Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 15

Ал, енді Дон Кихоттың көзіне елес берген дулыға, жылқы және салт атты дегендердің не екенін айтар болсақ, бұлардың мән-жайы мынадай еді: осы араға жуық маңда екі елді мекен бар болатын, оның ірілеу біреуінде дәріхана да, шаштараз да бар-тын, ал көршісінде, шағындауында, ондай орындар атымен жоқ-ты, осы себепті, ірілеу мекендегі шаштараз шағындау мекенде тұратындарға да қызмет көрсететін; өзімен бірге мыс легенін ала шыққан ол қазір сондағы науқас адамнан қан алмаққа және екінші бір тұрғынның шашын қимаққа беттеп келе жатқан-ды; алайда, тағдыр-талайына байланысты жаңбырдың астында қалғандықтан қалпағы су болмасы үшін, — шамасы, онысы жаңа қалпақ болса керек, — легенін басына киіп алған-ды, мейлінше мұқият тазартылғандықтан жарты шақырымнан астам жерден жарқырап көрініп тұрған да сол еді. Санчо айтқандай, ол шұбар есекке мініп келе жатқан, ал аталмыш жағдаяттар Дон Кихотқа теңбіл сұр ат, салт атты, алтын дулыға түрінде елес берген, өйткені ол қандай нәрсе көзіне шалынбасын мейлі бәрін рыцарьлыққа әуейілігіне байланысты туындайтын болжалдары мен қырсыққа жетелейтін қияли ойларына оп-оңай орайластыра қоятын. Солай болғасынғы жерде, бейшара салт аттының таяп қалғанын көрген бойда-ақ, оған әлдене деп тіл қатып жатпастан және әй-шайға қаратпай түйреп тастауға ниеттеніп найзасын алдына өңгеріп алған күйі Росинантты қос аяқтап шаптырып алға ұмтылды; алайда, шауып келе жатып былай деп айқайлап та үлгерді:
— Қорған, қасиетсіз хайуан, әйтпесе заңды түрде иеленуге қақым бар нәрсемді өз еркіңмен бер маған!
Мынандай елес-күлеспен ойда жоқта бетпе-бет кездесермін деген нәрсе шаштараздың ойына да кіріп-шықпаған болатын, алайда мән-жайды жылдам аңғара қойған ол найзаның ұшы кеудесіне дарымас үшін сол бойда-ақ есектен жерге домалай кеткенді жөн көрді, сөйтіп жерге жамбасы тиісімен ұшып тұрып желге де жеткізбейтін жылдамдықпен құлдыраңдап зытып берді. Леген жерде қалды, соған қанағаттан Дон Кихот мына мәжуси дұрыс істеді, бүйткенде ол, шамасы, аңшылар жан алқымға алған кезде өзін неге бола қуғындап келе жатқанын табиғи түйсігі бойынша тауып, сол жерін тісімен қырқып үзіп кететін құндыздардың қылығына еліктеген болды, дегенді айтты. Онан соң Санчоға дулығаны жерден көтеруге әмір етті, анау оны қолына алып:
— Құдай ақы, жақсы леген, бұның құрығанда сегіз реал тұратыны кәміл, — деді.
Сосын дулығаны қожайынына табыс етті, Дон Кихот оны сол бойда басына киіп көріп, біресе олай, біресе былай бұрып, бірақ ақыры бет жабарын таба алмай:
— Мына тамаша дулыға кезінде, шамасы, басы қазандай бір мәжусидің өлшемі бойынша соғылған-ау. Ал, ең жаманы, дулығаның жарты бөлегі жоқ екен, — деді.
Сақал қыруға арналған легеннің дулыға атанғанын естіген Санчо тарқ етіп күліп жіберді, бірақ мырзасының ашуланшақ мінезі ойына оралып, сол бойда-ақ аузын жаба қойды.
— Сен неменеге күлдің, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.
— Күлген себебім, — деп жауап қатты анау, — әлгі өзіңіз айтқан мәжусидің, мына дулыға иесінің деймін-ау, басы қандай сұмдық үлкен болған десеңізші: өйткені, бұл кәдімгі шаш қиюға арналған леген ғой.
— Маған қандай ой келгенін білесің бе, Санчо? Менің ұғымымша, мына керемет жақсы етіп соғылған сиқырлы дулыға тағдырдың тәлкегімен бір ноқайлау адамның қолына түскен, ол мұның қандай мақсатқа қолданылатынын түсінбеген, қадір-қасиетін бағаламаған, сөйтіп дулығаның таза алтыннан екенін көрген соң, — абзалы, не істеп жатқанын өзі де білмей, — пайда түсіру үшін жарты бөлегін балқытып жіберген, ал қалған жартысынан сенің көзіңе шаш қиюға арналған леген тәрізді көрініп тұрған мына дүниені жасап шығарған. Бірақ, онда тұрған дәнеңе жоқ: басқа біреу білмесе де мен білем ғой оның бағасын, сондықтан мұның мына құбылысы мені онша қапаландырмайды. Ұстасы бар алғаш кезіккен селода-ақ мен оны қайта соқтырып алам, сонда бұл қолөнер құдайының соғыс құдайына арнап соққан дулығасынан кем түспейтін болады, тіпті одан да артық боп шығады. Ал, әзірше бұл маған осы күйінде де жарай береді — әйтеуір түк ештеңе жоқтан тәуір ғой. Оның үстіне, бұл мені тастан жақсы қорғай алады.
