлемге енгенін, сондай-ақ дүние туралы, Иисус Христос
туралы, бердлалық Кари туралы, IX Христиан* туралы сан алуан
сандырақтарды соққан болатын. Сөйтіп жүріп, округтық соттың қолын
сыртынан қойып, жалған құжат жасағаны үшін ақыры түрмеге жабылып
тынды.
- Бьяртур, мен сенің тіпті Құдайдың өзіне де сенбейтініңе толық көз
жеткіздім. Бұған ешқандай күмəнім жоқ, - деп терең ойға шома күбір-күбір
етті Роза.
- Менің дінге сенімім туралы əңгіме қозғамай-ақ қояйық, - деп жауап
қатты Бьяртур. - Ал қойдың пастор Гудмундир ойлап тапқан мына тұқымы
біздің бүкіл округымыздағы ең тамаша тұқым деп айтуымызға əбден
болады.
- Сонда сенің түнде ұйықтар алдында шынымен-ақ дұға оқымайтын
болғаның ба?
- Неге олай дейсің? Оқимын, əрине! Егер ұйқасы жақсы болса, ұйқыға
кетер алдында, кейде бір-екі дұғаны қашан көзіме ұйқы тығылғанша қайтақайта оқимын. Дұрысында, қазіргідей жұмыс басты емес кезімде жапжақсы оқитынмын. Бірақ "Біздің əкеміз деген дұғаны ешқашан оқыған
емеспін. Өйткені ол өлеңмен жазылмаған ғой. Мен ешқашанда жыншайтанға, дию-періге сенбеймін. Сонда мен не үшін дұға оқымақпын
десеңші! Көп сөздің керегі не, одан да кофе ішейік.
- Сенің сөзіңді тыңдасам, төбе шашым тік тұрады, не істерімді білмей,
есімнен танамын, - деді Роза. - Осындай сөздерден кейін Құдайдың
жіберген періштелерінің бəрі де бізден теріс айналып кететін шығар.
Сеніңше, бүл дүниеде көз алдыңда қалқайып көрініп тұрғандар ғана бар
екен ғой шамасы. Сені мұндай екен деп ойласамшы!
- Менде бес түрлі сезім бар, - деп жауап қатты Бьяртур. - Сол да жетеді.
Маған алтыншы немесе жетінші сезімнің не қажеті бар?
- Сенен əлдеқайда артық, білімді де маңыздырақ адамдар бар.
Қайырымдылық пен зұлымдықтың бар екеніне солар да сенеді.
- Əбден мүмкін, - деді Бьяртур. - Сенің кім туралы тұспалдап айтып
отырғаныңды жақсы білемін. Көктемде, Мириде, əйелдердің ортасына
қақтығыса-соқтығыса кіріп алып, қайдағы бір елестер туралы бос
əңгімелермен сендердің бастарыңды қатыратын да тап соның өзі еді ғой.
- "Сендердің" дегенің кімдер тағы? - деп сұрады Роза, көзін көтере
қадала түсіп. Оның сəл ғана қылилау көзінен тұңғыш рет əлдебір ұшқын
жалт ете қалды. Сонымен сен не демексің?
Бьяртур ежелгі бір ескі əуенді əндете жүріп, қазаншаны іздей бастады.
Ол енді су қайнатып, кофе ішуге берік бел буған еді. Текпішек сатыға жете
бере келіншегіне кері бұрылып қарады да, былай деді:
- Сонда жастық шағыңда шынымен-ақ біреулердің біреулермен жүріп,
ойнап-күлмегені ме? Мен ондай жағдайға тіпті де таң қалмаған болар едім.
БЕСІНШІ ТАРАУ
ҚҰПИЯ СЫР
Бьяртурдың абайсызда айтып қалған зілсіз ескертпесі, былайша
қарағанда, белгілі бір болған оқиғаны тұспалдау емес еді, оның үстіне,
бəлендей мəн бере қоятындай да нəрсе емес болатын.
