Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 39

Мырзасы мен малайының арасындағы әңгіменің сиқы осындай еді; ал дон Фернандо мен Карденьо болса, ойға алған істерінің сырын Санчо аяғына дейін аңғарып қоймасы үшін, — ол біраз жайды жобалап та қалған-ды, — тезірек жүріп кеткенді жөн көрді, сол үшін бекетшіні оңашаға шақырып, Росинант пен Санчоның есегін ерттеуге әмір етті, анау мұны аса бір әбжілдікпен орындады. Сол аралықта священник жасауылдармен сөйлесіп үлгерген, олар Дон Кихотты барар жеріне дейін шығарып салуға келісті, бұл үшін оларға қанша тәулік жол жүргендеріне қарай ақы төленетін болды. Карденьо Росинант ерінің қасына бергі жағынан қалқанды, арғы жағынан сақал қыратын легенді іліп, ым-ишарат арқылы Санчоға есегіне қонып, Росинантты жетекке алуды, ал мушкет асынған екі жасауылға: бірі — оң жағынан, екіншісі — сол жағынан арбамен қапталдаса жүріп отыруды бұйырды. Алайда, арба орнынан қозғалмас бұрын бекетшінің жұбайы, оның қызы және Мариторнес үшеуі құдды бір Дон Кихоттың басына түскен бақытсыздыққа қатты қайғырған жандардай кейіп танытып, онымен қоштасуға келді. Дон Кихот болса, оларға былай деді:
— Жыламаңыздар, мейірбан сеньораларым, — мұндай қысталаң жайлар өзім таңдаған салада қарекет жасап жүргендер үшін үйреншікті нәрсе, егер осындай теперішке тап болмасам, онда өзімді айбынды кезбе рыцарь қатарына қоспаған болар ем, өйткені көпшілікке танылмаған және ерекше істерімен аты шықпаған рыцарьлар мұндай шытырман оқиғаларды ешқашан бастан кешпейді, сол себепті олар ешкімнің есінде қалмайды, ал айбынды рыцарьлардың жөні бір басқа, өйткені патшалар мен рыцарьлардың көпшілігі бұлардың ізгі қасиеттері мен жүрек жұтқан батырлығын көре алмайды, сөйтіп түрлі зымиян айла-шарғы арқылы олардың көзін құртуға тырысады. Алайда, ізгілік қуатының сарқылмас молдығы сонша, алғаш ойлап тауып іске асырған Зороастрдың күллі қара ниет сиқыршылығына қасақана, қандай өткелектен де қиналмай өтіп, жер бетіне күндей күліп шуақ шашып тұратын болады. Егер өздеріңізге әлденендей бір жәбір жасасам, — ондай жәбірді, әлбетте, еркімнен тыс түрде жасаған шығармын, өйткені ешкімді ешқашан әдейі де арнайы жәбірлеп көрген емеспін, — кешіре көріңіздер мені, сүйкімді ханымдар, сонсоң өзімді беймәлім арамза сиқыршы әкеп қамап тастаған мына қапастан құтқаруын сұрап құдайға құлшылық етіңіздер. Егер еркіндікке шыға қалсам, өзіме осынау қамал-сарайда жасалған жақсылықтар мәңгі бақи есімде жүретін болады, сөйтіп өздеріңізге осыған лайық құрмет-қошемет, сый-сыяпат көрсететін болам.