— Әрине, тек тас сақпаннан атылмаса ғана, — деп қарсылық білдірді Санчо. — Өйткені, ана жолы екі әскердің арасында болған шайқас кезінде сақпанның тасы тісіңізді түгел күйретіп, анау әлгі жүрегімді айнытып, ішегімнің қырындысына шейін құстырып тастаған шарапатты бальзам құйылған қалбырды да тесіп кетті емес пе?
— Одан айрылғаныма бола уайым шегіп жүрген ештеңем жоқ, — деп ескертті Дон Кихот. — Оның рецептісін жатқа білетінім өзіңе мәлім ғой, Санчо.
— Мен де қайғырмаймын, — деді Санчо. — Егер оны өмірімде тағы бір рет дайындар болсам немесе дәмін татар болсам, онда саудамның біткені. Алайда, оның маған енді қажеті болады ғой деп ойламаймын; біреуге жарақат салмауым үшін және өзім де жарақат алмауым үшін бес сезімімнің бәрін сақ ұстайтын болам. Ал, енді көрпеге салып қақпақылдауға келсек — бұл басқа әңгіме: бұндай бақытсыздықтың алдын алуың қиын, ондай күн туа қалса, басыңды қорғалап, деміңді ішіңе тартып, өзіңді жазмыш пен көрпенің шарапатына тапсырудан басқа шараң қалмайды.
— Сен жаман христиан екенсің, Санчо, — деп тұжырды оны тыңдап алған соң Дон Кихот, — баяғыда көрген бір жәбіріңді өмір бойы ұмытпайсың, бірақ есіңде болсын — ақ көңіл де ақ жүрек жандар мұндай ұсақ-түйекке көңіл аудармайды. Немене, сол бір әзілді әлі күнге шейін ұмытпайтындай олар аяғыңды сындырды ма, қабырғаңды қаусатты ма әлде басыңды жарды ма? Шынтуайтында, бұл жай әншейін әзіл, көңіл көтеру ермегі ғана болатын, себебі, егер мұны басқаша ұғынған болсам, онда міндетті түрде қайтып оралар ем, кегіңді қайтару жолында оларға гректердің Еленаны алып қашқандардан алған кегінен де зор залал келтірер ем. Иә, айтқандайын, егер Елена біздің заманымызда ғұмыр кешкен болса, немесе Дульсинеям Елена заманында өмір сүрген болса, онда ол, Елена, өзінің сұлулығымен осыншама атақ-даңққа бөленбес еді деп кәміл сеніммен айтуға болады.
Осы арада ол көзін тауға қарай тіктеп, ауыр күрсініп алды. Ал, Санчо былай деп тіл қатты:
— Жарайды, ақыры шынымен кек қайтарар шамамыз жоқ екен, оны әзілге сайып қоя салайық, бірақ бұл олардың ойыны ма әлде шыны ма, оны мына мен жақсы білем ғой, оған қоса мұның бәрі қаперіме де, сүйегіме де мәңгілікке таңба боп қалғаны және шындық. Бопты енді, бұл жайындағы әңгімені осымен доғарайық — одан да, тақсыр, өзіңіз жерге аунатып тастаған әлгі, аты кім еді, Мам... Мартин мына араға қараусыз қалдырып кеткен ана шұбар есектен аумайтын теңбіл сұр атты неғыламыз, соны айтыңызшы. Табанын жалтыратып тайып бергеніне қарағанда оның бұған қайтып орала қоюы да неғайбыл-ау. Ал, аты енді, оллаһи, тәп-тәуір!
— Мен жеңілгендерді тонап дағдыланған адам емеспін, — деп реніш білдірді Дон Кихот, — оған қоса, жауының атын тартып алып, жаяу жіберу деген нәрсе рыцарьлықтың салтында жоқ; тек сайыс кезінде сәйгүлігі майып болған жағдайда ғана жеңімпаз әділ айқаста қолға түсірген олжа ретінде жеңіліс тапқан дұшпанның атына ие болуға қақылы. Сондықтан да, Санчо, бұл атты немесе есекті, — қалай атағың келсе, солай атай бер, — жайына қалдыр, жырақтап кеткенімізді көргенде қожайыны оған қайтып оралады.
— Бұған өзім ие болуға, тым құрығанда есегіммен айырбастауға қалай құлқыным құрып тұрғаны бір құдайға ғана аян, өйткені менің есегім мұнымен шендесе де алмайды ғой, — деп шынын айтты Санчо. — Бір есекті екінші есекке айырбастауға рұқсат етпейтін рыцарьлықтың заңдары да шынымен қатал-ақ екен. Айтыңызшы, тақсыр, бәлкім, онда ер-тұрманды айырбастауға болатын шығар?
