Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 40

— Сеньор каноник! Рыцарьлық романдарды қаншалықты ұнатпасам, қазіргі комедияларды да көптен соншалықты жақтырмаушы ем, өзіңіз осыған себепкер болған нәрселерді тілге тиек еттіңіз, — деді бұған жауап ретінде священник. — Өйткені, Туллий айтқандай, комедия адам өмірінің айнасы, адамгершілік өнегесі, ақиқаттың айғақ-нышаны болуға тиіс, ал қазіргі комедиялар, шынтуайтына келгенде, пәруайсыздық айнасы, ақылсыздық өнегесі, азғындықтың айғақ-нышаны болып отыр. Айталық, алғашқы актінің алғашқы көрінісінде жөргекте жатқан баланың, екінші көріністе сақал-мұрт қойған сақайған еркек боп шыға келуінен асқан ақылға сыйымсыздық болар ма? Қартты — қаһарман, жігітті — қоянжүрек, малайды — шешен, пажды — кемеңгер, корольды — жұмыскер, принцессаны — ыдыс-аяқ жуушы етіп бейнелеуден асқан ерсілік бар ма? Ал, көрсетіліп жатқан оқиғалар өткен немесе өтуі мүмкін уақыт аясы жайында сөз етудің өзі әурешілік. Мен бір комедияны көргем, оның бірінші пердесінде оқиға Европада, екіншісінде — Азияда, ал үшіншісінде — Африкада өтеді, егер әлгінің төрт пердесі болған болса, онда төртіншісіндегі оқиға Америкада өтер еді, сөйтіп дүниенің төрт бұрышы түгел қамтылар еді. Егер жаратылысты үлгі тұтуды комедияның түп қазығы деп білсек, онда оқиғасы Пипин мен Ұлы Карл заманында өтіп жатқан комедияның басты кейіпкері император Ираклийдің, Готфрид Бульонскийге ұқсап, Иерусалимге крест жорығын жасап, хақтағаланың табытын жаулап алғанынан тіпті ең қарабайыр деген талғам иесінің өзі қандай ләззат алмақ — өйткені, аталмыш билеушілер ғұмыр кешкен кезеңдер арасында әлденеше ғасыр жатыр емес пе? Егер комедия ойдан шығарылған жайларға негізделетін болса, ендеше оған тарихи оқиғаларды, оның үстіне әртүрлі кезеңде өтетін және әрқилы тұлғалар қатысатын, онымен де қоймай, шындыққа мүлдем жанаспайтын, керісінше, ешқандай кешірім жасауға болмайтын қателіктер араласқан оқиғаларды ортақтастырудың қажеті не? Бәрінен де жаманы, осының бәрін шеберліктің асқар шыңы, бұдан артықты армандау — құстың сүтін аңсаумен пара-пар деп бағалайтын надандардың табылып отырғаны. Ал, діни тақырыптағы комедиялар ше? Ешқашан болып көрмеген нендей ғажайып істер, дінге пайдасы дүдәмал нендей оқиғалар ойлап табылмай жатыр, бір әулиенің ғажайып істерін екіншісіне телу тәрізді нендей сорақылықтар жасалмай жатыр! Зайырлы әлеуметке арналған комедияларда да жазғыштар осындай ғажайыптарды бейнелеуден жасқанбайды, олардың көкейін тескен нәрсе — ғажайыптар мен, өздері айтатындай, құбылыстар, яғни бір нәрсенің өңін өзгертіп екінші нәрсеге айналып құбылып шыға келуі, қараңғы халықтың ой-қиялына күшті әсер етеді, сөйтіп оларды театрға үйірсек қылады деп санайды. Мұның бәрі шындықты бұрмалауға, тарихқа қиянат жасауға әкеп соқтырады, Испанияның ақыл-ойына көлеңке түсіреді, өйткені комедия заңдарын сақтайтын жат жұрттықтар ерсіліктеріміз бен сөкеттіктерімізді көрген соң бізді жабайы да надан халық деп ұғынады. Төрт құбыласы түгел мемлекеттер көпшілікке арналған сауық-сайран өткізуге кеңшілік жасағанда қоғамның көңілін көтеру мақсатын, оны тамағы тоқтық пен уайымы жоқтық салдарынан туындайтын теріс пиғылдардан алаңдату мақсатын көздейді, ендеше, кез-келген комедия, тәуірі де, тұрпайысы да, осы әжетті өтейтін болса, онда әлденендей бір ереже белгілеп, шығармашылар мен актерлерді шектеп отырудың қажеті жоқ, өйткені, әлгінде айтылғандай, комедияның қай-қайсысы да өз мақсатына лайық, дейтіндер де табылып қалар, — алайда, бұл бәрібір олардың пікірі дұрыс дегенге дәлел боп жарытпайды. Мен бұған аталмыш мақсатқа нашар комедиялар арқылы емес, керісінше, жақсы комедиялар арқылы әлдеқайда тезірек жетуге болады дейтін дау айтар ем; оқиғасы