Дон Кихот қамал-сарайда тұратын әйелдермен әңгіме-дүкен құрып жатқан кезде, священник пен шаштараз дон Фернандомен және оның серіктерімен, капитанмен және оның ағасымен, сондай-ақ тағдырына дән риза барлық ханыммен, соның ішінде әсіресе Лусиндамен және Доротеямен қоштасты. Бәрі бір-бірімен құшақтасып, хабар алысып тұруға уәде етісті, ал дон Фернандо священникке хатты өзіне қайда жазуға болатынын хабарлап, Дон Кихоттың кейінгі тағдыры жайында хабарлауын өтінді, бұл өзін өте қызықтыратынына сендірді, сондай-ақ, өз тарапынан, священникке қызықты көрінуі мүмкін жайлар туралы: өзінің үйлену тойы, Зораиданы шоқындыру, дон Луистің тағдыры және Лусинданың ата-анасының үйіне қайтып оралуы жайында егжей-тегжейлі хабарлайтынын айтты. Священник оның өтінішін бұлжытпай орындауға уәде етті. Бәрі де қайтадан құшақтасып, қайтадан үйіп-төгіп уәде берісті. Сол арада бекетші священникке келіп, оған әлденендей бір қағаздарды табыс етіп тұрып, бұларды Пәруайсыз әуестік жайындағы хикаят жатқан сандықша астарынан тауып алғанын хабарлады, иесі ақыры төбе көрсетпегендіктен, мұны священниктің алуына болатынын айтты, өйткені өзім бәрібір оқи алмаймын, сондықтан мұның маған қажеті жоқ, деді. Священник алғыс жаудырып, сол бойда-ақ қолжазбаны ашып жіберіп: Ринконета мен Кортадильо жайындағы хикаят деген тақырыбын оқып шықты, осыған қарап шамалағанда мұнда тағы бір хикаяттың бары анық болды; сөйтіп, Пәруайсыз әуестік секілді бұл да біршама тәуір дүние боп шығар, өйткені, айқын аңғарылып тұрғанындай, екеуінің де авторы бір адам екен деп түйген ол, оңтайы келген бойда-ақ оқып шықпақ боп қолжазбаны қоржынына салып қойды.
Одан соң шаштараз досы екеуі атқа қонды да, арбаның артынан ерді — екеуінің де бетінде перде бар-ды, өйткені Дон Кихот өздерін танып қоймасын деген. Шеру мынадай тәртіппен қозғалып келе жатты: ең алда — иесі айдап келе жатқан өгіз арба; оның қос қапталында — әлгінде айтылғандай, мушкет асынған жасауылдар; арбаның соңында — есегіне мініп, Росинантты жетекке алған Санчо, ал ең артында — әлгінде баян етілгендей, бетперде киген, паң да маңғаз пошымға енген, қашырларының алғыр аяңын өгіздердің сылбыр жүрісінен оздырмауға тырысып тізгін тартып, священник пен шаштараз келе жатты. Ал, тордың ішінде аяғын созып жіберіп, торға арқасын сүйеп, қолы байлаулы Дон Кихот отырды, жуас-қоңыр, момақан түріне қарап, оны тірі адам емес, бейне бір тастан қашап жасалған мүсін бе деп қалуға болатындай-ақ еді. Осылайша үн-түнсіз, жай басып алға жылжыған олар екі мильдей жерді артта қалдырғаннан кейін бір жасыл алқапқа жақындады, бұл ара арбакешке демалуға және өгіздерін оттатып алуға өте оңтайлы көрінген-ді, бірақ священникпен кеңесіп алған шаштараз тағы да шамалы жүре түскендері дұрыс екенін, өйткені әудем жерден көрініп тұрған жотаның арғы жағында шалғыны бұдан да қалың, арбакеш тоқтауға ниет еткен мына арадан әлдеқайда тәуір шабындық барын білетінін айтты. Шаштараздың пікірі үстем болып, саяхатшылар жүрісін жалғады.
Алайда, осы мезгілде артына бұрылып қараған священник жақсы киініп, жақсы жарақтанған алты-жеті салт аттының салып ұрып жетіп қалғанын көрді, ұзамай бұлар жолаушыларымызды қуып та жетті, өйткені қамсыз-мұңсыз, жай басып жалпақ алған өгіздердің аяңы мен бір мінсе канониктер ғана мінетін қашырлардың жүрісін, әрине, салыстыруға болмайтын және олар, шамасы, осы арадан бір мильдей ғана жерден бой көрсетіп тұрған бекетке түс әлетіне дейін барып жайғасуды көздеп келе жатса керек. Қатарласқаннан кейін жүрдектер жайбасарлармен ілтипатты түрде бас иіп амандасты, ал, кейін белгілі болғанындай, толедолық каноник әрі осы топтың басшысы боп шыққан біреуі, арбаны, жасауылдарды, Санчоны, Росинантты, священник пен шаштаразды, ақыр аяғында, тұтқынға алынып, торға қамалған Дон Кихотты, белгілі бір тәртіппен қозғалып келе жатқан бүкіл мына шеруді көзбен шолып өткеннен кейін, неліктен бұл адамды осылай алып келе жатқандарын сұрамай қала алмады, сонымен бірге, жасауылдардың дәреже белгілерін байқап қалған ол бұл адамның Қасиетті ағайындық айналысуға тиісті әлденендей бір қанқұйлы қарақшы, жалпы, әлденендей бір қылмыскер екенін жақсы түсініп тұрғанын да айтты. Өзіне осындай сұрақ қойылған жасауыл оған:
— Сеньор! Неге бұлай алып келе жатқанымызды мына кавальероның өзі айтсын, біз ештеңе білмейміз, — деп жауап қатты.
