Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 12

әр-алуандығы және шаш-етектен келетін көптігі сонша, алдыңызда қарыздар сезініп тұрмын және мұны өмір-бақи ұмытпақ емеспін. Осының өтемі ретінде өзіңізге әлденеге бола жәбір көрсеткен кез-келген кісәпірден кегіңізді алып бергім кеп тұр, өйткені, біліп қойыңыз, менің тікелей міндетімнің өзі де сол қорғансызға пана болу, жәбір көргеннің кегін қайтару және арамзаның сазайын тартқызу боп табылады. Қаперіңізді қағып-сілкіп көріңіз, егер осындай бір жағдаят басыңыздан өткен болса, жасқанбастан маған мәлім қылыңыз: өзім мүше боп табылатын рыцарьлық орденнің атымен ант етейін, көңіліңіздің қалауынша және айызыңыз қанарлықтай түрде қанағат табасыз.
Бекетші де бұған дәл сондай сырбаз пішінде жауап қатты:
— Сеньор кавальеро! Өзімді жәбірлеушілерден кек әперуіңізге әсте де мұқтаж емеспін, қажет боп жатса олардан өзім-ақ кегімді қайтара алам. Маған керегі бір-ақ нәрсе — мейірімді мырза бекетімде қонып шыққаны үшін, яғни малға берілген сабан мен сұлы, сондай-ақ кешкі ас пен екі төсек-орын үшін ақы төлесе болғаны.
— Ау, сонда мұның расында да бекет боп шыққаны ма? — деп сұрады Дон Кихот.
— Болғанда да, ең бір тәуірі, — деп жауап қатты бекетші.
— Ендеше, мен осыған шейін қателескен болдым, — деді Дон Кихот. — Шынымды айтсам, мұны қамал-сарай ма деп қалғам және соның ішінде әжептәуір жақсысы ма деп ойлағам, бірақ енді бұл қамал-сарай болмай, бекет болса, онда менің қолымнан келер бір-ақ нәрсе бар, ол өзіңізге менен ештеңе алмау жайында өтініш айту ғана: өйткені, менің кезбе рыцарьлар жарғысын бұзуға қақым жоқ, ол өз алдына, оған қоса бір анық білетін жайым, — егер дәлел керек болса, кез-келген романды мысалға келтіре алам, — бекеттерде олар түнеме үшін де, басқа бірдеңе үшін де ешқашан ақы төлемеген, өйткені жұрттың бәрі олардың шытырман оқиға іздеу жолында бастан өткеретін айтып жеткізгісіз азаптары үшін айрықша қонақжайлылық көрсететін болған, ал олар болса мұндай шытырман оқиғаларды күндіз де, түнде де, қыста да, жазда да, бет қарыған аязда да, ми қайнатар ыстықта да, жаяу да, атқа салт мініп те, жейтін ас, ішетін суға жарымай, табиғаттың ақиреті мен тұрмыстың тауқыметін тартып жүріп те іздейді.
— Онда менің шаруам жоқ, — деді бекетші келіспей. — Ақшаңызды төлеңіз — сізге айтарым сол ғана, ал рыцарьлар жайындағы ертегіңізді басқа біреуге барып айтарсыз. Маған керегі жамбас ақы төлеуіңіз ғана.
— Сіз топас та тұрпайы трактирші екенсіз, — деген ескерту жасады оған Дон Кихот.
Соны айтып, Росинантқа шпорды қадап жіберіп, шолақ найзасын алдына өңгеріп алған ол бекеттің ауласын кедергісіз тастап шықты да, әудем жерге ұзап кеткенге шейін артына бұрылып қараған жоқ, тіпті атқосшысы соңынан еріп келе жатыр ма, жоқ па, онда да жұмысы болмады. Рыцарьдың ақша төлемей кетіп қалғанын көрген бекетші сол екі арада жамбас ақыны Санчо Пансадан өндіріп алмаққа ниет қылған болатын, бірақ анау егер қожайыны төлеуден бас тартқан болса, өзі де ештеңе төлемейтінін мәлім етті, өйткені, ол, Санчо Панса, кезбе рыцарьдың атқосшысы боп табылады, олай болса, мырзасы ұстанған ереже-тәртіптерді бұл да ұстануға міндетті, яғни трактирлер мен бекеттерде түк ештеңе төлемеуге тиіс. Бекетші бұған шат-шәлекейі шығып ашуланып, егер Санчо ақшасын төлемейтін болса, ол бәрібір өзіне тиістіні өндіріп алмай қоймайтынын, бірақ бұл үшін басқаша әдіс қолданатынын, ал бұған оның онша ырза бола қоймайтынын айтып қорқытпаққа тырысты. Санчо оған мырзасы мүше боп табылатын орденнің жарғысына сәйкес, өліп кетсе де бір тиын төлемейтінін айтып жауап берді, өйткені ол кезбе рыцарьлардың қастерлі де қадым заманғы дәстүрін бүлдірмек емес, осынау мейлінше әділетті заңды бұзғанына байланысты болашақ атқосшылардың реніш-наласына қалмақ емес.