қызықты, баурап алар қасиеті бар комедияны көрген жан театрдан ырза боп шығады: әзіл-қалжыңына күледі, ақыл-кеңесіне ден қояды, оқиғаларына таңданады, ой-пікірлерін көңілге тоқиды, қаскөйлік әрекеттерді қаперінде сақтайды, тағдырлардан тәлім алады, азғындыққа күйінеді, ізглікке сүйінеді, өйткені жақсы комедия кез-келген адамның, тіпті ең тұрпайы, ожар жанның да бойында осындай алай-түлей сезімдерді оята алады, міне сондықтан да осындай қасиет дарыған комедияның ондай қасиеттен ада қойылымдардан гөрі, — ал, бүгінгі комедиялардың барлығы дерлік сондай, — әлдеқайда көбірек көңілдендіріп, әлдеқайда мол қуанышқа кенелтуге тиіс екені өзінен өзі түсінікті. Шынтуайтында, мұндай нәрселерді жазған ақындардың да жазығы жоқ, өйткені кейбірі өз кемшіліктерін жақсы біледі және қалай жазу керегін де жете түсінеді — әңгіме, бүгінде комедияның тауарға айналып кеткенінде болып тұр, өйткені авторлар басқадай сыпаттағы комедияны өздерінен ешбір театрдың сатып алмайтынын айтады және олардың бұл сөзінің бір өтірігі жоқ, осы себепті ақынға өз шығармасын сатып алатын театр талаптарының ыңғайына жығылуға тура келеді. Бұған бақ-талайы мол бір жазушымыздың сансыз көп комедиясын мысалға келтіруге болады; оқиғаларының шынайылығы мен тартымдылығы, өлең жолдарымен көркем кестеленуі, көкейге қонымды ой-тұжырымдар мен терең мәнді қанатты сөздердің көптеп жолығатыны, оған қоса орамды да айшықты, шебер тілмен жазылуы оның шығармаларының даңқын күллі әлемге таратып жіберді, бірақ автордың актерлер талғамына жақпақ болған тілегінен сол дүниелердің бәрі емес, тек кейбіреулері ғана теңдессіз туындыға айналды. Ал, өңгелерінің ықылассыз, жүрдім-бардым жазатыны сонша, жұдырық жеп қалудан қорыққан актерлер қойылым аяқталған бойда-ақ бас сауғалап қашуға, тығылып қалуға мәжбүр болады, корольдің атына ғайбат сөз айтылған немесе әлдебір текті тұқымның намысын қорлаған қойылымдардан кейін мұндай жағдайдың әлденеше мәрте орын алғаны мәлім. Егер астанадағы көзі ашық, көңілі ояу, парасат-парқы мол адамдардың бірі комедия атаулының бәрін, — тек астанада сахналанатындарын ғана емес, Испанияның қай түкпірінде болсын қойылмақшы қандай да бір комедияны да, — сахнаға шығарылғанға дейін қарап шығатын болса, ол ырзашылық беріп, қол қойып, мөр соқпайынша жергілікті өкімет орындары бірде бір комедияны сахналауға рұқсат етпейтін болса, жаңағыдай сорақылықтарға, сондай-ақ, өзім бұл арада әңгіме етуді артық көріп отырған басқа да өрескелдіктерге орын берілмес еді, — сөйтіп, комедианттарға комедияларын әуелі астанаға аттандыруға тура келер еді, бірақ есесіне кейін еш алаңсыз қоя берер еді, ал білімдардың қатаң сынына ұшырауынан қауіптенген шығармашылар комедияларын жазуға аса мұқият қарап, бар күш-жігерін жұмсар еді. Сөйткенде бізде өз мақсат-мұратына толық сай келетін тәуір комедиялар пайда болар еді, яғни олар халықтың көңілін көтеріп, Испаниядағы озық ой иелерін қанағаттандырып, актерлерге табыс әкеліп, қауіпсіздігін қамтамасыз етер еді, ал өкімет орындары оларды қудалау мехнатынан құтылар еді. Егер сол адамға немесе басқа бір кісіге жаңадан шығып жатқан рыцарьлық романдарды қарап шығу тапсырылса, бұлардың кейбірі, мархабатты мырза, өзіңіз арман ететін шеберлік деңгейіне жетер еді: бұлар тілімізді шешендік сөздің жан тебірентер һәм аса бағалы үлгілерімен байытар еді, сөйтіп, ескі романдардың дабыра-даңқы жаңадан шыққан дүниелердің көлеңкесінде қалар еді де, не істерді білмей зеріккен жарандардың ғана емес, тіпті қауырт шаруалармен шұғылданып жүрген адамдардың да көңіл алдарқатар қызығына айналар еді, өйткені садақтың адырнасы әрқашан керіліп тұрмайтыны секілді, адам жаратылысы да босаңдығына байланысты белгілі бір дәрежедегі көңіл көтеруге зәру болатыны белгілі.
