Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 09

Одан әрі оның ғашықтық қызық-шыжықтары мен көзсіз ерліктері мейлінше нәзік те биязы бояулармен бейнеленеді. Сөйтіп, сол заманнан бастап осынау рыцарьлық орден аз-аздан кеңейе беріп, кеңейе беріп, ақыры неше алуан мемлекетті қамтыды және осы орденнің аясында көптеген рыцарь ерекше ерліктеріне орай даңқ пен құрметке бөленді; олардың қатарында ержүрек Амадис Галльский, оның балалары мен бесінші буынға дейінгі немере, шөбере, шөпшектері, айбынды Фелисмарт Гирканский, лайықты бағаланбаған Ақ Тирант және, сондай-ақ, жеңілуді білмейтін жау жүрек, өзіміз күні кеше ғана жүздесіп, даусын естіп, таяуда ғана өзімен тілдескендей көрінетін рыцарь дон Бельянис Греческий бар. Кезбе рыцарь дегеніміз және әлгінде хабардар болғандарыңыздай, өзім де қатарына жататын, жаңағы аталған рыцарьлар берген сертті, күнәкар пенде, өзім де берген рыцарьлық орден дегеніміз, міне, осындай, сеньорлар. Тағдыр өзіме тап қылар ең ауыр да қиын сынақты қаһармандықпен әрі мейлінше шыдамдылықпен бастан өткеруді, қаріп-қасерлер мен нашарларды қорғауды ниет етіп, шытырман оқиға іздеу мақсатымен осынау қу медиен түкпірге аяқ басқан жайым бар.
Дон Кихоттың ақылы ауған адам екеніне және оны ақылдан адасудың дәл қандай түрі меңдегеніне серіктерінің енді еш шүбәсі қалмады, сондықтан онымен ертерек танысқандардың да, алғаш кездесіп тұрғандардың да бұның бәріне таңырқамас шамасы болмады. Хризостомды қоятын жерге, бақташылардың айтуынша, онша көп қалмаған, осы себепті қалған жолды көңілдірек өткізу үшін сайқымазақ әрі қалжыңбас Вивальдо рыцарымызды одан бетер өрекпітуге оқталды. Сол үшін оған былай деп тіл қатты:
— Менің түсінігімше, сеньор кезбе рыцарь, өзіңізге өзіңіз өте бір қатал серт берген секілдісіз, — тіпті картезиандық монахтардың серті де онымен салыстырғанда маған онша қатаң көрінбейді, — дегенді айтты.
— Олардың серті де осындай қатаң болуы әбден мүмкін, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — бірақ одан жұртқа дәл мұндай пайда келе ме, келмей ме, оған кепілдік бере алмаймын. Ал, енді ашығына көшсек, әскербасының әмірін орындайтын жауынгер де сол бұйрықты беріп тұрған әскербасыдан кем маңызды іс атқармайды. Айтайын дегенім, күллі өмірін тып-тыныш жерде, қамсыз-мұңсыз өткізетін иноктар жаратқан иемізден жер бетіне береке жаудыруын сұрап жалбарынады, ал біздер, жауынгерлер мен рыцарьлар болсақ, олардың сол жалбарынып сұрағандарын білегіміздің күшімен, семсеріміздің ұшымен жүзеге асырамыз және ықтасында отырып емес, ашық аспан астында жүріп, кеудемізді жазда күннің қайнаған ыстығына қақтап, қыста сақылдаған сары аязына тосып, жер-дүниені қорғаймыз. Қорытып айтқанда, біз — құдайдың жер бетіндегі құлымыз, біз — оның әділ үкімін орындайтын құралымыз. Бірақ, жауынгерлік міндет пен
содан туындайтын және соған қатысы бар нәрсенің бәрін іске асыру үшін бізге ғаламат көп күш жұмсап, тер төгуге тура келеді, олай болатын болса, өзіне осындай парыз арқалаған жанның бейбіт те тыныш, жайлы құжыраларда отырып құдайдан кембағалдарға жәрдем сұрап жалынатындардан гөрі көбірек күш-қайрат жұмсайтыны айдан анық. Әлбетте, мен кезбе рыцарьдың ерлігі мен құжырада қамалып отыратындар ерлігінің екеуі де қастерлі дегенді айтайын деп тұрғам жоқ және ондай ойдан да мүлдем аулақпын, бірақ өзімнің ащы тәжірибемнің негізінде қашан да жейтін ас, ішетін суға зәру, бейнет шегіп, сілесі қатқан, басында баспана, үстінде жөнді киім жоқ, бит пен бүргеге жем болып жүрген кезбе рыцарьдың тақуадан гөрі көбірек мехнат шегеріне көзім анық жетті, өйткені бағзы замандардағы кезбе рыцарьдың қадам басқан сайын қасіретке жолығып отырғанына ешкім күмән келтіре алмайды. Егер де солардың ішіндегі біреу ақ білегінің күшімен император тәжін жаулап алған болса, онда осының жолында, бұл сөзіме кәміл сенуіңізге болады, оның едәуір мөлшерде қан мен тер төгуіне тура келгені кәміл және егер осындай жоғары дәрежелерге ие болғандарға данагөйлер мен сиқыршылар дер кезінде көмек қолын ұсынбаса, онда өз армандары мен үміттерінің алдамшы елес пен бос қиял боп шыққанына олардың көп ұзамай-ақ көздері жетер еді.