Бейшара Санчоның басындағы келеңсіздіктердің көбейе түсуіне көрінгендей, бекеттің сол күнгі меймандары арасында сеговиялық шұға тоқушы төрт жігіт, кордовалық Портодан ине жасаушы үш жігіт, севильялық Жәрмеңкеден екі жігіт бар еді, — бәрі де бірінен бірі өткен, әзілқой, қалжыңбас, сауыққой және ойын-күлкіге әуес болатын; міне, дәл осы адамдар, бейне бір алдын-ала келісіп қойғандай, не біреу бұйрық бергендей әй-шай жоқ жетіп кеп Санчоны есегінен аударып алды, сосын оны біреуі ерінбей барып алып келген бекетші көрпесіне жықты; одан соң жоғарыға көз салып, өздері ойластырған іске жабындының тым аласа соғатынын көрген соң, жабындысы ашық аспан боп табылатын мал қамайтын аулаға ауысты да, сол жерде Санчоны қайтадан көрпеге салып, мәз-мәйрам болысып, карнавал кезіндегі ит секілді етіп әуелете лақтырып, тосып алып, әрлі-берлі қақпақылдауға кірісті.
Сормаңдай ұшқыштың жан дауысы мырзасының да құлағына шалынды, —тоқтап, мұқият құлақ түрген ол әу баста мұны жаңа бір шытырман оқиға екен деп қалған, бірақ атқосшысының дауысы екенін анық ажыратқан соң, атының басын кері бұрып, бекетке қарай тапырақтай шапты, бірақ қақпаның жабық екенін байқап, әйтеуір қайтсе де ішке енбек оймен, бекетті айналып өтуді ұйғарды; алайда мал қамайтын ауланы қоршаған шарбаққа, жалпы алғанда, онша биік те емес шарбаққа, жақындаған бойда-ақ атқосшысына жасалып жатқан қиянатты көзі шалып, аңырып тұрып қалды. Өзінің тап көз алдында Санчо біресе жоғары қалықтап, біресе төмен түсіп жатты және бәрін сондай жеңілдікпен жасап жатқаны сонша, егер Дон Кихоттың көкірегін кернеген ашу сол тұста сәл-пәл бәсең тартқан болса, ол, бәлкім, күлкіден ішек-сілесі қатып домалап та жатар ма еді, кім біледі. Сол арада ол ерде отырған жерінен шарбақтың арғы бетіне ырғып түспекке оқталған, бірақ қатты қалжырап, дымы құрып тұрғандықтан, тіпті аттан түсуге де шамасы жетпеді, сондықтан аттың үстінде отырған күйі Санчо Пансаны қақпақылдап жатқандарды, бұл арада келтіруге дәтіміз бармай отырған, боғауыз бен балағат сөздің астына алумен ғана шектелді; алайда Санчо ұшқыш сол бұрынғыша зар қағып, біресе өлердегі сөзін айтып жалынып, біресе сес көрсетіп жатты, ал сотқарлар болса сол бұрынғыша мәз-майрам боп қарқылдай күліп, ойындарын жалғастыра берді, өйткені атқосшының бақырып-шақырғаны оларға шыбын шаққан ғұрлым әсер етпеген болатын, — Санчоны олар тек өздері оны қақпақылдай-қақпақылдай әбден шаршаған кезде ғана босатты. Бұдан соң олар есекті әкеліп, Санчоны отырғызды да, арқасына жадағайын жапты, ал мейірбан Мариторнес оның қалай қалжырап-талғанын көріп жаны ашып, жүгіріп барып құдықтан бір құмыра мұздай су әкеліп берді. Құмыраны алып, аузына апара берген Санчо мырзасының айқайлап сөйлеген дауысын естіді:
— Санчо балам, ішпе суды! Ішпе суды, балам, — ол саған сор боп жабысады. Міне, мында шипалы бальзам бар (сол арада ол қалбырды алып көрсетті), екі тамшысын ішсең болды-ақ, сауығып кетеріңе мен кепіл.
Санчо оған көз қиығын салып қарады да, одан да зор айқаймен жауап қатты:
— Рыцарь емес екенімді ұмытып кеттіңіз-ау деймін, тақсыр? Әлде ішек-қарнымның кешегі кештен қалған жұқанасын да құсып тастасын дейсіз бе? Ол тамшыларыңызбен әзәзіл емделсін, менен аулақ.