Каноник пен священниктің сұқбатын осы арада шаштараз келіп бөліп жіберді; екеуін соңынан қуып жеткен ол священникке:
— Сеньор лиценциат! Манағы бір әзірде айтқанымдай, тап осы араға тоқтап, жүрек жалғап алуымызға болады, өгіздер де шабындықта емін-еркін жайыла алады, — деді.
— Мен де солай ойлаймын, — деді священник.
Бұл ниетін ол каноникке айтып берді; көз алдында көлбеп жатқан көрікті алқапқа сүйсіне қарап қалған каноник те осы араға тоқтайтынын мәлім етті. Сөйтіп, осынау әсем көріністен және өзі құрметпен қарай бастаған священникпен арадағы әңгімеден тоят алу үшін, сондай-ақ Дон Кихоттың ерлік істерінің жай-жапсарына әбден қанығу үшін ол бірнеше малайына осы арада түстенетін айтып, жақын маңайда орын тепкен бекетке барып осындағы жұрттың бәріне жетерлік ас-су алып келуге әмір етті; малайы бұған жауап ретінде өздерінің азық-түлік артылған қашыры қазір бекетке барып та қалғанын, онда тағамның не түрі барын, енді бекеттен тек қашырларға сұлы сатып алса ғана болатынын хабарлады.
— Ондай жағдайда қашырымыздың бәрін сонда апарып жемге қойыңдар да, азық-түлік артылған қашырды осында алып келіңдер, — деді каноник,
Олар осылай сөйлесіп жатқан кезде, көңіліне күмәнділеу боп көрінген екеудің — священник пен шаштараздың жырақ кеткенін көріп, Дон Кихотпен тілдесер қолайлы сәт туғанын сезген Санчо мырзасы қамалған торға жақындап, оған былай деді:
— Сеньор! Арым таза болуы үшін өзіңізбен жадыланғаныңыз жайында сөйлессем деп ем. Мәселе мынада: бетперде таққан ана екі адамның селомыздағы священник пен шаштараз екенінде еш күмән жоқ. Менің ойымша, олар сізді қызғаныштан осылай алып жүруге ұйғарған секілді, себебі даңқты ерлік істеріңіз олардың әбден тынышын кетірген. Егер осы жорамалым жөндем болса, онда сіз жадыланған боп шықпайсыз, алданып, ақымақшылыққа ұшыраған боп шығасыз. Осы ойымды дәлелдеу үшін сізден бір нәрсе жайында сұрағалы тұрмын, егер бұған өзім күткендей жауап қайтарсаңыз, онда мұның бәрі алдап-сулау екеніне өзіңіз-ақ көз жеткізесіз, жадыланған адам емес, жай әншейін жарымес екеніңізді түсінесіз.
— Не сұрағың келсе де сұрай бер, балам Санчо, — деді Дон Кихот, — білгің келген жайдың бәрін айтып берем, қандай сұрағыңа да болсын жауап қайтарам. Ал, енді өзімізбен бірге келе жатқан ана екі адамға —таныстарымыз бен жерлестерімізге, священник пен шаштаразға келсек, олардың саған солар секілді боп елестеуі әбден мүмкін, сондықтан мұны ешқашан кәдімгідей-ақ көріп, шын мәнінде солай екен деп жүрме. Егер олар, өзің ұйғарғандай, священник пен шаштаразға ұқсас болса, онда мені жадылағандардың солардың кескін-кейпіне енгені деп ойлауың керек және солай түсінуге тиіссің де, — өйткені кез-келген біреудің кейпіне ену сиқыршылар үшін оп-оңай нәрсе, — ал достарымыздың кескін-кейпіне енгендегі олардың мақсаты: дәл осы қазір қандай ойға беріліп тұрсаң, сені тап солай ойлауға мәжбүр ету ғана, сөйтіп олар сені тіпті қолыңда Тезей арқауы болған күнде де жол тауып шыға алмайтын қиял шытырманына енгізіп жіберуді көздейді. Бұлай істегендерінің тағы бір себебі: олар ақыл-есімнен айрылып, осынау бақытсыздықтың басыма қалай тап болғанын аңғара алмай қалғанымды жөн көрген, өйткені, егер, бір жақтан сен маған селомыздағы священник пен шаштараз бізге еріп келе жатыр десең, екінші жақтан, өзімді торға қамап тастағандарын көріп отырсам және мені торға қамау деген тек жын-шайтанның ғана қолынан келмесе адам баласының қолынан келмейтініне өзім кәміл сенімді болсам, онда мені жадылауға ұшыратқан әдістің кезбе рыцарьларды қалай дуалағандары жайында кітаптан оқығандарымның бәрінен де асып түскенін паш етуден басқа не істей алам? Осындай жағдаятқа байланысты мұның бәрін мүлдем естен шығарып, ештеңе ойламай-ақ қоюыңа болады, өйткені мен қандай түрік болсам, олардың да сондай священник пен шаштараз болғаны. Ал, енді менен бірдеңе жайында сұрамақшы ең ғой — сұрай бер, қысылма, тіпті таң атқанша сұрасаң да мейлің, барлық сұрағыңа түгел жауап берем.