— Мен де солай ойлаймын, — деді жолаушы. — Бірақ, кезбе рыцарьлардың бойындағы маған ұнамайтын бір қасиет: өлімге бас тігуге тура келетін аса қауіпті шытырман оқиғаға тап болар сәттерінде олар христианға тән жорамен осындай қатерлі шақта өзіне қамқорлық жасауды құдайға тапсырудың орнына, ханымдарына тапсырады және құдды бір сол әйелдерді құдірет санайтындай, құдайға сиынғандай құлшыныспен, айрықша тебіреніспен жалынып-жалбарынады. Жасыратыны жоқ, бұдан әлденендей бір мәжусиліктің иісі сезіліп тұрғандай.
— Бұл әманда солай болуға тиісті де, сеньор, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — әйтпесе кезбе рыцарь масқара болар еді: кезбе рыцарьлар қауымының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі бойынша әскери ерлік жасар алдында кезбе рыцарь жүрегінің әміршісіне айналған әйелден тілекші болуды, өзін тосып тұрған қатаң сынақтан сүрінбей өтуіне көмектесуді сұрағандай, оған ойша жылы да мейірімді жанармен көз салуға міндетті. Тіпті ешкім естіп тұрмаса да, бәрібір, оның қамқорлығына өзін басы-бүтін табыстап, осынау бірнеше сөзді дауыстап айтуға тиіс, — мұның сан жетпес мысалын романдардан таба аласыз. Бірақ, бұған қарап рыцарьлар құдайдан пәрмен сұрамайды екен дейтін байлам жасауға болмайды, өйткені айқастың қызған шағында одан көмек сұрауға уақыт та, себеп те оларға әр кез табылып жатады.
— Дей тұрғанмен, мені күдіктен біржола арылта алмадыңыз, — деп ескертті жолаушы. — Талай мәрте оқуға тура келді: екі кезбе рыцарь егесіп қалады, екеуі де басынан сөз асырмай даулары ушығып кетеді — міне, енді ыза қысқан олар аттарының басын бұрып екі жаққа айрылып кетеді де, кідірместен жалт бұрылып кері қарай көсілте шауып, бір-біріне тарпа бас салады, міне дәл осы арада, атпен ағызып келе жатқан кездерінде, олар өздерін ханымдарына табыс етеді. Қателіктің ақыры, әдетте, былай болады, бірі дұшпанының найзасына шаншылып шалқасынан түседі, ал екіншісі — әрине, атының жалына жармасып үлгермегенде ол да соның кебін киіп жерге гүрс құлар еді. Сонда деймін-ау, қаза тапқан рыцарь әлгі қысқа қайырым айқастың алас-күлесінде құдайға жалбарынуға уақыт таба ала ма — осы белгісіз боп қалып тұр. Ханымына жалбарынып сөз шығындағанша, бұл сөздерін христиан ретінде баршамызға әрі парыз, әрі міндет боп табылатын үрдіске жұмсағаны жөн болатын еді ғой. Оған қоса, кезбе рыцарьдың бәрінде бірдей өзін табыстай алатын ханымның жоқтығына сенімім кәміл — өйткені, олар шетінен ғашықтық сезім шырмауында жүрген жан емес қой.