Әңгіме өзі жайында болып жатқанын естіген Дон Кихот:
— Бұл мырзалар кезбе рыцарьлық дегеннің не екенінен мағлұмдар ма екен өздері? Мағлұмдар болса, басымдағы тақсіретім жайында баяндап берейін, егер олай болмаса, аузымды босқа ауыртпай-ақ қояйын, — деді.
Жолаушылардың Дон Кихотпен шүйіркелесе бастағанын көрген священник пен шаштараз қулықтары ашылып қалатындай боп жатса, оны бүркемелейтіндей түсінік бермек оймен аттарын тебініп, жақынырақ келіп тұрды.
Дон Кихоттың сауалына каноник былай деп жауап қатты:
— Шынымды айтсам, балам, рыцарьлық романдарды мен Вильяльпандоның Sumulas42 оқулығынан да жақсырақ білем, сондықтан, мәселе осыған тіреліп тұрса, ештеңеге алаңдамай, айтқыңыз келгеннің бәрін айта беруіңізге болады.
— Оған да шүкір, — деп жуаси сөйледі Дон Кихот. — Ендеше, сеньор кавальеро, мені жадылап, торға қамап тастағанын біліп қойыңыз, ал бұған себеп болған нәрсе — жауыз сиқыршылардың көре алмаушылығы мен зымияндығы, өйткені пәк жандар ізгілікті қаншалықты қадір тұтса, күнәкарлар оны соншалықты жек көреді. Мен — кезбе рыцарьмын, бірақ есімдерін Даңқ бір рет те болса еске алып, мәңгілікке сақтауға бейіл бермегендер қатарына жатпаймын, мен қызғаныш дейтіннің тап өзіне, сондай-ақ күллі Персияның көзбайлаушыларына, Индияның браминдеріне һәм Эфиопияның гимнософистеріне қасақана түрде және әдейі, — кейінгі ұрпақтарға үлгі-өнеге болуы үшін, болашақтың кезбе рыцарьлары соғыс ісінде ең жоғары құрметке қандай жолмен жетуге болатынын білуі үшін, — өз есімін мәңгіліктің храмына жазып қою бақыты бұйырғандар қатарына жатамын.
— Сеньор Ламанчалық Дон Кихот шындықты айтып отыр, — деп жауап қатты бұған священник. — Ол, шынымен-ақ, жадыланған күйде осы арбамен келе жатыр, бірақ мұндай жағдайға ол өз күнәсі мен кінәсі үшін емес, ізгілікті суқаны сүймейтіндер мен жақсы атақты жақтырмайтындардың зұлымдық әрекеті салдарынан душар боп отыр. Бұл, сеньор, Қайғылы Бейне Рыцары боп табылады, ол жайында, бәлкім, біреу-міреуден естіген де шығарсыз, қызғаныш қаншалықты қаралап бағуға, мекерлік қаншалықты жасырып бағуға тырысқанымен оның жүрек жұтқан ерліктері мен ұлы істері тозбайтын мыс пен мүжілмейтін мәрмәрда таңбаланатын болады.
Тұтқында отырғанның да, еркіндікте жүргеннің де қалай-қалай сөйлейтіндеріне қайран болған каноник шоқына жаздап шақ қалды, — бұның не нәрсе екенін ол түсіне алмады, бұған серіктері де айран-асыр болды. Жұрттың не айтып жатқанын тыңдамаққа жақындап келіп тұрған Санчо Панса сол арада мәселенің ау-жайын мейлінше толық ашып беру мақсатымен былай деді:
— Әңгіме былай, сеньорлар: ұнай ма, ұнамай ма, оны білмеймін, бірақ өздеріңіз қаншалықты жадыланған болсаңыздар менің мырзам Дон Кихот та соншалықты жадыланған, — ақыл-есі сап-сау, басқалар секілді ол да, күні кеше, әлі торға қамалмаған кездегідей, тамақ ішеді және табиғи қажеттігін өтейді. Ендеше, оның жадыланғанын маған немен дәлелдей аласыздар? Себебі, жұрттан естуімше, жадыланғандар тамақ та ішпейтін көрінеді, ұйқтамайтын да, сөйлемейтін де көрінеді, ал менің мырзам, егер тоқтатпай сөйлете берсең, бір өзі соттың отыз қызметшісінен артық сөйлеп береді.