— Құдіреті күшті құдай-ай! — деп шыңғырып жіберді Санчо. — Апырай, тақсыр, соншалықты топас және соншалықты кеще ме едіңіз, айтып тұрған сөзімнің шындық екенін, тұтқынға алынуыңыз бен тақсірет тартуыңызға сиқырлықтан гөрі аярлық кінәлі екенін қалай ғана түсінбейсіз? Жә, жарайды, жадыланған дәнеңеңіз жоқтығын қазір-ақ соқырға таяқ ұстатқандай ғып дәлелдейін сізге. Сөйтіп, енді сұрағыма жауап беріңізші, жаратқан иеміз жарылқап, өзіңізді бұл қырсықтан құтқара көрсін-дағы, сөйтіп ақыры бір сәтті күні сеньора Дульсинеяның құшағынан табылғайсыз-дағы!
— Жә, болар, тілене бермей, — деді Дон Кихот, — одан да өзіңе не керегін сұра, айттым ғой саған, жауаптан жалтармаймын деп.
— Өзім де осыны өтінгелі тұр едім, — деп құлаққағыс етті Санчо, —жаныңыздан ештеңе қоспай, ештеңені бүгіп те қалмай ақ-адал шыныңызды айтсаңыз деп ем, өйткені, мына өзіңіз секілді, тақсыр, әскери жолды таңдаған, сөйтіп кезбе рыцарь атағына ие болған жандардың бәрі де солай айтуға тиісті ғой және солай айтады да ғой...
— Ау, саған не дедім, жалған сөйлемеймін дегем жоқпын ба, — деді Дон Кихот. — Сұрасаңшы енді сұрайтыныңды, — шыным сол, Санчо, жалбарынуыңмен, жағаттауыңмен және оңды-солды орағытуыңмен әбден жынымды келтіріп тұрсың.
— Мырзамның адалдығы мен шыншылдығына зәредей шүбәм жоқ. Жә, енді сөздің реті келіп қалған екен, сізден сұрайын дегенім, ұлы сөзде ұят жоқ деген, өзіңізді торға әкеп қамаған кезден бері, ал, өз түсінігіңізше, жадылаған кезден бері, сізде, тақсыр, үлкен немесе кіші мұқтаждықты өтеуге деген ынта-ықылас пайда болған жоқ па?
— Мұқтаждықты өтеу дегеніңнің не екенін түсінбей тұрмын, Санчо. Тура жауап бергенімді қаласаң, күлбілтелемей ашып айт.
— Апырай, кіші және үлкен мұқтаждықтың не екенін шынымен-ақ түсінбей тұрсыз ба? Ау, оны бесіктегі бала да біледі ғой. Қысқасы, айтайын дегенім, тындырмауға болмайтын тығыз шаруаға зауқыңыз соққан жоқ па?
— Ә, түсіндім, Санчо! Талай мәрте соққан, осы қазір де соғып тұр. Қамқорлық жасап, көмектесіп жібергін, әйтпесе мына араны бүлдіріп қоятын сыңайым бар.
ХLІХ тарау
Бұл тарауда Санчо Панса мен қожайыны Дон Кихоттың арасындағы аса бір мәнді әңгіме жайында айтылады
— Солай ма еді! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Түстіңіз-ау ақыры бір қолға, білгім келгені де осы болатын және қалай арман еттім десеңізші мұны. Ал, айтыңызшы, сеньор, адам сырқаттанып қалғанда ол жайында әдетте: “Бұған не болғанын білмеймін, құдды біреу дуалап тастағандай тамақ та жемейді, су да ішпейді, ұйқтамайды, сандырақтап сөйлейді”, дейтін сөздің айтылатыны да өтірік пе сонда? Ендеше, жадыланғандар тап сол тамақ жемейтін, су ішпейтін, ұйқтамайтын және әлгінде өзім айтып өткен табиғи қажеттігін өтемейтін жандар ғана боп тұр ғой, әсте де өзіңіз секілді су берсең ішетін, тамақ тауып берсең жейтін және кез-келген сұраққа жауап беретіндер емес.