Дегенмен де осы бір жағдай Жазғы мекендегі жас жұбайлардың
өмірінде өкінішті өшпес із қалдырды, бұған əсіресе Бьяртурдың байқамай
айтып салған бір ауыз сөзі себеп болды
- Жоқ, - деді Роза, - бұл айтқаның қып-қызыл жала! Барынша қорланған,
бақытсыз бейшара ол енді қабырғаға қарап теріс айналып, қасарыса
отырып алды.
- Ол кім еді өзі? - деп сұрады Бьяртур.
- Ешкім де емес! Сен жала жауып тұрсың.
- Сенің орныңда болсам, мен жасырмай-ақ, айта салар едім.
- Сен өзің туралы тіс жарып ештеңе деген жоқсың ғой.
- Несі бар, айтып бере аламын. Мен де құпия сыр деген атымен жоқ.
- Ал менің ондай сөзді тіпті де тыңдағым келмейді.
- Сендердің бəрің де күйеуге шыққанша қой аузынан шөп алмас
момақан көрінуге тырысасыңдар. Ал кімдермен байланысып, кімдермен
шатасып жүргендеріңді бір Құдайдың өзі білсін. Бізге, байларыңа,
махаббат емес, көзін əлдеқашан лашын құс шұқып кеткен бейне бір өлі
жемтік сияқты бір нəрсе ғана бұйырады.
- Ал, сен өзіңді күнəдан пəк періштемін деп ойлайсың ба?
- Ол əлгі Тинстадтан келген ұятсыз неме емес пе?
- Соның өзінен барып сұра.
- Əлде жер жыртуға жəрдемдеспек болып, Фьордтан келген малғұн ба?
- Мүмкін сол да болар.
- Бəлкім, гилтейгалық Сдейнканың үйінде бірге тұрып, оған некесіз
бала таптырған қатынқұмар мұғалім шығар?
- Байқаймын, сен осы өңірдегі барлық қатын құмарларды тізіп шығуға
серт еткеннен саумысың өзі?
- Ал сен солардың бəрімен де шатасқан болсаң, оған мен түк таң қалмас
едім. Оңаша орынды жын-шайтан жайлайды деген емес пе?
Ашу-ызаға булығып шыдай алмаған Роза орнынан атып тұрып, жан
даусымен айқайлап жіберді:
- Бір Құдайдың өзі куə, мен өз өмірімде əйтеуір бір нəрсеге өкінер
болсам, онда əлгілердің бəрімен шатасқаным үшін емес, қойды адамнан
артық санайтын, адамнан гөрі итке көбірек сенетін сен сияқты сұмырайға
күйеуге шыққаныма өлердей өкінетін шығармын! Бүгін жарым жолдан кері
қайтып, төркініме кетіп қалуға ерік-жігерімнің жетпегені қандай өкінішті!
- Бағана үйге қайтқым келеді дегеніңде-ақ мен бірден сезгенмін: сен
жалмауыз кемпірден қорыққан жоқсың, ойыңда басқа бір нəрсе болған екен
ғой, - деді күйеуі. - Сен, немене, мені көз алдыңдағыдан басқаны көрмейді,
құпия сырды сезбейді деп ойлайсың ба? Бірақ сен ойлап қалма: мен сенің
шыныңды күштеп, зорлап айтқызғалы отырған жоқпын. Əйелдің құпия
сырын білу үшін көз байлайтын сиқыршы болудың тіпті де қажеті жоқ.
Сендердің ежелден қандарыңа сіңген əдеттерің ғой: алдап-сулап келеке
еткендерді сүйесіңдер, бірақ көздеріңе жексұрын көрінетін басқа біреуге
күйеуге тиесіңдер.
- Өтірік айтасың! Жалған! - деді Роза.
- Биылғы көктемде сені неге ұдайы ұйқы басып жүргені белгілі болды.
Тап сол кезде ол ауылшаруашылық мектебінен қайтып келген еді. Сонда
сен дербестік еркіндікті осылай түсінген болдың ғой. Оның шыққан тегі
менің шыққан тегімнен жоғары деп ойлаған шығарсың. Ал оның əкесінің
сараң болғаны сонша, тіпті өзіне-өзі адам сияқты ас ішуді де қимайтын!
Ақырында балықтан сығып алынған майға қара май араластырып ішіп,