Одан соң ол священникке қарап сөзін жалғады:
— Аһ, сеньор священник, сеньор священник! Апырай, мархабатты мырзам-ай, мені өзіңізді танымайды деп және мына жаңа сиқыршылықтың нендей мақсатты көздейтінін түсінбейді деп қалай ғана ойладыңыз екен? Біліп қойғаныңыз артық болмас, бетперде астына қанша жасырынсаңыз да, бәрібір, өзіңізді танып тұрмын, біліп қойғаныңыз артық болмас, айла-шарғыларыңызды қанша қымтасаңыз да, бәрібір, түсініп тұрмын. Бір сөзбен айтқанда, қызғаныш патшалық құрған жерде ізгілікке орын жоқ, жомарттық пен сараңдық ешқашан сиыспайды. Әттең! Егер сіз, діндар әкей, бөгет жасамағаныңызда мырзам инфанта Микомиконаға әлдеқашан-ақ үйленген болар еді, ал мен кем дегенде граф атағын алған болар ем, — оған Қайғылы Бейнемнің қайырымдылығы, сондай-ақ көрсеткен қызметімнің маңыздылығы кепіл! Жұрттың: Фортуна доңғалағы диірмен доңғалағынан жылдамырақ қозғалады және кеше біреу аспандап тұрса бүгін жер табандап жатады, дейтін сөзінің жаны бар екеніне көзім әбден жетіп тұр. Әйелім мен балаларымды қатты аяп тұрмын, өйткені әкелері үйіне аралдың губернаторы немесе әлденендей бір корольдіктің — қалай еді әлгі? — бөспе-королі43 боп оралады деп ойлауға толық қақылы еді ғой олар, ал оның орнына ол атшы боп оралмақ. Мұның бәрін, сеньор священник, өзіңізге айтып тұрғандағы жалғыз ғана мақсатым, сізге, жоғары мәртебелі діндар әкей, мырзама көрсеткен жәбір-жапаңыз үшін өкініш білдіріп, райдан қайтуыңыз керегін ескерту ғана, өйтпеген жағдайда, байқаңыз, оны қамап тастағаныңыз үшін ана дүниеге барғанда құдай қатты реніш білдіріп жүрмесін, тұтқынға қамалған уақыты текке кетіп, осы уақыттың ішінде бірде бір ізгі іс тындырмағаны үшін және ешкімге көмектеспегені үшін жазғырып жүрмесін сізді.
— Қалай-қалай сайрайды мынау! — деп шаштараз сөйлеп кетті. — Байқаймын, Санчо, мырзаң екеуің егіз қозы секілдісіңдер. Құдай ақы, сені де анаған серік қып торға бірге отырғызып қою керек-ау, онымен бірге сенің де жадыланғандар жағдайында болғаның жөн-ау деген ой келіп тұр маған, өйткені оның қылду-сылдуы мен рыцарьшылдығы саған да жұғыпты. Берген уәделерімен сені ол онша бір оңды мақсатта қызықтырмаған, өзің арман ететін әлгі арал да сені оңды мұратқа жетелеп тұрған жоқ.
— Қызықтыруға болатындай мен қыз емеспін, — деп қарсылық білдірді Санчо, — мені әлі ешкім қызықтыра алған жоқ, тіпті корольдің өзі де; жарлы-жақыбай болғаныммен шын берілген христианмын және ешкімге ештеңе қарыз емеспін. Арал жайында арман ететінім де рас, ал басқа біреулер одан да нашар нәрсені армандайды, бәрі де адамның өзіне байланысты, ендеше, мен адам екенмін, аралдың губернаторы түгіл папа да бола алам, ал арал дегеннің мырзам біреуін емес, мыңын жаулап ала алады, тіпті таратып беретін адам да табылмай қалуы мүмкін. Не деп тұрғаныңыз жайында ойланып көріңіз, сеньор шаштараз, бұл сізге сақал қыру емес, жұрттың бәрін бір өлшеммен өлшеуге болмайды. Мұны айтып тұрған себебім, бір-біріміздің сырымызды жақсы білеміз, сондықтан басымды босқа қатырмаңыз. Ал, мырзамның жадыланғанына келсек, құдай ақиқатын көріп тұр, сондықтан әзірше үндемей қоя тұрайық, себебі бұл жағын қозғамай-ақ қойған абзал.