— Сөзіңнің жаны бар, Санчо, — деді Дон Кихот. — Бірақ, өзіңе құлаққағыс еткенімдей, дуалаудың сан қилы тәсілі бар, сол себепті уақыт өте келе бір түрі екіншісін алмастырып, жадыланғандар бұрын өздері айналыспаған нәрсемен айналысатын, қазір өзім не істеп жүрсем соның бәрін істейтін сиқырлау амалы қолданыла бастауы мүмкін. Сондықтан, уақыт ағымына қарсы шығудың қажеті жоқ, сондай-ақ бұл жайында бәлендей бір байлам жасауға да болмайды. Дуаланғанымды өзім анық білем және осы пікірімнен қайтпаймын, сол себепті де көңілім тыныш, ал егер өзімді дуалаудан аман, тек жалқаулық пен қорқақтықтан ғана торға тығылып отырғандай көрсем, соның салдарынан дәл осы шақта көмегіме айрықша зәру қыруар жоқ-жітік пен жәбір-жапа шеккендерді қамқорлығымнан тыс қалдырғандай сезінсем, онда жанымды қоярға жер таппаған болар ем.
— Қайткен күнде де, — деп қарсылық білдірді Санчо, — жаныңыз жай тауып, көңіліңіз тынышталуы үшін мына қапастан құтылу жағын қарастырғаныңыз жөн, — ал, мен, өз тарапымнан, шақтым келгеннің бәрін жасауға, тіпті сізді бұл арадан өз қолыммен босатып алуға да дайынмын, — сөйтіп, мейірбан Росинантыңызға қайта қонуға талап қылғаныңыз дұрыс, ол бейшара да, шамасы, жадыланған-ау деймін: қайғылы да қамкөңіл пошымына қарасаңызшы. Содан соң, қайтадан бағымызды сынап, шытырман оқиға іздеуге шығатын боламыз. Егер сәтсіздікке ұшырап жатсақ, торға қайтып оралуымыз қиын шаруа емес және егер сіз, тақсыр, соншалықты жолы ауыр біреу боп шығып, өзім де соншалықты тұзы жеңіл біреу боп шығып, екеуіміз де түк ештеңе бітіре алмасақ, онда адал да шын берілген атқосшыңыз ретінде, торға өзіңізбен бірге қамалуға уәде берем.
— Өзің ұсынып тұрғандай әрекет жасауға қарсылығым жоқ, Санчо бауырым, — деді Дон Кихот, — сөйтіп босанып шығуыма титтей бір мүмкіндік тапқан бойыңда-ақ саған сөзге келместен мойынсұнып, не айтсаң да орындайтын болам. Алайда, басыма түскен бақытсыздық жайындағы түсінігіңнің теріс екеніне әлі-ақ көзің жетеді.
Кезбе рыцарымыз бен нәгөйлігі бір басына жетіп артылатын атқосшысы екеуі осындай сарында сыр бөлісе отырып священник, каноник пен шаштараз өздерін аттарынан түсіп тосып тұрған жерге де жетті-ау ақыры. Арбакеш сол бойда-ақ өгіздерін туарып, көк шалғынды, көрікті алқапқа жайылымға қоя берді. Алқаптан ескен қоңырсалқын леп Дон Кихот секілді дуаланған адамдарды емес, оның атқосшысы секілді әр нәрсенің реті мен жөнін білетін жандарды өзіне қарай ерекше еліттіріп тұрған, сол себепті ол священниктен мырзасын тордан аз ғана уақытта босата тұруын сұрады: керісінше жағдайда, өз мырзасы іспетті рыцарьдың түрмеде отыруына өте жағымсыз жағдай орнайды, деді ол. Священник Санчоның емеурінін түсініп, өтінішін қуана-қуана орындайтынын, бірақ азаттық алған бойда Дон Кихот өз кәсібіне қайта кірісіп, табанын жалтыратып тайып тұра ма деп қорқатынын айтты.
— Оның қашып кетпейтініне — мен кепіл, — деді Санчо.
— Мен де, — деді каноник. — Тек ол біздің рұқсатымызсыз ешқайда кетпейтінін айтып рыцарьлық сөзін берсін.
— Бердім, — деді бәсең дауыспен, осы әңгіменің бәрін естіп отырған Дон Кихот. — Бермейтін де амалым жоқ, өйткені мен секілді дуаланған жандардың өз ықтияры өзінде болмайды, — жадылаған адам оны үш жүз жыл бойы бір орында қақшитып тұрғызып қоя алады, қашып кеткен күнде де, бәрібір оны әуе арқылы орнына қайта алып келеді.
Сондықтан, оны ештеңеден қауіптенбей-ақ босатып жібергендері жөн, — бұл өздеріне жақсы, деді ол; егерде олар бұған келісім бермесе, онда әрменірек барып тұрсын, ондай жағдайда бұл олардың иіс сезу қабілетін жәбірлеуге мәжбүр болатыны жөнінде барша жұртты құлағдар етеді.