— Болады деп кесіп-пішіп айта алмаймын, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Расында да, бұл өзі өте күрделі мәселе, дегенмен, бұл тұрғыда толық мағлұмдар болмауым себепті, оны айырбастауға саған уақытша пұрсат бере алам, бірақ тек соған айрықша мұқтаждық сезіп тұрсаң ғана.
— Айрықша мұқтаж боп тұрғаным сондай, — деді Санчо, — егер бұл ер-тұрман тіпті өз қара басыма қажет болған жағдайда да бұл жайында осыншалықты уайым шекпеген болар ем.
Рұқсат алған ол қолма-қол mutatіo caparum27 ісін атқарып үлгерді,
сөйткеннен соң көз жауын алатын көркем әбзелге ие болған есектің
құлпырып шыға келгені сонша, қарасаң көз тоймайтындай түр тапты. Бұдан кейін олар ана жолы жүк артылған қашырдан олжа еткен азықтарын жеп, бұлақ суымен шөл қандырды, осы шаруаларымен айналысып жатқан шақтарында әлгі зәрелерін зәр түбіне жіберген жеккөрінішті шеберхана жаққа ешқайсысы көз қиығын да салған жоқ.
Жандары жай тауып әрі көңілденіп сала берген олар ақыры көліктеріне мінді; әлденендей бір мақсат-мұрат көздемей-ақ бет-алды қаңғылестей беру кезбе рыцарьлардың дәстүріне айналғандықтан, бұлар да Росинанттың ықтиярына бағынып еш мақсатсыз алға қарай аса берді — қожайынының еркімен қатар, серіктік сезім жетегімен қайда барса да соңынан қалмай еріп жүрген есектің еркі де соның ықтиярында болатын. Қалай болған күнде де, әйтеуір олар қайтадан күре жолға түсіп, ешқандай мақсат-мұратсыз соқыр тәуекелмен тартып кетті.
Сөйтіп, осылай ілініп-салынып жүріп келе жатқан кездерінде ойда жоқ жерден Санчо мырзасына қарап былай деп тіл қатты:
— Сеньор! Бәлкім, өзіңізбен азын-аулақ шүйіркелесуге кеңшілік етерсіз? Әйтпесе, маған сөйлеуге қатаң тыйым салған кезіңізден бері әңгіме етуге тұрарлық бес жағдаят ішімде босқа өліп кетті, сыртқа шығуға талпынып тілімнің ұшында тұрған мына ең соңғысы да солардың кебін құшпаса екен деп ем.
— Ал, айт, ендеше, — деді Дон Кихот, — бірақ тек барынша қысқа бол, өйткені мылжың сөзді ешкім де тыңдамайды.
— Айтайын дегенім, сеньор, — деп бастап кетті сөзін Санчо, — міне, бірнеше күн болды, шытырман оқиға іздеп шарқ ұрудың қандай тиімсіз әрі кірісі де аз шаруа екенін ойлап бас қатырумен жүрмін; өйткені, тақсыр, сіз ондай шытырман оқиғаларды қу медиен дала мен жол тораптарынан іздейсіз, ондай жерлерде қанша жеңіске жетсеңіз де, қандай қатерлі оқиғаны ойдағыдай өткерсеңіз де, бәрібір оны ешкім көрмейді де, білмейді де, сондықтан өзіңіз қаншалықты құштар болғаныңызбен ерлік істеріңіз мәңгі-бақи беймәлім күйде қалады, ал, бұл, әрине, сізге үлкен қиянат. Осы себептен де бізге ең дұрысы, — әрине, тек мұны өзіңіз жөн көрсеңіз, — әлде біреулермен соғыс жүргізіп жатқан императордың немесе басқа бір құдіретті әміршінің қарауына қызметке кіру ғой деп ойлаймын, міне тек сөйткенде ғана, тақсыр, көзсіз батырлығыңызды, білегіңіздің таңғаларлық қуатын және ақыл-ойыңыздың одан да асқан таңғаларлық қабілетін анық таныта алар едіңіз, ал өзіміз қызмет ететін әмірші князь ынта-ықыласымыздың қандай екенін көрген соң еңбегімізге қарай екеуімізден де бар жақсылығын аямас еді, сондай-ақ ол жерден ерлік істеріңізді шежіреге мәңгі өшпестей етіп жазып қалдыратын адамның да табылмай қоймайтыны күмәнсіз. Ал, өзімнің ерлік істерім жайында жақ ашпай-ақ қояйын, өйткені атқосшыға өзі тікелей атқаруға тиісті шаруалар шеңберінен шығуға тыйым салынған, — алайда, осы сөзіме сеніңіз, егер рыцарьларда атқосшылар ерлігі жөнінде жазатын дәстүр қалыптасқан болса, онда менің істерім жайында да жүрдім-бардым айтыла салмас еді деп ойлаймын.
— Сөзіңнің жаны бар, Санчо, — деп мақұлдады Дон Кихот. — Алайда, мұндай құрметке ие болмас бұрын рыцарьдың сыннан өту мақсатында жер-дүниені шарлап шытырман оқиға іздеуі қажет, сол сынақ кезіндегі жеңістері арқасында үлкен абырой-атаққа жетуі шарт, сөйтіп патша сарайында бой көрсетер шақ туғанда осындай істерімен кеңінен мәшһүр болғаны соншалық, оның қала қақпасынан өткенін көрген бойда-ақ балалар жан-жақтан топырласып, қаумалай қоршап, қандай есіммен ұлы ерліктер жасағанына орай: “Мынау Күннің Рыцары” немесе: “Мынау Жыланның Рыцары” десіп улап-шулап жататын болады. “Бұрын болып көрмеген керемет айқаста, — дейтін болады олар, — аса қорқынышты дәу Брокабрунды, теңдесі жоқ қара күштің иесін, жеңген осы кісі, тоғыз жүз жыл бойы жадыланып жатқан парсының ұлы мәмлүгін адам қалпына қайта келтірген осы кісі!” Оның ерлік істері жайындағы хабар осылайша ауыздан ауызға тарай бастайды, сөйтіп балалардың айқайы мен жиналған жұрттың дабырын естіген корольдің өзі сарайының терезесіне жақындап, рыцарьға көз салған бойда-ақ оны сауыт-сайманына немесе қалқанында жазылған девизіне қарап бірден танып, міндетті түрде былай деп айқайлайды: “Әй, менің рыцарьларым! Сарайда қаншаң болса соншаң, бәрің де мына өзімізге қонаққа келіп тұрған, рыцарьлар қауымының абыройы мен мақтанышына айналған адамды қарсы алуға шығыңдар!” Сөйтіп, оның әмірі бойынша бәрі сыртқа шығады, ал корольдің өзі болса тіпті баспалдақтың ортан беліне шейін түседі, рыцарьды кеудесіне қысып құшақтап, ақ пейілінің белгісі ретінде бетінен сүйеді, онан соң оны қолынан алып, сеньора королеваның отауына енгізеді, ол жерде оны корольдің ханымы мен инфанта қарсы алады; әрине, бойжеткеннің үріп ауызға салғандай сұлу әрі нәзік екені өзінен-өзі түсінікті, ондай қызды өзімізге мәлім елдердің ішінен іздеп табу мүмкін болған күнде де үлкен күшке түспек. Кездескен сәтте-ақ бойжеткен рыцарьға жаудырай қарап қалады, рыцарь да одан көз аудара алмайды, сол жерде бұлардың қай-қайсысына да қарсы алдында адам емес періште тұрған тәрізді көрінеді; сөйтіп, олар ненің, қалай және неліктен олай болғанын өздері де білмей, еріксізден-еріксіз махаббаттың қитұрқы торына шырмалып қалады, осы себептен жүректерін торығу билеп алады, өйткені олар өз сезімі мен ынтызарлығын қалай білдіруді білмейтін еді. Онан соң, әрине, рыцарьды сарайдағы жиһаз толы бір бөлмеге алып барады ғой, сол жерде оның сауыт-сайманын шешіп, керемет сәнді алқызыл мантия кигізеді, ол қару-жарағы бойында болған кезде де кескінді көрінсе, енді қару-жарақсыз да сондай кескінді, тіпті одан да сымбаттырақ бола түседі. Кешкісін ол корольмен, королевамен және инфантамен бірге ас ішеді және дастарқан басында отырғандарға білдірмей қызға қайта-қайта қарағыштаумен болады, қыз да оған үргелектене көз тастап қойып отырады, өйткені, әлгінде айтып өткенімдей, бұл өзі аса бір әдепті де көргенді қыз болатын. Сосын олар дастарқан басынан тұрады, сол арада ойда жоқ жерде залға сықпытынан жүрек айнитын кішкене ергежейлі кіріп келеді, оның соңында екі дәуді серік еткен кербез дуэнья28 келе жатады, сосын бұл дуэнья әлдебір ежелгі данагөй ойлап тапқан сынақ барын айтып, осы сынақтың жеңімпазы әлемдегі ең үздік рыцарь атанатынын жария етеді. Король сол заматта-ақ маңайындағылардың бәріне күшін сынап көруге әмір береді, бірақ ақырына дейін шыдап, сынақтан сүрінбей өткен, сөйтіп дабыралы даңқына дақ түсірмеген тек жалғыз қонақ-рыцарь ғана болады, бұл инфантаны шексіз қуанышқа бөлейді, рыцарьдың бейнесін жүрек жылуына орап, биік армандарға бой ұрғаны бекер болмағанына өзін бақытты санайды. Бірақ, іс мұнымен де бітпейді: король немесе князь — кім болса да бәрі бір емес пе — өзі секілді басқа бір құдіретті әміршімен қанды соғыс жүргізіп жатқан болатын, сондықтан сарайда бірнеше күн болған қонақ-рыцарь одан майдан алаңында қызмет көрсетуге рұқсат сұрайды. Король қуана-қуана келіседі, рыцарь оның осынау жақсылығына ырзашылық білдіріп, оны құрметпен қолынан сүйеді. Сол күні түнде-ақ ол өз жүрегінің әміршісіне айналған инфантамен жатын бөлмесінің терезелері қарайтын бақтың тор көзді қоршауы сыртынан қоштасады; қыздың айрықша сеніміндегі қызметші әйелдің қатысуымен және тікелей көмегімен осы қоршау арқылы онымен бұрын да әлденеше рет тілдескен болатын. Ол ауыр күрсінеді, қыз талып қалады, қызметші әйел оған су әкеп береді, сосын инфантаның атына кір келе ме деп қауіптеніп, таң атуға аз ғана қалғанын, біреулердің көріп қалуы мүмкін екенін айтып, аһылап-үһілеп уайым шеге бастайды. Ақыры бойжеткен есін жияды, қоршаудың торынан рыцарьға аппақ білегін созады, анау оның қолын сау жерін қалдырмай сүйіп, көз жасымен жуып береді. Олар бастарынан өткен қуанышты және ренішті жайлар жөнінде бір-біріне қалай хабарлап отыратындары жайында өзара уағдаласады, сосын принцесса одан мүмкін болғанынша тезірек қайтып оралуын сұрап жалбарына бастайды. Рыцарь салтанатты түрде уәде етеді, қыздың қолынан тағы бір сүйеді де, жүрегін жұлып қалдырып кеткендей күйінішті ахуалды бастан кешіп бұрылып жүре береді. Өзі жатқан бөлмеге барып төсекке құлай кетеді, бірақ бойжеткеннен қол үзудің қайғысынан көз іліндіре алмайды, сондықтан таң ағарып атқан бойда-ақ тұрып, корольмен, оның ханымымен және инфантамен қоштасуға барады. Міне, ол корольмен және королевамен қоштасады, бірақ сол жерде оған сеньора инфанта сырқат, сізді қабылдай алмайды дегенді айтады. Мұның себебі — өзінен қол үзгендігі екенін рыцарь сезеді, жаны күйзеліп, не істерді білмей дағдарады, сыр білдіріп қоймау үшін зордың күшімен әрең дегенде сабасына түседі. Бойжеткеннің сырлас қызметші әйелі де осы жерде тұрған болатын, рыцарьдың қалайша күйзелгенін көріп-сезіп тұрған ол принцессаға бәрін жеткізіп барады, көзі жасқа толы принцесса өз рыцарының король тұқымынан ба, жоқ па — кім екенін білмейтіні жанына қатты батып жүргенін айтады. Қызметші әйел оған рыцарьдың бойынан байқалған кішіпейілділік, сыпайылық пен өжеттік оның текті әулеттен, король тұқымынан шыққан адамға тән қасиеттер екенін ұғындырады. Мазасы болмай жүрген бойжеткеннің жаны жай табады. Ата-анасы күдік алып қалмасын деп ойлаған ол амалдың жоқтығынан арада екі күн өткен соң жұрттың алдында жүз көрсетеді. Бұл кезде рыцарь аттанып та кеткен болатын. Ол соғыста аянбай шайқасады, корольдің жауларын күйрете жеңеді, көптеген қаланы қол астына қаратады, талай айқаста жеңімпаз атанады, сөйтіп сарайға қайтып оралып өз жүрегінің әміршісімен дағдылы орындарында жүздесіп, оған атқарған қызметінің өтеміне корольден қызын өзіне ұзатуын өтінбек ойы барын айтады. Король оған қызын беруден бас тартады, өйткені ол мұның кім екенін білмейді. Алайда, рыцарь алып қаша ма, әлде басқа бір амалын таба ма, әйтеуір инфанта оның әйеліне айналады, сөйтіп әкесі ақыры мұны өзіне зор бақыт санайды, өйткені ол әлгі рыцарьдың әлдебір корольдіктің, — меніңше, ол картада көрсетілмеген секілді, — айбынды әміршісінің ұлы екенін анықтаған болатын. Король өледі, инфанта оның мұрагері болғандықтан рыцарь қас қағымда король боп шыға келеді. Міне, атқосшысын да, осындай жоғары дәреже-атаққа жетуіне көмектескен басқаларды да шаш-етектен жарылқайтын кез де осы ғой: ол атқосшысын инфантаның қызметшісіне, әрине, басқаға емес, екеуінің арасына дәнекер боп жүрген қызметші әйелге, үйлендіреді, — сөйтсе, ол жай біреу емес, текті тұқымнан шыққан герцогтың қызы екен.
— Ақ-адал шынымды айтсам, маған да керегі сол еді, — деп қыстырыла кетті Санчо, — және солай болар деп үміттенем де, себебі бұл іске өзіңіз секілді рыцарь, яғни Қайғылы Бейне Рыцары кіріссе, бәрі де ойдағыдай боп шығары кәміл.
— Оған еш күмәнің болмасын, Санчо, — деп сендіре сөйледі Дон Кихот, — өйткені, кезбе рыцарьлар корольдің немесе императордың тағына тап осындай жолмен және нақ әлгіндей сатылар арқылы ғана жеткен. Енді бізге қалып тұрғаны христиан немесе мәжуси корольдерінің қайсысы соғыс жүргізіп жатқанын және қайсысының айдай сұлу қызы барын анықтау ғана. Бірақ, бұл жайында кейінірек асықпай ойлануымызға болады, себебі, әлгінде айтқанымдай, сарайға барып бой көрсетпес бұрын әуелі басқа бір жерде даңққа бөлену керек. Оған қоса, өзіме жетісіңкіремей тұрған нәрселер де жоқ емес: айталық, әлемнен тіпті осындай әрі соғыс жүргізіп жатқан, әрі әдемі қызы бар король табылсын дейік, ал менің даңқым күллі дүниені дүбірлетіп тұрсын дейік, бірақ өзім корольмен қандас туыстығы бар принц немесе тым құрығанда императордың үш атадан қосылатын ағайыны боп шыға алам ба, соған күмәнім көбейіп тұр. Өйткені, нанымды деректерді қолына түсірмейінше король қызын маған бере қоймайды ғой, тіпті ерлік істерім одан да зор құрметке лайықты болса да. Міне, осы олқылықтың қырсығынан айбынды істерімнің арқасында ие болуға әбден хақылы нәрсемнен босқа айрылып қалам ба деп қорқам. Рас, мен өзім ежелгі дворяндық әулеттен шыққан адаммын, помещикпін және жер иеленушімін, өзіме жәбір көрсетілген жағдайда бес жүз суэльдо айып өндіріп алуға ықтиярым бар, сондықтан ғұмыр жолым жайында жазуға тәуекел ететін сол бір оқымысты оғланның тустығым мен шыққан тегімді дәлме-дәл анықтап беруінің нәтижесінде корольдің неменесі немесе туажаты болып та шығуым ғажап емес! Сен біліп қойғын, Санчо, адамдардың ата тегі екі түрлі жолмен қалыптасады: біреулердің арғы аталары айтулы князь, айбынды билеуші болады, бірақ уақыт өте келе олардың тұқымы сұйылып, сиырқұйымшақтанып кетеді, ал енді біреулер қара халықтан шығады, бірақ біртіндеп бір сатыдан екінші сатыға көтеріле береді де, ақыр соңында атақты шонжарға айналады. Сөйтіп, біреулердің баяғы атақ-дәрежесінен бүгін қылау да қалмаса, екінші біреулер бүгін баяғыда қиялына кірмеген құрметке бөленіп отырады — олардың арасындағы айырмашылық осы ғана. Кім біледі, бәлкім, мен осылардың алғашқыларының қатарынан табылып қалармын, яғни ата-бабаларымның даңқы жер жарған ұлы адамдар болғаны ақыры анықталар, ондай жағдайда, қайын атама айналмақшы корольдің бұған, әлбетте, әбден ырза болатыны даусыз. Ол ырза болмаған күнде де, бәрібір, өзімді бар ықыласымен құлай сүйген қыздың ата-ана наразылығына да қарамай, тіпті су тасушының баласы екенімді де біле тұра, мені әміршім және жұбайым деп жариялауы ықтимал ғой. Өйтпеген күнде, ең тәуір амал — қызды алып қашып, көңілім қалаған жаққа әкету боп табылады, ал ата-анасының ашу-ызасына уақыт пен ажал басу айтпақ.
— Олай болса, кейбір антұрғандардың: “Күшпен алуға шамаң жетсе, көзіңді сатып нең бар” дейтіндері жөн-ақ екен ғой, — деп құлаққағыс етті Санчо. — Айтпақшы, одан гөрі бұл жерде: “Ақпейіл жанның дұғасын демеу еткеннен, жағаға жармасқан артық”, дейтін басқа бір мәтел қисындырақ. Мұны айтып тұрған себебім, егер сеньор король, сіздің қайын атаңыз, сеньора инфантаны өзіңізге беруден бас тартқан жағдайда оны алып қашып, әлдебір жаққа аттандырып жіберуге тура келеді, дейсіз. Сонда деймін-ау, қашан сіздер татуласып табысқанша, қашан сіздің төрт құбылаңыз түгенделіп, патшалық құру дәуреніңіз басталғанша бейшара атқосшыңыз жарылқауды күтіп, екі көзі төрт, шерлі жүрегі өрт боп отыра бермек пе? Тек, әрине, оның болашақ жұбайы, инфантаның сырлас қызметшісі, бойжеткенге ере кетіп, қайғыны да, қуанышты да атқосшымен бірге бөліспесе деймін ғой, бірақ, менің ойымша, әлгі қызметші әйелдің атқосшымен қолма-қол некеге тұруына септік жасау деген сіз үшін онша қиын шаруа емес секілді.
— Оған бөгет боларлықтай бірдеңені көріп тұрған жоқпын, — деді Дон Кихот.
— Ендеше, — деп іліп әкетті Санчо, — өзімізді құдайдың құзырына тапсырып, тағдыр-талайымызға сену ғана қалады, бізді соның өзі-ақ жарылқаудай жарылқайды.
— Жасаған ием, тілегімді бере гөр, — деп күбір етті Дон Кихот. — Сенің де, Санчо, не нәрсеге мұқтаж болсаң соныңды таптыра көрсін, ал мүсәпірлік өзін мүсәпір санайтындардың үлесінде қалсын.
— Айтқаныңыз келсін, — деді Санчо. — Мен таза қанды христианмын ғой, ал граф болуым үшін осының өзі-ақ жетеді.
— Артығымен жетеді, — деді Дон Кихот. — Тіпті сен ондай болмаған күннің өзінде де, бұл ештеңеге бөгет жасай алмас еді: король тағына отырған бойымда-ақ саған дворян атағын берем, оны сатып алып та, сол үшін ұзақ жылдар бойы қызмет атқарып та әуреленбейсің. Саған граф атағын қалай берсем, солай дворян боп шыға келесің, одан соң жұрт не десе о десін; арыммен ант етейін, әркім-ақ сені еріксізден-еріксіз мәртебелі мырза деп дәріптейтін болады.
— Мен граф деген атауға кір келтірмеймін, оған кәміл сеніңіз! — деді Санчо.
— Атауға демеу керек, атаққа деу керек, — деп түзетіп қойды оны Дон Кихот.
— Мейлі, солай-ақ болсын, — деп келісе кетті Санчо Панса. — Айтайын дегенім, мен оған тез оңтайлана алам: ертеректе, — оллаһи шыным, өтірік емес, — бір діни қауымда қызмет еткенмін, сондағы қызметшінің киімі маған өте үйлесіп тұратын, соны көрген жұрт мына етженді пошымыма қарап, қауымды басқаруға әбден лайық екенсің дейтін. Ал, егер иығыма герцог мантиясын іліп, шет ел графтарынша алтын мен інжуге малынып жүрсем ше? Басымды бәске тігуге бармын, мені бір көріп қайту үшін жұрт жер-жерден ағылып келе бастайтын болады.
— Әрине, ондай жағдайда кейпіңнің көзге тартымды көрінері анық, — деді Дон Кихот. — Алайда, жиі қырынып тұруыңа тура келеді, әйтпесе сақалыңның мына қазіргі түрі тым сұрықсыз — әрі қалың, әрі ұйысып, үрпі-түрпі боп кеткен, күн ара болса да қырынуды дағдыға айналдырмасаң, мушкет оғы жететін жерден-ақ кім екенің көрініп тұрады.
— Оның жолы оңай ғой, шаштараз жалдап, жалақы беріп жанымда ұстасам болмай ма? — деді Санчо. — Грандтың соңынан ерген атшы секілді ол да қасымнан қалмай еріп жүретін болады.
— Ау, грандтың соңынан атшы еріп жүретінін сен қайдан білесің? — деп сұрады Дон Кихот таңырқап.
— Қазір айтып берейін сізге, — деді Санчо. — Бұдан біраз жыл бұрын астанада бір айдай тұрғанмын, сонда тәпелтек бойлы бір мырзаның, — жұрттың айтуынша, бойы аласа болғанымен биік мансап иесі көрінеді, — көшеде қыдырыстап жүргенін көргем; бір қызығы, ол қалай қарай бұрылмасын мейлі, бір салт атты қыр соңынан қалмай ереді де отырады. Мен жұрттан бұл атты кісі неге онымен қатар жүрмейді, неге әрдайым артта болады деп сұрадым. Маған жұрт: бұл оның атшысы, грандтарда қайда барса да атшысын соңынан ертіп жүретін дәстүр бар, деп түсіндірді. Сонда бұл сөзді жадымда жақсылап сақтап қалғам, әлі күнге шейін ұмытпаппын.
— Бұл ойыңды қолдайтынымды және соңыңнан шаштараз еріп жүретіндей себеп сенде баршылық екенін айтуға тиіспін, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Дәстүрлер біртіндеп қалыптасып, қолданысқа да біртіндеп енеді, аяқ асты пайда бола кетпейді, сондықтан сен соңынан шаштараз еріп жүретін тұңғыш графқа айналасың. Оның үстіне ат ерттейтін адамнан гөрі сақал қыратын адамға көбірек сенім артуға болады.
— Шаштаразға қатысты мәселе — менің шаруам, — деді Санчо, — ал сіздің шаруаңыз, тақсыр, король болуға тырысу және мені граф атандыру.
— Солай болады да, — деді Дон Кихот нық сеніммен.
Соны айтып, басын көтеріп жол бойына көз жіберген ол әлде бір оғаш көріністі байқап қалды, ал бұл жайында келесі тарауда әңгімеленеді.
ХХІІ тарау
Баруға мүлдем ықылассыз жақтарына күшпен айдалып бара жатқан бақытсыз сорлыларды Дон Кихоттың қалай құтқарғаны жайында
Сид Ахмет Бен-инхали, араб және Ламанча қаламгері, өзінің терең ойлы, биік мақсатты, жасандылықтан ада, жанға жағымды және қызықты хикаясында даңқты Ламанчалық Дон Кихоттың атқосшысы Санчо Пансамен ХХІ-ші тараудың аяқ жағында келтірілген жайлар төңірегінде пікір алысқаннан кейін басын көтеріп, қарсы алдынан, тап сол өздері келе жатқан жолмен, мойындарына байланған ұзын темір шынжыр арқылы бір-біріне таспиықтың тасындай боп тіркелген, қолдары бұғаулы он екі адамның жаяу жылжып келе жатқанын көргенін айтады. Бұл тізбекті екі салт атты және екі жаяу күзетші айдап келе жатыр еді, салт аттылар білтелі мылтықпен, жаяулары — найзамен және семсермен қаруланған болатын; соларды көрген бойда-ақ Санчо Панса:
— Бұлар корольдің каторгалық жұмысқа кесілген басыбайлылары, оларды галераға айдап бара жатыр, — деді.
— Король басыбайлысы дейсің бе? — деп қайталап сұрады Дон Кихот. —Немене, ол біреуге қиянат-зорлық жасаушы ма еді?
— Айтайын дегенім басқа еді, — деп түзетті сөзін Санчо. — Айтайын дегенім, бұлар — қылмыстары үшін галерада корольге еріксіз қызмет етуге үкім шығарылған жандар.
— Әйтеуір, қалай болған күнде де, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — бұл адамдар галераға өз еркімен емес, мәжбүр ету бойынша бара жатыр ғой.
— Әрине, әрине, — деп қоштады Санчо.
— Ондай жағдайда, — деп түйді қожайыны, — мен парызымды орындауға тиіспін: зорлық-зомбылықты түбірімен жойып, кембағалдарға көмек көрсетіп, қамқорлық жасауым керек.
— Мына нәрсені еске алыңыз, тақсыр, — деді Санчо, — әділ сот, яғни корольдің өзі, бұл адамдарға зорлық-зомбылық жасап, жәбір көрсетпейді, ол бар болғаны бұларды қылмысы үшін ғана жазалайды.
Осы тұста каторгаға айдалғандар тізбегі де таяп келген, сол арада Дон Кихот айдауылдарға аса ізеттілікпен бір бұйымтайын орындауға өтініш білдірді, атап айтқанда, мына жарандарды осындай ахуалда алып жүруге өздерін мәжбүр еткен нендей себеп, дұрысы, нендей себептер екенін баяндап, түсіндіріп беруін сұрады. Салт аттылардың бірі бұлар каторгалық жұмысқа кесілген, ұлы мәртебелі корольдің ықтиярындағы адамдар екенін және бәрі галераға айдалып бара жатқанын хабарлап, бұған алып-қосар басқа ештеңесі жоқтығын және оның бұдан артықты білуінің де қажет еместігін мәлім етті.
— Сөйте тұрғанымен, — деді Дон Кихот келісіңкіремей, — бұлардың әрқайсысы жеке-жеке алғанда қандай қасіретке душар болғанын білсем деп ем.
Бұдан соң айдауылдар өз өтінішін аяқ асты қалдырмауын көздеген Дон Кихоттың оларға соншалықты көп қошемет-қолпаш көрсетіп, соншалықты көп дәлелдеме келтіргені сондай, ақыры екінші салт атты оған:
— Бұл міскіндердің іс қағаздарын өзімізбен бірге алып келе жатқанымызбен тоқтап тұратын, қоржыннан шығарып, оқып беретін уақытымыз жоқ. Өзіңіз сұрап көріңіз, мырза, егер қош көрсе өздері-ақ сайрап береді, ал олардың қош көретініне күмән жоқ, себебі бұл шіркіндердің ең сүйікті шаруасы — алаяқтықпен айналысу және осындай әрекеттері жайында жыр қып айту ғой, — деді.
Рұқсат алған соң, — тіпті рұқсат берілмеген күнде де Дон Кихот бәрібір өз дегенін жасар еді, — рыцарымыз тізбекке жақындап, бірінші тұрған бейбақтан қандай күнәсі үшін саяхаттың осындай өнімсіз түрін таңдауға мәжбүр болғанын сұрады. Анау ғашық болғаны себепті осылайша саяхат шегіп жүргенін айтты.
— Тек сол үшін ғана ма? — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Ау, ғашық жандардың бәрін галераға аттандыра берсе менің өзім баяғыда-ақ ескек есіп кеткен болар ем ғой.