Санчоның ашық ауыздығынан священник екеуінің осыншалықты мұқият түрде жасырып жүрген жайлары ашылып қала ма деп қорыққан шаштараз оған жауап бермегенді жөн көрді; священник те дәл осы себептен каноникке өзімен бірге кішкене былайырақ шығуға өтініш білдірді, — оны торда отырған адамның құпиясы мен басқа да біраз қызықты жайларға қанықтырмақ ойы барын айтты. Каноник келісім берді де, малайларымен және священникпен бірге ілгері озыңқырағаннан кейін, Дон Кихоттың лауазымы, мінез-құлқы, өмір салты мен жарыместігі жайында священниктің айтқан әңгімесіне мұқият құлақ түрді; анау, сондай-ақ, оның ақылдан адасуына негіз болған басты себеп жайында, торға қамалғанға дейінгі іс-қылықтары турасында қысқаша баян етіп, каноникке енді оны үйіне алып бара жатқанын, сонда барғаннан кейін оны емдетуге кірісетінін хабарлады. Дон Кихоттың бастан кешкен хикаясын естіген каноник пен серіктері тағы да таңырқаныс білдірді; әңгімені тыңдап алған каноник былай деді:
— Шынымды айтсам, сеньор священник, рыцарьлық роман дейтіндердің мемлекет үшін мейлінше зиянды екенінде еш күмәнім жоқ, еріккеннен әрі жалған әуесқойлықтың жетегіне еріп, баспа жүзін көрген романдардың түгел дерлік бастапқы бөліктерін оқып шыққаныммен, бірде біреуін аяғына дейін оқуға өзімді-өзім мәжбүр ете алмадым, өйткені, өз ойымша, олардың бәрі де, жалпы алғанда, бір қалыптан шыққандай, бірінде бар нәрсе екіншісінде жүреді, екіншісінен кезіктіргеніңді үшіншісінен жолықтырасың. Оған қоса, жазу-сызудың бұл түрі анау әлгі жанды рақатқа кенелтуге құмбыл болғанымен, жөн-жоба көрсетуге құралақан Милет ертегілері дейтіндерге, осынау мән де, мағына да жоқ мысалдарға, жуықтасады-ау деген ой келеді маған, бұл ретте апологтардың бұларға керіғалаң түрде әрі жан рақатын таптыратынын, әрі жөн-жоба көрсете алатынын айта кету керек. Егер мұндай романдардың басты мақсаты жанға рақат таптыру болса, онда бұл мақсаттарына жете қоюы да неғайбыл, өйткені төбе шашыңды тік тұрғызатын оғаштықтарға толы боп келеді. Ал, шындығында, көз алдымызға көлденең тартылатын немесе көңілімізге оралатын құбылыстардан сән мен сымбат тауып, соларға сүйсіне қарап, сүзіле көз тіккен кезде ғана жан ләззатқа кенеледі, ал ұсқынсыз бен қисынсыз атаулы ешқандай рақат бере алмайды. Ендеше, бойы мұнарадай дәуді, құдды бір ол болпылдақ қамырдан жасалғандай, он алты жастағы бозбаланың семсермен белінен қақ бөліп тастайтыны айтылатын және автордың өзі, айқасты суреттей отырып, дұшпанның әскерінде миллион сарбаз болғанын хабарлайтын, — әрине, оларға бас кейіпкер қарсы шығып тұрғандықтан, қаласақ та, қаламасақ та, аталмыш рыцарь тек әлеуетті білегінің асқан зор қуаты арқылы ғана жеңіске жеткеніне сенбейтін амалымыз жоқ, — романда немесе хикаятта қандай сұлулық, бөлшектердің бүтінмен, бүтіннің бөлшектермен қандай үйлесімі болуы мүмкін? Ал, бейтаныс кезбе рыцарьлардың құшағына ойланбастан құлай кететін королеваларға, немесе болашақ император жұбайларына не дейсіз? Рыцарьлар толы орасан үлкен мұнара теңізде желкенін