Каноник оны қолынан ұстады, — Дон Кихоттың қолы байлаулы еді, — сөйтіп, алдамайтыны жөніндегі сертін алып, оны тордан шығарды, анау бұған есі кете қуанып, мәз-майрам болды; ең алдымен рақаттана керіліп алды, сосын Росинанттың қасына барып, оны арқасынан сипап тұрып, былай деді:
— Жасаған иеміз бен оның асыл анасы ұзамай-ақ екеуіміздің тілегімізді берер деп сенем, беу, мініс аттарының ең мықтысы һәм айбындысы, сөйтіп сен қайтадан қожайыныңды алып жүретін боласың, ал мен өзіңе салт мініп, жасаған ием өзімді жарық дүниеге әкелген кезде мойныма артқан парызды орындауға қайта кірісетін болам.
Осыны айтқан Дон Кихот Санчомен бірге көз таса жерге қарай ұзай берді де, ол жақтан әрі жеңілденіп, әрі атқосшысы ойға алған істі жүзеге асыруға деген ынтасы күшейіп қайтты.
Дон Кихоттан көз аудармай қарап қалған каноникті осынау ерен есуастықтың әдеттен тыс ерекше қасиеті қатты таңдандырды, өйткені Дон Кихоттың ой-тұжырымы мен қайтарған жауабының бәрі ақылға қонымды болатын; тек әңгіме рыцарьлық жөніне ойысқанда ғана, бұрын да әлденеше рет айтылғанындай, бет алды лаға бастайтын. Сөйтіп, жұрттың бәрі көкорайға жайғасып, каноник қорындағы азық-түліктің келуін тосып отырған кезде, Дон Кихотқа жанашырлық білдірген ол оған былай деп тіл қатты:
— Апырай, сеньор идальго, жүрек айнытатын және бос мылжың рыцарьлық романдарды оқудың өзіңізге қатты әсер еткені сонша, ақылдан жаңылып, өзіңізді біреулер жадылап қойғандай сезініп, жалғандық шындықтан қаншалықты жырақ болса, бітім-болмысы да ақиқаттан соншалықты алшақ басқа да нәрселерге бой ұрып кеткеніңіз бе? Расында да, адамзат баласының ақыл-санасы бір кезде қисапсыз көп не қилы Амадистер, анау әлгі рыцарьсымақтар болды дегенге, анау әлгі Трапезундтық императорлар, Фелисмарт Гирканскийлер, жорға аттар, ел кезген бикештер, жыландар, андриактар, дәулер, құлақ естіп, көз көрмеген шытырман оқиғалар, не түрлі арбаушылық айла-тәсілдер, шайқастар, жан алып, жан берген айқастар, әлем-жәлем киім-кешектер, ғашық болғыш принцессалар, атқосшы-графтар, ермек ететін ергежейлілер, сырға толы жолдаулар, сүйетіндігіне серт берушіліктер, түк ештеңеден тайынбайтын әйелдер — бір сөзбен айтқанда, рыцарьлық романдар лықа толы бәлдіру-бәлдіру бәрі өтіріктің бәрі де өмірде болды дегенге қалай ғана иланған десеңші? Өзіме келсем, бұлардың шылғи өтірік, бос жолдыбай әңгіме екеніне көңіл аудара қоймай оқи бастаған кезімде азды-көпті қызығушылық табатыным рас, бірақ мұның не нәрсе екені ойыма оралған бойда-ақ солардың ең керемет дегенінің өзін алып қабырғаға құлаштай ұрудан еш шімірікпес едім, ал егер сол мезетте үйімде от жанып жатса, солардың бәрін түгел отқа лақтырған болар ем және бұлар осындай жазаға шын мәнінде әбден лайықты да, өйткені бәрі ойдан шығарылған өтірік және кейіпкерлерінің іс-әрекеті де мүлдем ақылға сыйымсыз; өйткені, олар жаңа секталар жасақтайды және өмірдің жаңа тәртібін түзеді; өйткені, сауатсыз қара тобыр осынау сандырақтың бәріне қалтқысыз сенеді және оны айна-қатесіз шындық деп түсінеді. Онымен де қоймай, осындай романдарды жазушылар саналы да салауатты идальголарды ақыл-есінен адастырудан да тайынбайды, оның мысалын мына сізден көріп отырмыз, шектен шығарып жібергендері