Осыны айтып ол құмыраға қайта бас қойды, бірақ бір ұрттағаннан кейін-ақ мұның қара су екенін біліп, ішкісі келмей қалды да, Мариторнестен шарап әкеліп беруін сұрады, оның бұл өтінішін ықыласпен орындаған бикеш шарап ақысын өз жанынан төледі — айналысып жүрген кәсібіне қарамастан бұл өзі христиандық сезімнен де құралақан емес дейтін әңгімені жұрт тегіннен-тегін айтып жүрмеген екен. Шарапты ішіп алған Санчо есегіне шпорды қадап жіберіп жортақтай жөнелді де, қақпаны айқара ашып, қайтсе де соқыр тиын төлемей кеткеніне және бұл арадан сытылып шыққанына мәз-майрам қалпында ауладан шығып кетті, — әділін айтқанда, оның қуанышына кірбің түсіріп те тұрған бір жай бар-ды: өзі үшін бұның дағдылы қамқоры — қақсаған қабырғалары төлем жасаған-ды. Шындығында, ол тек қабырғаларымен ғана төлем жасамаған, — бекетші түнемел ақысына оның қоржыны өтем болар деп тапқан, бірақ басымен қайғы боп жүрген Санчо оны байқаған жоқ. Бұл жөнін тапқаннан кейін бекетші қақпаны жауып, ысырмасын салып қоймаққа оқталған еді, бірақ атқосшымызға азап шектірушілер оны бұл ойынан айнытты: олар Дон Кихотты ғана емес, Дөңгелек Үстел Рыцарын да тәубесіне келтіре алатын бозымдар болатын.
ХҮІІІ тарау
Мұнда қожайыны Дон Кихотқа Санчо Пансаның құлаққағыс еткен жайлары мен басқа да айта кетуге тұрарлық оқиғалар баяндалады
Сілесі қатып қалжырағаны сонша, қожайынының қасына таяған Санчо есегін оның жанына жақын әкеп те тұрғыза алмады. Оның қалай әлсіреп, дымы құрып қалғанын көрген Дон Кихот оған былай деп үн қатты:
— Мейірімді Санчом, бұл қамал-сарайдың, яғни бекеттің, шынымен-ақ дуаланғанына енді анық көз жеткіздім. Ақиқатына келгенде, өзіңді сонша айуандықпен мазақ қылғандарды қалай ғана елес деп және ана дүниеден ауғандар деп айтпассың? Бұлай деуіме негіз боп тұрған нәрсе мынау: өзің бастан өткеріп жатқан аса аянышты жағдайды шарбақ сыртынан бақылап тұрған кезімде шарбақтың ар жағына қарғып өтпек түгілі, атымнан да түсе алмай қалдым ғой, оның себебі жадыланып қалған сияқтымын. Арыммен ант етейін, егер шарбақтың ар жағына қарғып өтетіндей немесе атымнан түсе алатындай халде болсам, өзіңді жәбірлеуші дарақылар мен бұзықтардың сазайын тартқызар ем және адамдарды қорлап, мазақ қылуға өмір-бақи зауқы соқпайтындай етер ем, бұл үшін тіпті рыцарьлар қауымының, ол жайында өзіңе бұрын да бірнеше мәрте мәлім еткенімдей, рыцарьлардың рыцарь еместерге тек ең бір амалсыз және айрықша қажеттілік туған жағдайда ғана, яғни олар бұның, рыцарьдың, өміріне қатер төндірген жағдайда ғана, қол көтеруіне рұқсат ететін заңын бұзуыма тура келсе де қайғырмас ем.
— Рыцарьлар қатарына қабылданбағаныммен, шамам келсе өз кегімді өзім-ақ қайтарған болар ем, бірақ әңгіме сонда, шамамның болмағанында боп тұр ғой, — деді Санчо. — Бірақ, қалай десеңіз де, өзімді келемеш қылғандардың, өзіңіз сендірмек болғандай, жансыз елес те, жадыланған біреулер де емес, кәдімгі сіз бен біз секілді адамдар екенін қадап айтқым келеді. Әрқайсысының өз аты-жөні бар, — мені қақпақылдап жатқан кездерінде өзара сөйлесумен болды, сол кезде біреуін — Педро Мартинес, екіншісін — Тенорьо Эрнандес деп атайтынын, ал бекетшінің аты-жөні — Хуан Паломеке, лақап есімі Солақай екенін білдім. Сондықтан, мейірімді мырзам, шарбақтан қарғып өтуге және аттан түсуге сізге көз байлау емес, басқа бірдеңе бөгет болған тәрізді. Осының бәрі өзіміз іздеп жүрген шытырман оқиғалар ақыр соңында туған-туысыңды да танымай қалатындай шатақ жағдайларға душар етерін анық көрсетіп тұр. Өзімнің орталау ақыл-ойымша, ең жақсысы және ең тынышы үйімізге қайтқанымыз ғой деймін: қазір егін орағының нағыз қызған кезі, шаруашылықпен шындап айналысатын шақ, ал біз болсақ делқұлы жандарша босқа тентіреп жүрміз, ол да аздай, оттан қашып құтылсақ, шоққа барып жығыламыз.
— Өй, сенің рыцарьлыққа қатысты жайлардан түсінігің қандай, Санчо! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Көп сөзді қой да артын күт: бұл салада қарасын боп жүргеннің өзі қандай құрмет екеніне көзің жетер күн де келеді. Ал, енді айтшы өзің маған: айқастарда жеңіске жету мен жауды жер жастандырудың қуанышын немен салыстыруға болады және одан асқан қандай бақыт бар? Әрине, ештеңе жоқ.
— Жарайды, өзім бастан кешіп көрмесем де, солай болсын-ақ дейік, — деп жауап қатты Санчо. — Менің білетінім біреу ғана: екеуіміз кезбе рыцарьға айналғалы бері, немесе, дәлірек айтқанда, сіз өзіңіз, тақсыр, айналғалы, — өйткені менің мұндай биік дәрежеге ие болуға ешқандай қақым жоқ екені белгілі, — бискайлықпен айқастан басқа еш бір қақтығыста жеңіске жеткен кезіміз болған емес қой, оның өзінде де сіз, мейірімді мырзам, құлағыңыздың жартысы мен дулығаңыздың жартысынан айрылып тындыңыз. Міне, тап сол кезден бері таяққа жығылу мен жұдырық жеуден көз ашпай келеміз, бұл аз болғандай, мені, оған қоса, қақпақылдап мазақ қылды — және бәрі де қас қылғандай жадыланған біреулер: өйткені, мен олардан кек те қайтара алмаймын және, өзіңіз айтқандай, жауды жеңгеннен табар жан рақаты қаншалықты керемет екенін де өмірбақи білмей өтетін болам.
— Міне, мені өкіндіретіні де осы және бұл өзіңді де өкінтуге тиіс, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — алайда көп кешікпей бір тәуір семсер тауып алмақпын, оның керемет жақсы етіп жасалғаны сонша, оған ие болған адамға ешқандай дуа жоламайтын болады. Бәлкім, тағдыр менің қолыма тіпті Амадистің семсерін де табыс етер, кім біледі — оның анау әлгі Отты Семсер Рыцары атанып жүрген кезде пайдаланған семсерін айтам, ал бұл рыцарьлар атаулы пайдаланған семсердің ішіндегі ең тәуірлерінің бірі болатын, өйткені әлгінде айтылған қасиетінен басқа, ұстарадай қылпыған өткір еді, ең мықты немесе дуаланған сауыттың өзі оған шыдас бере алмайтын.
— Менің жолым болғыш-ақ әйтеуір, — деді Санчо, — ал енді осы арманыңыз орындала қалып, сондай семсерді тауып ала қойсаңыз, онда да бәрібір ол, әне бір бальзамыңыз секілді, тек рыцарьларға ғана қызмет етіп, соларға ғана пайдасын тигізер еді, ал атқосшылардың маңдайына тек біреудің ішкен асына бата беру ғана жазылғандай.
— Түңіле берме, Санчо, саған да ұзамай жаратқан жәрдемін тигізеді, — деді Дон Кихот.
Екеуі осы ыңғайда әңгіме-дүкен құрып келе жатқан кезде Дон Кихот кенет қарсы алдарынан жол бойымен бермен қарай жылжып келе жатқан бұлтқа ұласқан қою шаңды көріп қалды; осыны көрген бойда Дон Кихот Санчоға былай деп тіл қатты:
— Тағдырдың өзіме тигізер шарапаты қандай болары анықталар күн туды, Санчо. Саған айтып қояйын, бүгін білегімнің қуаты бар қажыр-қайратын танытатын болады, сөйтіп мен даңқ кітабына мәңгілікке жазылып қалар ерлік жасайтын болам. Көріп тұрмысың, Санчо, ана бұлттай қалың шаңды? Бұл —өзімізге қарай беттеп келе жатқан қисапсыз көп және сан қилы тайпа бас құраған қосынның шаңы.
— Айтып тұрғаныңыз рас болса, бір емес, екі қосын, — деп ескертті Санчо, — себебі қарсы беттен, яғни арт жағымыздан да дәл осындай қою шаң көтеріліп тұр.
Артына бұрылып қараған Дон Кихот Санчоның шындықты айтып тұрғанына көз жеткізді; ол екі қолдың осынау кең жазықта тоқайласып, ұрыс салмақ ниеті барына кәміл сеніп, соған қатты қуанып қалды. Айта кеткен артық болмас, рыцарьлық романдарда суреттелетін айқастар, арбаушылық айла-амалдар, шытырман оқиғалар, алуан сыпаттағы оғаш қылықтар, махаббат әурешіліктері, жекпе-жекке шақырулар оның ой-қиялынан күндіз де, түнде де бір кетпейтін, барлық қарекет-қимылы осы ыңғайда атқарылатын, барлық мақсат-мүддесі осыны ғана діттейтін және барлық әңгімені осыған әкеп тірейтін, ал шындығында көзіне шалынған қою шаңды жол бойымен бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан екі үлкен отар көтерген еді, бірақ қойлардың өзі жақын жерге таяп келгенде болмаса шаңның тасасынан көрінбейтін. Алайда, Дон Кихот бұларды екі әскер деп бой бермеген соң Санчо да ақыры соған сеніп, одан:
— Ал, біз не істейміз сонда, сеньор? — деп сұрады.
— Не істейміз дейсің бе? — деп қарсы сұрақ қойды Дон Кихот. — Әлсіздер мен қорғансыздарға көмек көрсетіп, қамқорлық жасауымыз керек. Біліп қой, Санчо, өзімізге қарсы келе жатқан әскерді Трапобана деп аталатын үлкен аралдың билеушісі, ұлы император Алифанфарон басқарып келеді, ал арт жағымызда келе жатқан — оның жауы, гараманттар королі Пентаполин Сыбанған Білек, оның бұлай атанған себебі, шайқасқа кірер алдында қашанда киімінің оң жақ жеңін түріп алады екен.
— Сонда бұл екі сеньорға соншалықты не жетпей жүр? — деген сауал қойды Санчо әуестігі оянып.
— Оның себебі мынадай, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Барып тұрған мәжуси Алифанфарон Пентаполиннің асқан сұлу әрі аса қылықты, оның үстіне христиан сенімін ұстанатын қызына ғашық боп қалады, ал әкесінің мәжуси король қашан жалған шадияр Мұхаммед қағидасынан бас тартып, христиандықты қабылдамайынша қызын бергісі жоқ.
— Құдай ақы, Пентаполиндікі дұрыс! — деп дауыстап жіберді Санчо. —Оған болысу үшін өз тарапымнан қолымнан келгеннің бәрін жасауға әзірмін.
— Өйткенің өте орынды да болар еді, Санчо, — деді Дон Кихот, — мұндай шайқасқа кіру үшін рыцарьлық атаққа ие болу шарт емес.
— Оны жақсы біліп тұрмын, — деді Санчо, — бірақ шайқас аяқталған соң іздеп жүрмес үшін есекті қайда қалдырғанымыз жөн болар екен? Өйткені, өз ойымша, есегін ойнақтатып ұрысқа кірген ешкім жоқ секілді.
— Дұрыс айтасың, — деді Дон Кихот. — Жалғыз ғана амал — жайында қалдыру керек, жоғалса жоғалып-ақ кетсін: өйткені жеңіп шықсақ, қолымызға көп ат түседі ғой, тіпті Росинанттың өзіне де басқа атпен алмастыру қатері төніп қалуы ықтимал. Ал, енді сен мені барынша мұқият тыңдап ал және бетіңді былай қарай бұр, — мен саған мына қосындар қатарындағы белгілі рыцарьлар жайында айтып бергім кеп тұр. Өзің оларды анығырақ көріп, есіңде сақтауың үшін әне бір төбешікке шығайық, екі қосынның екеуі де сол жерден көзге айқындау шалынары кәміл.
Бұл ұсыныс бұлжытпай орындалды: Дон Кихот пен Санчо жотаның үстіне көтерілді, мал тұяғынан көтерілген қою шаң көздерін тұмшалап, ештеңе көрсетпей тұрғаны болмаса ол жерден рыцарымыз қосынға айналдырып қойған қос отардың екеуі де ап-анық көрінген болар еді; алайда үш те бір нұсқасы жоқ және шындықпен де үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жайларды ой-қиялымен өрнектеген Дон Кихот қатты дауыстап екілене сөйлеп кетті:
— Әне, ана бір шымқай сары түсті сауыт киген, қалқанында арудың аяғына жығылған арыстан бейнеленген рыцарь — ол айбынды Лауркальк, Күміс көпірдің қожайыны. Анау, сауыты алтын гүлдермен әшекейленген, қалқанының көк түспен боялған жолағына үш күміс тәждің суреті салынған — ол Киростың ұлы герцогы, қаһарлы Микоколемб. Оның оң жағындағы, әне бір зор денелі рыцарь — жүрек жұтқан Брандабарбаран де Боличе, үш Арабияның әміршісі; оның киімдері жылан терісінен тігілген, ал қолына қалқан орнына есік ұстаған, — аңыздың айтуынша, бұл Сампсонның өз басын қатерге тіге отырып жауларынан кек қайтарған кезде қиратқан ғибадатханасындағы есіктердің бірі көрінеді. Ал, енді артыңа қайрыл, ана жаққа қара: бұл әскердің алдында — Жаңа Бискай әміршісі, жан шақ келтірмей жеңетін және ешкімнен жеңілмеген Тимонель Каркахонский келеді, оның үстіне киген сауытының көк, жасыл, ақ және сары жолақтары бар, ал қалқанының сарғыш-қоңыр жолағына алтын түсті мысықтың суреті салынып, астына: Мяу деп жазылған, — бұл оның өз ханымының, яғни қауесет сөзге қарағанда, герцог Альфеньикен Алгарвскийдің қызы, сүйкімді де сымбатты Мяулинаның, қысқартылған есімі. Анау, салмағынан астындағы атының белі қайысқан, аппақ қардай сауыт киген және ешқандай девизі жоқ ақ қалқан ұстаған — ол рыцарьлар қатарына жаңада ғана қабылданған Пьер Папен есімді француз, Утрехт барондығының билеушісі. Анау, көгілдір жыланкөзбен көмкерілген сауыт киген, терісі жолақ, жүрісі ұшқыр зебраның бүйіріне темір шпорын қадап келе жатқан — ол айбынды Нербия герцогы Эспартафилард дель Боске: оның қалқанында қасқыржемнің бір уысы және кастильше жазылған: Тағдырыма зейін сал деген девиз бар.
Осылайша, бұрын-соңды болып көрмеген есуастық шалығына ұрынған ой-қиялының жетегіне ілескен ол өз ұғымына орайлас тоғысқан қосындардағы рыцарьлар есімін атап, оларға қолма-қол девиз бен лақап есім ойлап тауып және жанынан шығарып әрқайсысының сауытына айрықша түс пен бөлекше бітім дарытып, тоқтау білмей сөйлей берді.
— Бізге қарсы келе жатқан әскер неше алуан тайпадан құралған. Олардың арасынан даңқы жер жарған Ксанфтың тәтті суын ішіп жүргендерді де; массилиялық тау шалғындарын таптап жүргендерді де; шат-шадыман Арабияның күлдей ұсақ алтын құмын електен өткізіп жүргендерді де; мөлдір сулы Фермодонттың жанға жайлы қоңыр салқын жағалауларында рақатқа батып жүргендерді де; Пактол түбінен түрлі тәсіл арқылы алтын құм шығарып алатындарды да; қырық құбылғыш нумидиялықтарды да; садақтарымен және жебелерімен аты шыққан парсыларды да; жүгіріп жүріп шайқасатын парфиялықтар мен мидиялықтарды да; көшіп-қонуға ыңғайлы шатырлары бар арабтарды да; қатыгездіктерімен қатар өңдерінің аққұбалығымен де аты шыққан скифтерді де; еріндерін тескен эфиоптарды да жолықтыруға болады және басқа да сансыз көп тайпа барын көріп тұрмын, тек аттары аузыма түспей тұр. Ал, екінші қосынның қатарында — жағалауын зәйтүн орманы көмкерген Бетистің мөлдір ағысымен сусынын қандыратындар; қашан да суы мол, алтыны мол Тахоның суымен беттерін шайып, салқындайтындар; ғажайып көркем Хенильдің әл беріп, қуат қосатын суын рақаттана ішіп жүргендер; шөбі шүйгін Тартес алқаптарынан аттанғандар; Херестегі Елисей далаларында көңіл көтеретіндер; алтын масақтардан гүлдесте киген дәулетті ламанчалықтар; ежелгі готтардың басынан бақайшағына дейін темір сауыт киген соңғы ұрпақтары; ағысының баяулығымен аты шыққан Писуэрга суында шомылатындар; арнасының құпиялығымен аты шыққан, бұралаңдай ағатын Гуадиананың шетсіз-шексіз көк шалғынында мал бағатындар; Пиреней ормандарында суықтан қалтырап тоңып жүргендер мен Аппенин биіктерінде қар қиыршықтарына көміліп жүргендер, — бір сөзбен айтқанда, Европаны мекен етіп, соның жерін толтырып жүрген барлық тайпа бар.
Ой, сұмдық-ай десеңші, өтірік толы романдардан не оқыса соның бәрін бойына сіңірген және соның бәрінен айрықша толқу мен тебіреніс тапқан Дон Кихоттың ескермей кеткен елі қалды ма екен және әрқайсысына қолма-қол бір ерекше қасиет таңып, атамай қалдырған халқы бар ма екен! Санчо Панса Дон Кихотты аузын ашып тыңдап қалды, өз тарапынан бір ауыз сөз қосқан жоқ, тек Дон Кихот атаған рыцарьлар мен дәулер көрінбей ме екен деп деміл-деміл жан-жағына жалтақтап қарап тұрды, бірақ ешқайсысы көзіне шалына қоймаған соң мырзасына былай деп тіл қатты:
— Сеньор! Дәулеріңіз бен рыцарьларыңыздың бәрін жын-шайтан көтеріп кеткен ғой деймін, өз басым, әйтеуір, ешкімді көріп тұрғам жоқ: оларды да, бәлкім, кешегі елестер құсап жадылап тастаған шығар.
— Олай деуге қалай дәтің барады сенің! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Жылқының кісінегенін, кернейдің үнін, барабанның дүңкілін естіп тұрған жоқпысың?
— Мен тек қойдың маңырағанын ғана естіп тұрмын, — деді Санчо жайбарақат.
Айтса айтқандай, екі отар да таяп қалған болатын.
— Бойыңды билеген үрей көзіңді соқыр, құлағыңды саңырау етіп тастаған ғой сенің, Санчо, — деп ескертті Дон Кихот. — Қорқыныштың өзімізге тигізер ықпал-әсері неде — сезімді астан-кестең қылып, не нәрсенің де болсын шынайы болмыс-бітімін басқа бір пошымда қабылдауға мәжбүр етуінде ғой. Ал, енді үрейге бой алдырған болсаң, онда былайырақ барып тұр да мені оңаша қалдыр, жақтасқан жағымның жеңіске жетуіне бір өзім-ақ қам жасай алам.
Соны айтып, Росинантқа шпорды қадап жіберген ол найзасын көлденең ұстап, жотадан төмен қарай құйғыта жөнелді.
Санчо соңынан айқайды салып жатты:
— Қайтыңыз, сеньор Дон Кихот! Құдай ақы, сіз қой мен қошқарға шабуылдап барасыз. Қайтыңыз кейін! Құдай-ай, несіне ғана бұл дүниеге домаланып келе қалдым екен!.. Есіңіз ауысқаннан саумысыз, сеньор? Жан-жағыңызға қараңызшы, бұл жерде ешқандай дәу де, рыцарь да, сауыт та, қалқан да, оның түрлі-түстісі де, бір түстісі де, көгілдір аспан секілдісі де, ештеңе де жоқ бұл арада... Ау, не істегелі жатыр бұл?.. Ой, қасірет-ай десеңші!..
Бірақ, кейін қайтуды ойлап жатқан Дон Кихот жоқ-ты, — керісінше, дәл осы сәтте ол қатты дауыстап былай деп айқайлап жіберді:
— Батылырақ болыңдар, рыцарьлар! Мына сендер, айбынды император Пентаполин Сыбанған Білектің туы астында жорық кешіп, шайқасқа шығып жүргендер, еріңдер соңымнан, оның қас дұшпаны Алифанфарон Трапобанскийді қалай тез тәубеге келтіретінімді көрсетейін сендерге!
Дон Кихот осыны айтып отардың ортасына қойып кетті де, найзасын оңды-солды сілтеп қойларды бейне бір қас жауындай аяусыз шанши бастады. Қойшылар оны тоқтатуға тырысып бақты; бірақ бұл әрекеттерінен ештеңе өнбейтініне көздері жеткен соң сақпандарын ағытып алды да, көлемі жұдырықтай болатын кесек тастарды зуылдатып құлағының құрышын қандыра бастады. Бірақ тастарды елең де қылмаған Дон Кихот алаңқайда олай да бұлай шапқылап айқайды салып жүрді:
— Қайдасың сен, қиямпұрыс Алифанфарон? Шық қане, алдыма! Айбынды Пентаполин Гарамантскийді мерт қылуға шақ қалғаның үшін сенімен жекпе-жекте күш сынасуға және жаныңды жаһаннамға жіберуге ниет қылған рыцарьмын мен!..
Осы кез бір тас кесек бүйіріне сарт етіп соғылды да, екі қабырғасын қабыстырып кетті. Көз алды қарауытып сала берген Дон Кихот өлген шығармын, өлмесем де ауыр жарақаттанған болармын деп ойлады; бірақ сол арада бальзам есіне түсе кетті де, қалбырды суырып алып аузына тақап, сұйықтықты өңешіне сылқылдатып құя бастады; алайда, жарақатты емдеуге жетеді-ау деген мөлшерде сіміріп үлгергенінше аса мергендікпен атылған екінші кесек қолына келіп тиді де, қалбырды тесіп өтіп, үш пе әлде төрт пе тісін, оның ішінде бірнеше азу тісін, опырып жіберді, оған қоса екі саусағын сындырды. Алғашқы соққының әсері анандай, екінші соққының зардабы мынандай болғандықтан бейшара рыцарымыз аттан ауып қалды. Қасына жүгіре басып жеткен қойшылар оны өздері өлтіріп тастағандай көріп, отарын жанұшыра қайырмалап, ұзын саны алтау-жетеу боп қалатын өлген қойды арқалап алды да, алды-артына қарамай жөнеп кетті.
Жотаның үстінде тұрып қожайынының есалаң қылықтарын көз жазбай қадағалаумен болған Санчо ойбайын салып, тағдыр онымен жолын тоғыстырған сол бір сәт пен сол бір күнге қарғыс айтумен болды. Дон Кихоттың гүрс етіп жерге құлағанын, қойшылардың жөнін тапқанын көрген соң жотадан түсіп жанына жақындады да, бұның тәп-тәуір сыбаға алғанын, бірақ есін жоғалта қоймағанын аңғарып:
— Айтпап па едім өзіңізге, сеньор Дон Кихот, айқасқа кірмеңіз, кейін қайтыңыз, өйткені бұл әскер емес, бір отар қой деген жоқ па едім? — деді.
— Көрдің бе, бұл сілімтік сиқыршының, менің қас жауымның, қандай айла-шарғы мен қитұрқы іске шебер екенін. Біліп қой, Санчо, бұл сияқты оңбағандарға бізді алдап соғу деген боқтан оңай, міне, қарашы енді, қыр соңымнан қалмай жүрген сол жауыздың айқаста қолым жеткелі тұрған атақ-абыройымды қызғанып, жаудың қосынын қойдың отарына айналдырып жібергенін. Егер әлі де күмәнданып тұрған болсаң, Санчо, онда көзіңді анық жеткізуің үшін және айтқанымның ақиқаттығына илануың үшін сенен мынадай бір әрекетке баруыңды өтінемін: есегіңе мін де, аналардың соңынан асықпай еріп отыршы, — сонда сен олардың бұл арадан кішкене ұзағаннан кейін сол бұрынғы қалыптарына қайта оралып, қойдың кейпінен кәдімгі адамдардың, әлгінде ғана өзім айтып берген адамдардың, кейпіне ауысатындарын көресің. Бірақ, сен шамалы кідіре тұр, — қазір сенің көмегің мен қамқорлығыңа қатты мұқтаж боп жатырмын. Бермен жақындап, көзіңді салшы, қанша азу тісім мен күрек тісімді опырып кетті екен, — меніңше, бәрін түгел қиратып кетті-ау деймін.
Санчо оған тым жақын таяп келіп, тіптен басын аузына тығып жіберердей боп, шұқшиып қарай бастаған; бірақ осы арада әлгінде ішкен бальзам нәтиже бере бастады да, тап сол Санчо Дон Кихоттың аузына шұқшиған сәтте рыцарымыз құрсағында бардың бәрін мушкет оғының жылдамдығымен жанашыр атқосшысының сақалына қарай лақ еткізді.
— Алда, құдай-ай! — деп айқайлап жіберді Санчо. — Бұл не деген сұмдық? Қан құсып жатқанына қарағанда бұл бейшара өлімші боп жараланған-ау, сірә.
Алайда, зер сала көз жіберген ол түсіне, дәміне және иісіне қарап бұның қан емес, Дон Кихот өз көзінше қалбырдан қылғытқан бальзам екенін айырды; бірақ сол арада Санчоның керемет қатты жүрегі айнып кетті де, асқазанында қордаланған нәрсенің бәрін түгел мырзасының үстіне ақтара салды, сөйтіп енді екеуінің де сүдіні онша болмай қалды. Санчо қоржынынан былғанған жерлерін сүртетін және Дон Кихоттың жарақатын таңатын бірдеңе алмаққа есегіне қарай жүгірген, алайда қоржынның орнында жоқтығын көріп жынданып кете жаздады; тағы да қарғысты қарша боратқан ол, қожайынын тастап, үйіне қайтып оралмаққа өзіне-өзі ойша серт берді, бұл үшін тіпті тиісті жалақысынан да және уәде етілген аралдың күндердің бір күнінде билеушісі болу ойынан да бас тартуға бейіл болды.
Бұл кезде Дон Кихот орнынан тұрып, қалған тістері қаусап түсіп қалмасы үшін сол қолымен жағын ұстап, оң қолымен қасынан қарыс адым ұзамаған Росинантты (ол осындай адал да жуас жылқы болатын) сулығынан ұстап атқосшысына қарай бет алған; ал атқосшысы болса, шынтағын есегінің арқасына қойып, жағын тіренген күйі ой кешіп кеткен. Оның уайым шегіп тұрғанын көрген Дон Кихот оған былай деп тіл қатты:
— Есіңде болсын, Санчо, өзгеден көбірек іс тындырған адамның ғана өзгеден шоқтығы биік көрінеді. Екеуіміз бастан кешуге тура келген дүлей дауылдар — енді ұзамай тыншу болатындығының, ісіміз оңға басатындығының белгісі. Қуаныш секілді қайғы да ұзаққа созылмайды, олай болса жайсыз жайлардың тым ұзаққа созылып кеткені жақсылықтың жақын қалғанын көрсетеді. Ендеше, маған тап болған бақытсыздықтарға бола уайым шекпей-ақ қой, оның үстіне мұндай жаманат өзіңе жолаған жоқ қой.
— Қалай жолаған жоқ? — деп дауыстап қалды Санчо. — Көрпеге салып қақпақыл жасағандары кім — туған әкемнің туған баласы болмағанда оның кім болғаны, сіздіңше? Ал, бүгін асыл заттар салынған қоржыным қолды болды, — ол не, менікі емей, басқа біреудікі ме еді?
— Не дейсің, Санчо, қоржының жоғалып кетті ме? — деп сұрады Дон Кихот.
— Иә, жоғалды, — деп жауап қатты Санчо.
— Ендеше, біздің бүгін ашығуымызға тура келетін болды, — деп түйді Дон Кихот.
— Егер мына көкорай шалғында, өткенде айтқаныңыздай, өзіңізге жақсы мәлім және өзіңіз секілді жолы ауыр кезбе рыцарьларды осындай жағдайларда әбден қанағаттандыра алатын шөптер өсіп тұрмаса, ашығар да едік, — деп қарсылық білдірді Санчо.