жел кернеген кемедей жүзеді, Ломбардияда түнейді де, таңды индиялық пресвитер Иоанның жерінде немесе тіпті Птолемей де суреттемеген, Марко Поло да көрмеген жерлерде қарсы алады дейтінді оқығаннан жетілмей қалған, жартыкеш ақыл-сана иесінен басқа кім жан рақатын табуы мүмкін? Рыцарьлық романды жазғыштар оны әдейі ойдан құрастырылған дүние ретінде жазады, сондықтан қыбын тауып, қисынын келтіруі, шындыққа жанасымды болуы үшін жан салуы шарт емес деген дау айтылуы да мүмкін маған, — ал мен бұған жауап ретінде: ойдан шығарылған дүние неғұрлым нанымды болса, солғұрлым жақсы болатынын, өмірде орын алатын немесе орын алуы ықтимал жағдайларға неғұрлым жақын болса, солғұрлым сүйкімді болатынын айтар едім. Ойдан шығарылған оқиғаға негізделген шығармалар оқырман жақсы түсінетіндей дәрежеде болуға тиіс, бұндай дүниелерді жазғанда ақылға сыйымсыз жайларды жаймалап, өсіріп айтатын тұстарды жуып-шайып, оқырман назарын бір сәтке босаңсытпаумен қатар, оқиға оны таңдандыратындай, қызықтыратындай, қайран қалдыратындай және көңілін алдандыратындай етіп, таңырқау мен сүйсіну сезімі бір-біріне серіктесіп отыратындай ғып жазу керек. Бірақ, мұндайға шындыққа сәйкестік пен табиғатқа еліктеуден бойды аулақ салатын жан ешқашан қол жеткізе алмайды, ал шын мәнінде шығарманың шынайы туындыға айналуының кілті тап осы қасиеттерінде ғой. Хикаяның барлық бөлшегі біртұтас денені құрайтын, яғни орта тұсы бас жағымен үйлесім тауып тұратын, ал аяқ жағы — бас жағымен және орта тұсымен жымдасып жататын бір де бір рыцарьлық романды кезіктірген емеспін, — шығармашы сымбатты да сұлу мүсін жасаудың орнына, құдды бір құбыжықты немесе кемтарды сомдауға ниет қылғандай, кілең қырық жамау боп келеді. Оған қоса, аталмыш романдарда сөз саптау жағы да өте қарабайыр, ерлік істер ақылға сыйымсыз, махаббат нәпсіқұмарлыққа ұласады, кішіпейілділік келіссіз, айқас әбден ығыр қылады, пайымдаулар пәтуасыз, саяхаттар құр әншейін сергелдең — қысқасы, өнеге боларлық өнерге үш қайнаса сорпасы қосылмайды, осы себепті пайдасыз адамдармен қабат бұларды да христиандық мемлекеттен қуып тастаған жөн.
Священник оны зор ықыласпен тыңдап, каноникті парасат-пайымы мол адам деп, ал әлгі айтқандарының бәрін ақиқат шындық деп тапты, сөйткен соң өзінің де осы пікірді ұстанатынын, рыцарьлық романдарды мейлінше жек көретіндіктен Дон Кихоттың осындай есепсіз көп кітабының бәрін отқа жаққанын жария етті. Сол арада ол каноникке бұл кітаптарды қалай тексеруден өткізгенін, қайсысын отқа тастағанын, қайсысына кеңпейілдік жасағанын айтып берді. Каноник ішек-сілесі қатып күліп алды, сосын әлгінде атап көрсетілгендей кемшіліктерімен қатар рыцарьлық романдардың бір ұтықты қасиеті барын, шығарма тақырыбының өзі-ақ кемеліне келген ақыл-парасатқа мүмкіндігін толық танытуға қолайлы жағдай жасайтынын айтты; өйткені, мұндай шығармалар оған қаламын көсілте сілтеуге болатын кең байтақ кеңістік ашып береді, яғни, оның: кеме апаттары мен дүлей дауылдарды, айқастар мен шайқастарды сипаттауға; бойынан бар жақсы қасиеттің бәрі табылатын: жаудың айла-шарғысын алдын-ала аңғару қажет болғанда — байқампаздық, сарбаздарды сендіру немесе көндіру қажет болғанда — ділмарлық, кеңес бергенде — кемеңгерлік, шешім қабылдағанда — шапшаңдық, шабуылға шыққандағы секілді қорғаныста да — өжеттік танытатын айбынды қолбасшыны бейнелеуге; бірде қайғылы да қасіретті жайларды, енді бірде күтпеген жерден болған қуанышты оқиғаларды тілге тиек етуіне, бірде ізгі қасиеттер иесі боп табылатын, ақылды да аңғарымпаз, асқан сұлу ханымды, енді бірде ер жүрек те сыпайы христиан-рыцарьды, бірде ар-ұяттан ада, әдепсіз бөспені, енді бірде айбатты да инабатты патшаны сипаттауға; вассалдардың ізеттілігі мен адалдығын, сеньорлардың айбары мен ақпейілін жеріне жеткізе суреттеуге барлық мүмкіндігі бар. Шығармашы өзінің астрологияны білетінін де, керемет жақсы космограф екенін де, музыкант екенін де, мемлекеттік істердің жайын жақсы меңгергенін де көрсетуге құқылы, егер көңілі соқса жын-шайтан жәрдемімен жадылау жайын зерделегенін де аңғартып өтуіне бір сылтау табылмай қалмайды. Ол Одиссейдің оралымдылығын, Энейдің діндарлығын, Ахиллдің жүректілігін, Гектордың бақытсыздығын, Синонның сатқындығын, Эвриалдың достыққа адалдығын, Александр Македонскийдің жомарттығын, Цезарьдың айбаттылығын, Траянның мейірімділігі мен шыншылдығын, Зопирдің тұрақтылығын, Катонның кемеңгерлігін — қысқасы, есімі мәлім ерлерді кемеліне келтіріп, даңқын асырған қасиеттердің барлығын да бейнелеуге ерікті, сондай-ақ осы қасиеттердің бәрін бір кейіпкерінің басына үйіп-төгуге де, болмаса бірнешеуіне бөліп беруге де ықтиярлы. Ал, егер осыған сөз саптау көркемдігі мен шындыққа мейлінше жақын болуды көздеген ой-қиял өміршеңдігі қосылса, онда оның түрлі түсті және тәуір жіптерден тоқылған кездеме әзірлеп шығаратынында сөз жоқ және әбден даяр болған кезінде мұның көркем де келісті дүние деп таныларына да дау жоқ, міне, осылайша ол шығармашылықтың ең ұлы мақсатына қол жеткізбек, анығырақ айтқанда, әлгінде құлаққағыс етілгендей, бір мезгілде әрі жөн-жоба көрсетпек, әрі жанға рақат таптырмақ. Тағы бір айтпағым, рыцарьлық романдағы баяндау тәсілінің еркіндігі автордың эпик, лирик, трагик және комик ретінде көрінуіне, сондай-ақ аса сүйкімді де тартымды екі ғылымның: поэзия мен риториканың барлық бейнелеу құралын пайдалануына мүмкіндік береді, — себебі эпикалық шығармаларды прозада қалай жазуға болса, жыр жолдары арқылы да солай туындатуға болатыны белгілі ғой.
ХLҮІІІ тарау
Бұл тарауда каноник рыцарьлық романдар жайындағы, сондай-ақ өзін толғандырып жүрген басқа да нәрселер жөніндегі ой-пікірлерін одан әрі жалғастырады
— Тауып айттыңыз, сеньор каноник, — деді священник, — рыцарьлық романдар авторларының арнайы айыптауға лайық болатыны — олар ақыл-парасат өлшемдерімен есептесіп жатпайды және өнер қағидаларына құлақ аспайды, ал егер осыларды басшылыққа алса, онда грек және латын поэзияларының қос алыбы өлең жазуда қандай зор даңққа ие болса, олар да прозада сондай даңққа бөленер еді.
— Өз басым, әйтеуір, әлгінде айтып өткен ережелерді қатаң сақтай отырып рыцарьлық роман жазуға құлшынғам, — деп мәлім етті каноник, — және, жасыратыны жоқ, жүз парақтан астам жазып та тастағам. Сосын өз еңбегімді өзімнің қалай бағалайтыныма көзімді жеткізе түсу үшін оны осындай дүниелерді айрықша ұнататындарға оқып бердім, олардың арасында білімді әрі ақылды жандар да, сондай-ақ балдыр-батпақ бірдеңені тыңдағанға мәз надандар да болды, бірақ солардың бәрі түгел мақтап шықты. Сөйте тұрғанымен, жалғастырғанды жөн көрмедім: біріншіден, бұған діни дәрежем жол бермейді деп түйдім; ал, екіншіден, дүниеде ақылды жандардан гөрі ақымақтардың көп екеніне көзім жетті. Әрине, кещелер нөпірінің мысқылды күлкісінен саусақпен санарлық білімпаздардың мақтауы әлдеқайда артық болғанымен, тек осындай кітаптарды ғана оқитын қара тобырдың далбаса лебіз-пікірлерінің құлы боп қалғым келмейді. Рас, тек қазіргі кезде қойылып жатқан комедиялар өзіме ой салғаннан кейін ғана романға біржола суып, оны жалғастыру жайындағы ниетімнен үзілді-кесілді бас тарттым. “Ойдан шығарылған жайларға, сондай-ақ тарихи оқиғаларға негізделген қазіргі заманғы комедиялардың, — дедім өзіме өзім, — барлығы да, барлығы демесек те, әйтеуір, басым көпшілігі, түкке алғысыз былжырақ, қырық жамау қойыртпақ, солай бола тұрғанымен қара тобыр оны қуана-қуана көріп жатыр, ұнатып жатыр және жақсы дүние деп мақтап жатыр, ал шын мәнінде олар ондай бағаға мүлдем татымайтын нәрселер; бұларды жазған авторлар мен сахналаған актерлер мұндай дүниелердің басқаша болуы еш мүмкін емес, өйткені қара тобыр бұларды тап осындай күйінде ғана ұнатады, ал енді ана өнер заңы талап ететіндей ішкі байланысы берік, оқиғалары өрбіп отыратын туындылар екі-үш білімдарды ғана мәз-майрам қылады, қалған жұрттың бәріне олардың шеберлігі — далаға атқан оқпен бірдей, авторлар мен актерлер үшін көпшілік қалтасынан түсетін нәпақа азын-аулақ адамның пікірінен әлдеқайда қадірлі дегенді айтады, олай болса, менің романым да дәл осындай ахуалға тап боларында күмән жоқ: аталған ережелерден алшақ кетпеу үшін түн баласы тыным таппай тер төкпекпін, ақыр аяғында әлгі тіккен киіміне астарды өз есебінен салатын, бірақ ақысына ештеңе алмайтын тігіншінің кебін кимекпін. Ал, енді теріс түсінікте жүргендерін, шатты-бұтты бірдеңелерді емес, өнердің барлық қағидаларын сақтай отырып жазылған комедияларды сахналайтын болса көрермендерді де көбірек тартатындарын, атақ-абыройларының да жоғары болатынын айтып актерлерді жалықпай үгіттеп те баққан едің ғой, бірақ олардың өз пікірлеріне ден қойып алғандары сонша, былқ етер болмады, сондықтан қандай да бір дәлелдеме де, соқырға таяқ ұстатқандай ақиқат та оларды ойынан айныта алмақ емес”. Бір жолы өзімнің осындай бір қитабанға: “Бұдан біраз жыл бұрын Испанияда бір атақты жазушымыздың үш трагедиясы қойылғаны, бұлар барлық көрерменді түгел: оқымай қалғаны мен оқығанын да, жоғарғы қауымға жататыны мен қара тобыр саналатынын да, бәрін де ырза қылып, айрықша шаттық пен қуанышқа бөлегені, сөйтіп осы үш трагедияның өзі ғана актерлерге кейіннен қойылған, тәуір деген отыз комедиядан көп түсім келтіргені есіңізде ме?” дегенім бар-ды. “Шамасы, сіз Изабелланы, Филиданы және Александраны мегзеп отырсыз-ау?” деді театрдың директоры. “Дәл таптыңыз, — дедім мен. — Байқаған болсаңыз, аталмыш туындыларда өнер ережелері мұқият сақталған еді ғой, алайда бұл олардың әлгіндей абыройға жетуіне және барша жұртқа ұнауына бөгет жасаған жоқ. Ендеше, бос ыржақайға құмар саналатын көрермен қауым емес, оған басқадай бірдеңе көрсете алмай жүргендер кінәлі. Өйткені, оқып-тоқығаны мол ақындардың қаламынан шыққан, жазған адамдар мен қойған адамдарға айтарлықтай абырой-атақ пен табыс әкелген Жазаланған қайырымсыздық, Нумансия, Саудагер махаббаты, Көргенді күндес және жекелеген басқа да комедияларды түкке алғысыз деп айтуға болмайды ғой”. Мен онымен осы төңіректе тағы біраз сөйлестім, бірақ, анау азды-кем ыңғайсызданғандай түр білдіргенімен дәлелдемелеріме қанағаттана қоймады және өз ұғымынан да қол үзбеді, сөйтіп жаңсақ пікірін ұстанып қала барды.