сонша, өзіңізді торға қамап, өгіз арбамен алып жүруге тура келіп тұр, арыстан мен жолбарысты ғана бір орыннан екінші орынға осылай алып жүріп, ақша төлегендерге көрсетуші еді ғой. Жетер енді сізге, сеньор Дон Кихот, өзіңізді өзіңіз жәбірлей бермеңіз, ақыл-парасат аясына қайтып оралыңыз, құдіретті күш тарту еткен ой-санаңызды ізгілік жолына жұмсаңыз және айрықша қабілет-мүмкіндігіңізді абыройыңызды арттыратын, жаныңызға жақсылық шуағын себетін басқа сыпаттағы кітаптарды оқуға арнаңыз. Егерде, қанға біткен қасиетіңізге қарай, қайткен күнде де, әйтеуір, ерлік істер мен рыцарьлық қарекеттер жайында оқуға құштар болсаңыз, онда Қасиетті жазбаны ашыңыз да, Соттар кітабын оқыңыз: бұл кітаптан сіз әрі елеулі, әрі ақиқат оқиғалар мен шын мәнінде өмірде болған, тәуекелге бас тігіп атқарылған әрекеттерді көптеп табасыз. Лузитанияда Вириат билік жүргізді, Римде — Цезарь, Карфагенде — Ганнибал, Грекияда — Александр, Кастилияда — граф Фернан Гонсалес, Валенсияда — Сид, Андалусияда — Гонсало Фернандес, Эстремадурда — Дьего Гарсия де Паредес, Хересте — Гарсиа Перес де Варгас, Толедода — Гарсиласо, Севильяда — дон Мануэль де Леон билік жүргізді және олардың даңқты ерлік істері жайындағы бұл хикаят ең биік парасат иелерін де қызықтырып, білімін молықтырып, жанын рақатқа бөлеп, таң-тамаша қалдыра алады. Сіздің сұңғыла ақыл-ойыңызға міне, осы кітаптар ғана лайық, мейірімді мырза, сеньор Дон Кихот: осындай дүниелерді оқудың арқасында тарихты білетін боласыз, ізгілікті істерге бейіл бересіз, бар жақсы қасиетті бойға сіңіресіз, тәуір мінез-құлық табасыз, батылдыққа үйренесіз, бірақ бұл ессіз батылдық болмайды, тәуекелшіл болуға үйренесіз, бірақ бұл үргелектіктен туған тәуекелшілдік болмайды, — және мұның бәрі де құдайдың құдіретін қадір тұтуға, өз пайдаңызға, сондай-ақ Ламанчаның абыройын арттыруға бағышталады, естуімше, сіз, мейірімді мырза, сол өңірден шыққан көрінесіз ғой.
Канониктің пайымдауларын Дон Кихот бар ықыласымен зейін қоя тыңдады, сөйтіп анау сөзін аяқтаған кезде оған біраз уақыт тесірейе қарап отырғаннан кейін былай деп сөйлеп кетті:
— Қателеспесем, сеньор идальго, әңгімеңіздің сыңайы кезбе рыцарьлар өмірде ешқашан болмаған, рыцарьлық роман атаулының бәрі — бастан-аяқ ойдан шығарылған өтірік, ал мемлекет үшін бұлардың түк пайдасы жоқ, тіпті зиянды да, бұларды оқығаным — ағаттық, бұларда айтылғанға сенгенім одан да асқан өрескелдік, ал жетегіне еріп, соларға еліктеп кезбе рыцарлықтың тар соқпағына түскенім тіптен сорақылық дегенге сайып тұр ғой деймін, сөйтіп, өз ойыңызша, дүниеде ешқандай Амадистер де, Галльский де, Греческий де, сондай-ақ осынау туындылар толы басқа да рыцарьлар болмаған дегенге көзімді жеткізгіңіз келетін секілді.
— Айтайын дегенімді мейлінше анық түсініпсіз, — деді бұған жауап ретінде каноник.
Ал, Дон Кихот сөзін әрмен жалғады:
— Бұған қоса, бұл романдардың маған айтарлықтай зиян тигізгені, өйткені, солардың қырсығынан ақыл-есімді жоғалтып, торға тап болғаным жайында, енді маған жөнделу қажеттігін, сөйтіп басқа сыпаттағы кітаптарды, аналардан гөрі шыншыл, ләззатқа молырақ кенелтетін және тәрбие-тағылымы көп кітаптарды оқуға кірісуім керегі жайында да айттыңыз.
— Солай, — деп мақұлдады каноник.