— Ондайдың болуы мүмкін емес, — деді наразы Дон Кихот. — Яғни, менің айтайын дегенім, ханымы жоқ кезбе рыцарь дейтіннің болуы мүмкін емес, өйткені біреуге ғашық рыцарь — жұлдызды аспан секілді үйреншікті де табиғи құбылыс, оған қоса әлдебір романда махаббат машақатынан мақұрым кезбе рыцарь бейнеленді дегенді сірә да кездестірген емен. Ал, егер ондай рыцарь өмірде болған күннің өзінде, ол рыцарлар қауымының заңды ұлы емес, оның ауласына қақпадан кірмей, ұры-қары тәрізді шарбағынан қарғып кеткен бұралқы баласы саналар еді.
— Солай болғанымен, жаңылмасам, — деп ескертті жолаушы, — Амадис Галльскийдің інісі дон Галаордың өзін тапсыратындай осындай ханымы болмағанын бір кітаптан оқығаным бар еді, алайда бұл үшін оған ешкім айып таққан жоқ және бұл оның керемет ержүрек әрі атақты рыцарь болуына бөгет жасаған емес.
Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:
— Сеньор! Ала қойды бөле қырыққан жөн болмас. Оның үстіне, аталмыш рыцарьдың сырттай ғашық болғаны және бұл сезімге бар ынты-шынтысымен берілгені маған мәлім; рас, ол ұнатып қалған ханымдарының бәріне де ынтызарлық білдірген-ді, өйткені оның қанға біткен қасиеті сондай еді, осы себепті өз еркіне өзі қожалық ете алмаған. Әйткенмен, оның жүрегіне әмір жүргізген әйелдің болғанына, қашан да, қайда да өзін тек соған ғана тапсырып отырғанына шек келтірудің жөні жоқ; рас, ол бұны жан баласына білдірмей құпияда ұстады, өйткені ол құпияға беріктігімен аты шыққан рыцарь еді.
— Егерде табиғи болмысына сәйкес кезбе рыцарьдың әйтеуір біреуге ғашық болуы шарт саналса, — деді жолаушы, — онда өзіңіз де, мархабатты мырза, ондайдан құралақан емес шығарсыз, өйткені таңдаған кәсібіңізге орай бұл сіз үшін парыз есепті ғой. Дон Галаор сияқты сыр шашпауға бел байлаған адам болмасаңыз, осы әңгімені тыңдап келе жатқандардың атынан және өз атымнан ханымыңыздың есімі мен ақсүйектік атағын, туған жерін айтып беруіңізді және кескін-келбетін сипаттап беруіңізді сұраймын. Мына сіз секілді, мархабатты мырза, өз долбарымша, айбынды рыцарьдың өзіне қызмет ететіні және өзін сүйетіні басқа да жұртқа мағлұм болғаны ол үшін де зор қуаныш қой.
Бұл сөздерді естіген Дон Кихот ауыр күрсініп алды.
— Өзіне қызмет ететінімді жұрттың бәрі білгенін момақан мәстурам ұната ма, ұнатпай ма, ол жағын айта алмаймын, — деді ол. — Алайда, айрықша құрмет білдіре қойған сауалыңызға жауап бергенді жөн санап өзіңізге айтарым, оның есімі — Дульсинея. Ламанчадағы бір елді мекенде, атап айтқанда Тобосода туған. Патшам да, әміршім де сол, — яғни сонда ол, аз дегенде, принцесса болып шығады. Сүйкімділігін суреттеуге сөз жетпейді, өйткені оның бойында ақындар өз ғашықтарының басына үйіп-төгетін сұлулықтың адам сенгісіз әрі тек қиялда ғана елестетуге болатын барлық белгісі бар: шашы — алтын, маңдайы — Елисей даласындай, қабағы — аспандағы кемпірқосақтай, қос қарашығы — көктегі қос шырақтай, жағы — райхан, аузы — маржан, тісі — інжу, алебастр — оның мойыны, мәрмәр — қос алмасы, піл сүйегі — қолы, терісінің ақтығы — ақша қардай, ал әдеп пен иба көптің назарынан көз таса ұстайтын денесінің басқа мүшелеріне келсек, өз бағамым мен бажайлауымша, бұлар қарабайыр ой-қиялды қайран қалдыратындай болса керек, бұларды басқа бірдеңемен салыстыруға қандай қиялдың да қауқары жетпейді.
— Біз оның қай қауымнан екенін, ата-бабаларын, шыққан тегін білсек деп ек, — деді Вивальдо.
Бұған Дон Кихот былайша жауап берді:
— Ол ежелгі римдіктердің — Курцийлер, Кайлар мен Сципиондардың ұрпағы емес және бүгін де бақуатты Колонна мен Орсиниден, каталондық Монкада пен Рекесендерден де, валенсиялық Ребелья мен Вильяннан да, арагондық Палафокстар, Нуса, Рокаберти, Корелья, Луна, Алагондар, Корреа, Фостар мен Гурреадан да, кастильдік Серд, Манрике, Мендос пен Гусмандардан да, португалдық Алекастро, Палья мен Менесестерден де тарамайды, — ламанчалық Тобосо тұқымынан тарайды, бұл өзі ежелгі тұқым болмағанымен алдағы жүзжылдықтардың айтулы ақсүйек ұрпақтарына түп ата бола алатын мүмкіндігі бар. Егер де бұған күмән келтіріп, дауласпақ ниет білдіретін біреу шықса, онда мен оған Роландтың тау-төбе олжасының етегіне Дзербин жазған шартты алға тартам:
Роландты айқаста жеңе алғандар
Олжаға мынау кенелуге қақы бар.
— Мен өзім Пысықай Ларедскийлер тұқымынан шыққаныммен, — деп құлаққағыс етті жолаушы, — оны Ламанчалық Тобосомен теңестіруге тәуекел ете алмаймын, әйтсе де, шынымды айтсам, мұндай есімді тұңғыш рет естіп тұрғаным да рас.
— Қалайша, мүмкін емес қой тұңғыш рет естуіңіз! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот.
Бұл әңгімені барлығы да зор ықыласпен тыңдаған еді, ақыр соңында тіпті бақташылардың өзі де Дон Кихотымыздың кемақыл екеніне көз жеткізді. Тек оны бесікте жатқан кезінен дерлік білетін Санчо Панса ғана қожайыны айтқан сөздің бәрін имандай шындық деген сенімінен танбады; жалғыз ғана шамалы шүбә келтіргені — тобосолық Дульсинея сұлу дейтіннің бұл дүниеде бар-жоғы болатын, өйткені аталмыш қалашыққа таяу маңайда тұрып жатса да, осындай есіммен аталатын принцесса жайында өмірі ешкімнен еш нәрсе естімеген-ді. Дон Кихот пен Вивальдо әңгімелерін одан әрі жалғап кеткен, бір мезгілде жартастар арасындағы аңғардан үстеріне қара тұлып киген, бастарында гүлдестелері бар, қарамы жиырма адамдай бақташылар бой көрсетті; кейін анықталғанындай, гүлдестенің кейбірі тис ағашы бұтақтарынан, кейбірі кипарис бұтақтарынан тоқылған боп шықты.
Алуан түрлі гүлмен және не қилы бұтақтармен көмкерілген зембілді алты адам көтеріп келеді екен. Соны көрген бақташылардың бірі:
— Әне, Хризостомның мәйітін әкеле жатыр, өзін жерлеуге өсиет еткен жері де осы таудың етегі болатын, — деді.
Соны естіген жолаушылар жүрісін ширата түсті де, марқұмның достары зембілді жерге қойып, төртеуі өткір күрекпен түнеріңкі жартастың етегінен қабір қазуға кіріскен сәтте бұлар да келіп жетті.
Олармен сыпайы сәлемдескеннен кейін Дон Кихот пен серіктері зембілге қарай жақындап, Хризостомға көз тікті: үстіне бақташылар киімін киген ол гүлге оранып жатыр еді, түріне қарап оны отызда деп шамалауға болатын; жансыз өлік болса да әліге дейін келбеттілік пен биязылық нышанын сақтап жатыр екен, шамасы, көзі тірісінде осындай қасиетке ие болғаны ғой. Бірнеше кітап және көптеген қолжазба, кейбірі шиыршықталған қалыпта, кейбірі тарқатылып жазылған күйінде оның жан-жағына зембілге жайылып қойыпты. Марқұмға көз тігіп қалғандар да, қабір қазып жатқандар да, жалпы осы араға жиналғандардың бәрі қастерлі үнсіздік сақтап тұрған-ды, бір мезгілде марқұмды осы жерге алып келгендердің бірі екіншісіне қарап:
— Ақыры Хризостомның барлық өсиетін бұлжытпай орындауға ниет қылған екенсіздер, ендеше, Амбросьо, дұрыстап қараңызшы, оның айтқан жері шынымен осы ара ма? — деді.
— Осы ара, — деп жауап қатты Амбросьо. — Бақытсыз достым бастан кешіп жүрген машақаттары жайында осы арада менімен жиі сыр бөлісетін. Айтуынша, Марселаны тұңғыш рет ол осы жерден кезіктірген, адамзат баласының осынау қас жауына осы жерде алғаш рет пәк те ыстық ынтызарлығын паш еткен және тап осы арада соңғы рет Марсела оған жеркеніш білдіруі арқылы көңілін жер қылып, бұның ақыры оны өкініш толы өмірінің трагедиясын тәмамдауға итермеледі ғой. Сөйтіп, осынау қайғы-қасіретке естелік болсын деп, қара жердің қойнына өзін тап осы жерде тапсыруымызды қалады.
Соны айтып Амбросьо Дон Кихот пен оның серіктеріне қарай жүзін бұрды:
— Өздеріңіз осынша аяушылықпен көз тігіп тұрған бұл дене, сеньорлар, сансыз көп ізгі қасиет дарыған жанның отауы болып еді, — деп сөзін сабақтады ол. — Бұл — Хризостомның денесі, ол ерен ақыл-ой иесі еді, әдептілік жағынан оған ешкім теңдесе алмайтын, шамадан тыс кеңпейіл, шектен тыс кішіпейіл, достыққа әрдайым адал, тәкаппар болғанымен менмендігі жоқ, қай істе де, жақсы мағынада айтқанда, өнегелі, — қысқасы, рақымды жандардың ішіндегі ең рақымдысы және бақытсыздығы жағынан алдына жан салмаған адам болатын. Иә, ол ынтық болды, бірақ ықылас таппады, ол жақсы көрді, сол үшін жеркенішке ұшырады. Ол жабайы аңнан жанашырлық іздеді, сезімнен жұрдай мәрмәрді жұмсартпаққа талпынды. Ол желдің соңынан жүгірді, шөл далада шыңғырды, қайырымсыздыққа қызмет қылды, сөйтіп осының бәрінің өтемі үшін бақташы қыздың қырсығынан қыршын жаста ажалға азық болды; бұл қыздың есімін жұрттың жадында мәңгіге қалдыруға талпынған еді ол, оған куә мына қолжазбалар, бірақ маған бұларды өзін жерлеп болған соң отқа жағуға әмір етіп кетті.
— Бұл дүниелерге иесінен де бетер мейірімсіздік пен қатыгездік жасамассыз деп сенем, — деп құлаққағыс етті Вивальдо, — өйткені, біреудің ақылға сыйымсыз әмірін айнытпай орындайтын адам ессіздік пен көзсіздікке жол береді. Егер құдіретті мантуандықтың соңғы тілегін орындар болса, біз Цезарь Августы да қоштай қоймаған болар ек. Сондықтан, сеньор Амбросьо, досыңыздың тәнін жерге тапсырыңыз, бірақ жазбаларын жоймаңыз: оның мұндай шешімге келген себебі өзін жәбір шеккенге балады ғой, ал оның әмірін орындау сіздің тарапыңыздан парықсыздық болар еді. Жоқ, сіз бұларды аман алып қалуыңыз керек, Марселаның қайырымсыздығы мәңгілікке есте қалсын, болашақта осындай қасірет-қайғыдан сақтану үшін және ондайға ұрынбау үшін тірлік кешіп жүргендерге өнеге болсын. Мен де, серіктерім де ғашықтық дертіне шалдыққан, бірақ күдері үзілген досыңыздың басында болған жайдан жақсы хабардармыз, оны аса жақын тұтқаныңызды да білеміз, оның өмірден баз кешуінің себебін де, дүние салар алдында өзіңізге нені өсиет еткенін де естідік. Аса бір аянышты бұл хикаядан Марселаның қатыгездігі мен Хризостомның сүйіспеншілігі қандай қияпатты болғанын, сіздің оған деген достық пейіл-ниетіңіздің қандай шынайы болғанын және ессіз махаббат сілтеген соқпақпен тұра шапқандарды қандай қайғылы ахуал күтіп тұрғанын бажайлаймыз. Хризостомның қайтыс болғаны және оның қайда жерленетіні жайында біз кеше кешкісін хабардар болғанбыз, сосын, бір жағынан аяушылық, екінші жағынан әуестік итермелеп, бара жатқан бағытымыздан бұрылып, құлағымызға шалынған сәттен-ақ жүрегімізге ауыр салмақ түсірген осы бір жайды өз көзімізбен көріп қайтпаққа ұйғарып едік. Сөйтіп, енді өзіңізге осындай қолқа салғалы тұрмыз, ақылман Амбросьо, — тіпті болмағанда, ізгі ниетіміз бен қайғыларыңызды жеңілдету жолында қолдан келгеннің бәрін жасауға деген тілегіміздің өтемі үшін, қолжазбаларды өртеуге рұқсат бермеуіңізді және тым құрығанда бірнешеуін алуыма кеңшілік етуіңізді сұраймыз.
Вивальдо оның жауабын тоспастан өзіне жақын жерде жатқан қолжазбалардың бірнешеуін қолына алды. Сол кезде Амбросьо оған былай деп тіл қатты:
— Сізге деген құрметімнің белгісі үшін, сеньор, қолыңыздағы сол қолжазбалар өзіңізде қала беруіне қарсы емеспін, бірақ қалғанын отқа жақпас деп үміттенудің еш қисыны жоқ.
Бұл неғылған қолжазбалар деген ой көкейін тескен Вивальдо біреуін қолма-қол ашып жіберіп, тақырыбын оқыды:
— Торығу зары.
— Бұл бақытсыз досымның соңғы дастаны еді, — деді Амбросьо. — Бастан кешкен машақаттары оны қандай жағдайға жеткізгені түсінікті болуы үшін, сеньор, оны жұрттың бәрі еститіндей етіп дауыстап оқып беруіңізді өтінем. Уақыт жағы бізде әлі баршылық, өйткені қабірді әзір қазып бітіре қоймайды.
— Бұл айтқаныңызды қуана-қуана орындаймын, — деді Вивальдо.
Жиналғандардың бәрі қызығушылық білдіріп, оны сол бойда қаумалай қоршап алды да, Вивальдо нақпа-нақтап оқуға кірісті.
ХІҮ тарау
Мұнда марқұм бақташының торығуға толы өлең жолдары келтіріледі және күтпеген жерден болған басқа да оқиғалардың жай-жапсары баяндалады
Хризостомның зары
Мейірімсіз-ай! Тәкаппар да тасбауыр
Жаман атың жер-дүниеге жайылып,
Қауесет боп кеткеніне мәз болсаң —
Азабымды суреттеуге сай қылып,
Күнәкарлар, тұрғындары тамұқтың,
Тауып бергей не сорақы сөздерді.
Шерді ақтарып, жүрегімді жайлаған
Айыптау үшін сендей қаныпезерді,
Қараң қалған ынтызарлық ызасын,
Пәк жанымның реніш, күйік, назасын
Айналдырам жан түршігер дыбысқа.
Тыңда соны, мазаң кетіп, құрыстап,
Үміті өшкен көкіректен, құсалы,
Кеңістікке ұшып қиян баратын,
Әнді емес, үздік-создық осы өксікті —
Мені жақтап, саған кінә тағатын.
Жылан ысылын, қаншық қасқыр ұлуын,
Өкіргенін бұқаның, жан берерде қиналып,
Тажалдардың жан шошырлық ырылын,
Қарға шуын, шер шақырған жиналып,
Әрі итеріп, бері жығып толқынды,
Теңіз шайқап жүрген кезде жұлқынып,
Құтырған желдің гуілін, арыстанның
Ақырғанын, жарғанаттың шиқылын,
Жесір қалған көгершіннің гүркілін,
Байғыз үнін үрейлі, һәм ысқырған
Жын-шайтанның зәрені алар зіркілін —
Бәрін соның бір үнге сыйыстырам.
Айтпай келген тәмам жұрттан жасырып
Қайғы-зарым сонда сөйлеп береді,
Қатыбастығыңды елге жария етуге
Осындай ғана амал шығар, керегі.
Зәрезеп болып тіксін де құлақ,
Тірі сөздерге өлі ауыздан шыққан:
Жайылмайтын қайраңға құмақ,
Суы мол Тахо, баяу ғана ыққан,
Зәйтүн ормандағы ежелгі Бетис,
Теңіз жағасы, дауыл ойнақтаған,
Тұман басқан шыңдары таудың,
Шатқалдар, сәуле бойлатпаған,
Жан баспаған жынысты орман,
Улы жыландар жүрген қаңғырып,
Ливияның ыстық шөл даласы.
Үзілген үмітім жайында жаңғырық
Табиғатқа тілсіз паш етсін бәрін,
Зарыма әлем құлағын салсын,
Жабайы хайуанаттар да қайғыма менің
Аяушылық білдіріп, аһ ұрып қалсын.
Жек көру жетер түбімізге; ажырау
Ауыр қасірет келгендей бізді қорқытар;
Мазаны алып сенімсіздік шектен тыс,
Қызғаныш жүрек сорғытар;
Шығарып естен, біржола бәрін ұмыту
Үміт шырағын өшірері анық мәңгілік.
Бәрі осының — өлімнің айқын нышаны,
Өлім, бірақ, жырақ жүр мені таң қылып.
Жек көру мен сенімсіздік, қызғаныш,
Қол үзу мен ұмыту да маған таң емес,
Күйіп барам махаббаттың отына,
Көп болғанмен азабы, бірақ, құр елес
Үміттен де арылу қиын біржола, —
Үзіліп күдер, өкініп бармақ тістеймін,
Өршуі үшін өкініш-күйік іштегі,
Көрмеске оны өзімді-өзім күштеймін.
Жөн бола ма бой алдырған бір демде
Үрей менен үмітке? Жүректегі жарадан
Аспандағы күннен де айқын һәм анық
Опасыздықты көріп тұрсаң, не шараң
Қалар сенің торықпасқа, қамығып?
Сүймейтінін білсең анық қанығып,
Билемесін үрейдің бекер бойыңды
Сезсең егер, өміріңде мән қалмай,
Тірі өлікке айналсаң құр сандалбай,
Ұят емес пе, қорлыққа батып күн сайын
Өтірікпенен алдарқату ойыңды?
Беу, қызғаныш пен жек көру, екі тажал,
Зұлымдығын бұлардың тия алмаймын!
Арқан не қанжар бер деп жалынамын,
Тағдырдың тәлкегіне бағынамын,
Өксікке тап болғаннан артық ажал.
Маған қиын өлу де, өмір де өте көңілсіз.
Мәлім және бас ілгенім құрыққа,
Жалтаруға одан, бірақ, құлқым жоқ.
Жиегінде қабірдің енді тұрып та,
Білемін, бақыт сыйлағанын махаббат:
Іңкәрлік қана, салса да ауыр азапқа,
Жер бетіндегі жалғыз жаннат біз үшін.
Ымыраға келмесең де, мазақтап,
Сүйкімді қыз жоқ екенін әлемде,
Әділ қазы Амурдың жөн екенін жобасы,
Енді білдім — кінәлімін өзім бәріне.
Сенімді осы серік қып, ертелетіп дөң асып,
Кете барам, жек көруің жетелеп,
Өлімге бастап алып барар жолымен.
Қызықтардан жердегі, дәмесі жоқ руқым
Бұл жалғаннан жоғалады сонымен.
Жосықсыз тірлігіме жөнсіз үкім
Шығарғаным дұрыс болған шығар, бәлкім,
Әділетсіздігің соны көрсетті ғой ақыр;
Бірақ бұл үшін саған айып тақпайды,
Осы арадан мәйіті табылар пақыр:
Бақыт кешіп өлді ол, бақытсыз өмір сүрсе де.
Алдыңда сенің жансыз денем жатыр,
Көзіңнен мөлдір төге көрме жас.
Жылама жалған өкінішпенен, сүйіктім, —
Көп нәрсені жолыңа құрбан еткенім рас,
Керегі жоқ, бірақ, кеш келген сыйлықтың.
Жоқ, сен езу тарт, дәлелде маған,
Ұнамды екенін өлімімнің саған.
Бұған жұрт, сірә, таңғалмас тіптен:
Біледі ғой тілегіңді баяғыдан олар,
Өмірмен тез қош айтысқанымды күткен.
Иксион да, шеңберіне керілген,
Сизиф те, тасын өрге қарай итерген,
Күнәлары үшін пайдасыз іске жегілген
Данаидтар да, Тантал да, жылап егілген
Шөлі қанбай, ортасында судың тұрса да,
Титий де, қарынын темір тұмсықпен
Кезқұйрықтар күнде келіп жемірген, —
Шығар бәрі аһ ұрып қара түнектен,
Сосын (лайық болсам сондай құрметке)
Кебінге де оралмаған мәйітімді, зәбірлі,
Шығарып салар бәрі бірге қабірге.
Зарына солардың зар қоссын, Плутонның
Тамұқ қақпасындағы үш басты төбеті,
Және қилы құбыжығың мен тажалың.
Басқа марапаттан жатқан да жоқ дәметіп,
Бұл бейшара, махаббаттан тапқан ажалын.
Ал, сен, зарым, өткен соң өзім өмірден,
Күңіренбей босқа, өшіре ғой үніңді:
Өлер алдында жазуға сені дем берген
Әйелдің әсем, жүрегі толы шаттық қой —
Құруменен көңілін ақыры таптық қой.
Тыңдаушыларға Хризостомның зары қатты ұнады, бірақ Вивальдо мұнда Марселаның қарапайымдығы мен кіршіксіз пәктігі жайында естіген әңгімелеріне қиғаш келетін жерлер көп екенін құлаққағыс етті, өйткені Хризостом оны қызғанады, оған күдік білдіреді, аралары алшақтап кеткеніне уайым айтады, сөйтіп осы арқылы Марсела жайында күмәнді ой қалдырып, оның жақсы атына қаяу түсіреді. Бұған Амбросьо, марқұмның жүрекжарды ойлары жайында сыр бөлісетін досы, былай деп жауап қатты:
— Күдік-күмәніңізді сейілту үшін, сеньор, біздің мүттайым бұл зарды Марселадан іргесін аулақ салған кезде шығарғанын айтып қойғаным артық болмас, ал одан бұл өз ықтиярымен қол үзген еді, себебі араларының алшақтауы оған да өз ықпалын тигізер деп үміттенген, бірақ қанша жырақ кеткенмен ғашық жүректі мазалап, тынышын алатын нәрсе азая қоймайды ғой, міне сондықтан Хризостомды да қиялдағы қызғаныш пен жалған күдік меңдеп, ол бұған бейне бір толық құқы бар жанша қиналады. Осы себепті Марселаның жұрт аузында жүрген барлық ізгі қасиеттері өз бойында қалады, өйткені оның қатыбезерлігін, кей-кейде қыңырлық танытып, шектен тыс тәкаппарлық көрсететінін есепке алмасақ, қызғаныш деген құбыжықтың өзі де оған зәредей кінә қоя алмас еді.
— Жөн сөз, — деп келісті Вивальдо.
Оның оттан құтқарып қалған қолжазбаларының келесі біреуін оқуына ойламаған жерден көз алдына көлденеңдей қалған ғажайып бір елес бөгет болды; әйтеуір, сол арада тұрғанның бәрі мұны елеске жорыды, бірақ бұл бақташы қыз Марсела болатын: ол етегінен бақташылар қабір қазып жатқан таудың басынан бой көрсетті және дидарының сүйкімділігі соншалық, көруге көз керек сұлулығы дабыраға айналған даңқын кірпік қағымда-ақ ұмыттырып жіберді. Алғаш көргендер оған көзінің сұғын қадап үн-түнсіз тұрып қалды, сондай-ақ оны бұрын көріп жүргендер де оны бұрын ешқашан көрмегендерден бетер ауыздарын ашып қалды. Амбросьо болса, ашуын тежеуге шыдамы жетпей, оған көзі түскен сәтте-ақ, былай деп ызбарлана тіл қатты:
— Не үшін келдің сен мұнда, айнала маңдағы таудың аяушылықты білмес айдаһары? Қатыгездігің өмірін харап қылған бейшараның жарақатынан өзің жақындаған бойда қан шүмектеп ағар ма екен деп, соны көргелі келдің бе? Зұлымдығыңның жемісіне масаттану үшін және отқа оранған Римнің өртін тамашалап тұрған тасжүрек Нерон құсап, соған биіктен сүйсіне көз жіберу үшін келдің бе? Әлде Тарквинийдің қайырымсыз қызына ұқсап мына мұздап кеткен мәйітті қасиетсіздікпен таптау үшін келдің бе? Айт, қане, жылдам, не үшін келгеніңді және бізден өзіңе не керегін. Марқұм Хризостомның көзі тірі кезіндегі барлық ой-арманы бір өзіңе ғана бағышталған еді, ол өлгеннен кейін оны досым деп санайтындардың ой-арманын да сенің оп-оңай бойыңа сіңіріп аларың хақ.