— Ал, мен, өз тарапымнан, — деді Дон Кихот келіспей, — ақылдан адасқан және дуаланған адам мен емес, нақ мына өзіңіз деп топшылаймын, өйткені сіз күллі әлем ақиқат шындық ретінде мойындап отырған нәрсеге қара күйе жақтыңыз, ал енді кімде-кім мұны мойындамай теріске шығаратын болса, — ал, сіз теріске шығарып отырсыз, — сол адам, әлгінде өзіңіз айтқандай, жақтырмайтын романдарыңызды қандай жазаға тартатын болсаңыз, тап сондай жазаға тартылуға лайықты. Амадис те, сондай-ақ романдарда жиі жолығатын, шытырман оқиға іздеуші басқа рыцарьлар да өмірде болмаған деп біреу-міреуді сендіріп бағу да бір, күн сәуле шашпайды, мұз тоңазытпайды, жер көтермейді деп дәлелдеп бағу да бір. Инфанта Флорипа мен Ги Бургундский жайында, сондай-ақ Ұлы Карл тұсында, Мантибль көпірінде Фьерабрастың жасаған ерлігі жайында жазылғандардың бәрі жалған деп біреу-міреуге дәлелдеп бере алатын адам табылар ма екен? Ондай адам табылса, қазіргі уақыттың түн емес күндіз екені қандай ақиқат болса, әлгі айтқанымдарым да дәл сондай ақиқат екеніне жанымды бәске тігер ем. Ал егер бұлар жалған болса, ондашы Гектордың да, Ахиллдың да, Троя соғысының да, Францияның Он Екі Пэрінің де, Артур Английский корольдің де болмағаны ғой; айта кетерлік нәрсе, аталмыш король арбау арқылы қарғаға айналдырылып жіберілген еді, сол арбаудан әлі арылған жоқ, ал туған корольдігінде оны әне келер, міне келер деп елі сарсылып күтіп отыр. Тегінде, Бейшара Гвариннің бастан кешкендері мен қасиетті Граальды іздестіру де өтірік, Тристан мен королева Изольданың да, сондай-ақ Джиневра мен Ланцелоттың да сүйіспеншіліктері жалған деуге жүз жанбайтындардың да табылып қалуы ықтимал, ал шынтуайтына келгенде, күллі Ұлыбританиядағы ең таңдаулы шарап даяшысы болған сарай ханымы Кинтаньонаны еміс-еміс болса да есте сақтаған адамдар әлі күнге тірі. Иә, бұл талассыз шындық, өйткені жесірлердің ұзын етекті жамылғысын киген әлдебір дуэньямен ұшырасып қалған кездерімізде туған әжемнің маған: “Ана әйелді қара, немеретай, сарай ханымы Кинтаньонаға қандай ұқсас десеңші”, дейтіні әлі күнге есімде. Бұған қарап әжемнің аталмыш сарай ханымымен жеке таныстығы болған-ау немесе, тым құрығанда, оның портретін көрген-ау деген қорытындыға келем. Ал, Пьер мен Магелона сұлу хикаясы да жалған деп айтуға кімнің аузы барады, өйткені король арсеналында Пьер өзін әуемен алып ұшқан ағаш атты айдап отырған, үлкендігі тертедей темір таяқ күні бүгінге шейін сақтаулы тұр емес пе? Ал, сол таяқтың жанында Бабьеканың ер-тұрманы да тұр, ал Ронсевальда Роландтың үлкендігі белағаштай шарап ішетін мүйіз құтысы бар. Осыған қарап Он Екі Пэрдің де, Пьердің де, Сидтің де, сол сияқты шытырман оқиға іздеу арқылы мәңгілік атақ-даңққа бөленген басқа рыцарьлардың да өмірде болғанын анық аңғаруға болады. Сондай-ақ, Бургундияға сапар шегіп, Аррас қаласында мосен Пьер есімімен мәлім, даңқы жер жарған сеньор де Шарнимен айқасқа түскен, одан соң Базель қаласында мосен Анри де Реместанмен жекпе-жекке шыққан, екі айқаста да жеңіске жетіп, мәңгі өлмес даңққа жеткен кезбе рыцарь, көзсіз батыр лузитандық Жуан ди Мерлу да болған жоқ деп, одан соң тап сол Бургундияда граф де Сен-Польдің ұлдарына ұран тастап, оларды жеңіп шыққан ержүрек испандар Педро Барба мен Гутьерре Кихада (мен өзім соның әулетіндегі ер адамдар тармағынан болам) шытырман оқиғаны бастан кешпеді деп біреу-міреу маған айтып көрсін. Сондай-ақ, дон Фернандо де Гевара шытырман оқиға іздеу үшін Германияға барған жоқ, онда герцог Австрийскийдің рыцары, мессер Георгпен айқасқа түсіп есе қайтарған жоқ деп тәуекелі барып теріске шығарып көрсін. Бұған қоса: “Әділетті сайыс” атты кітапта сипатталған Суэро де Киньонестің турнирі де, мосен Луис де Фальсестің кастильдік рыцарь Гонсало де Гусманмен жекпе-жегі де, сол сияқты өз христиан-рыцарьларымыз да, жат жерлік христиан-рыцарьлар да жасаған қисапсыз көп, айтуға тұрарлық және ешқандай шүбә келтіруге болмайтын ерліктер өтірік дейтіндердің де табылып қалары кәміл, осы себепті тағы қайталап айтам: кімде-кім осының бәрін теріске шығаратын болса, сол адамда ақыл да, парасат та жоқ.
Дон Кихоттың ұғым-түсінігінде шындық пен өтіріктің қалайша мидай араласып кеткені және өзінің қастерлі кезбе рыцарьлығының қызмет-әрекетіне байланысты және соған қатысы бар нәрсенің бәрінен қаншалықты терең мағлұматы бары каноникті таңырқатып тастады, сөйтіп ол оған былай деп тіл қатты: