Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 03

Осы таяу уақытқа дейін Ламанча аймағындағы атын атауға көңілім онша соқпай тұрған әлдебір селода бар дүние-мүлкі — атадан мұра боп қалған сүңгі, көне қалқан, арық мәстек және тазы ит боп қана табылатын идальголардың бірі тірлік кешкен-ді. Қой етінен гөрі көбінесе сиыр етінен дайындалатын олья, әрдайым дерлік кешкі асының орнына жүретін винегрет, сенбі күндері жейтін шошқа майымен бірге қуырылған жұмыртқа, жұма күндеріндегі жасымық, жексенбі күндері қосымша тағам ретінде жейтін кептер — осының бәрі оның барлық табысының төрттен үш бөлегін жұтып кететін. Қалғаны шолақ кафтанға арналған жұқалау шұғаға, барқыт шалбар мен сондай матадан тігілген туфлиге жұмсалатын, бұлар оның мереке күндері киетін сәнді киімдері боп табылатын, ал жай күндері арзанқол болғанымен әжептәуір сапалы шұғадан камзол киіп жүретін. Сондай-ақ, оның өзімен бірге тұратын жасы қырықтан асқан күтушісі, жасы жиырмаға әлі тола қоймаған жиен қарындасы және үйдегі оны-мұны шаруамен бірге жер өңдеу жұмыстарын да атқаратын, атты да ерттей алатын, қайшымен бақтағы ағаш бұтағын кесу ісін де меңгерген малайы бар-тын. Идальгомыздың жасы елуге жақындап қалған-ды; дене бітімі шымыр, жұқалау, өңі жүдеулеу көрінетін, күн шығар-шықпастан ұйқыдан тұруды ұнататын әрі аңқұмар адам еді. Біреулер оның әулет есімі — Кихада, енді біреулер — Кесада болған деседі. Ол жайында жазған авторлардың пікірі осы тұста екіге жарылады; алайда оның әулет есімі Кехана болған деуге толық негізіміз бар. Қалай болғанда да, біздің хикаямыз үшін мұның ерекше маңызы жоқ; ең бастысы, ол жайында әңгімелеген кезде шындықтан сүйемдей болса да ауытқып кетпеуге тиіспіз.
Назар аударуға тұрарлық нәрсе, аталмыш идальго қолы бос уақытының бәрін, — ал, оның жыл бойы дерлік қолы бос болатын, — рыцарьлық романдарды оқуға жұмсайтын және бұған жан-тәнін салып, бар ықыласымен берілгені сонша, аң аулауға деген құмарлығын ұмытқаны өз алдына, үй шаруасына қарауды да былай қойған-ды; осындай кітаптарға әуесқойлығы артып, есін жоғалтқаны сондай, соларды қолға түсіру үшін егістік жерінің бірнеше десятинасын сатып та жіберді, сөйтіп табылуы мүмкін болған барлық романды жинап алды. Ал, өзі әйгілі Фелисьяно де Сильваның жазғандарын жанына айрықша жақын тұтатын, өйткені оның қызыл сөзді қуырдақша қуыратын сиқыры мен айтар ойының адам түсініп болмайтын бұралаңдығы шеберліктің шыңындай боп көрінетін, әсіресе сүйіспеншілік сезімін білдіретін хаттар мен жекпе-жекке шақыруларға қатысты жазғандарынан мынадай сөздерді жиі кездестіруге болатын: “Менің ақылды дәлелдемелеріме қарсы бағытталған сіздің ақылсыздығыңыздың ақылдылығы бәрібір менің ақыл-ойыма ауыр әсер қалдырғандықтан сіздің мәртебеңізге қарсы шағым айтуыма тура келетіндігін әбден ақылды іс деп білемін”. Немесе мынадай жолдарды да жолықтыруға болады: “...құдіреті күшті жаратқан жұлдыздардың көмегі арқылы өзіңіздің жаратқан иеміз тарту еткен қасиеттеріңізді құдіретті түрде аспандатып, бойыңызға біткен қасиеттерге лайықты етіп одан әрі қасиеттендіреді”.
Осындай сөз орамдарынан басы қатқан бейшара кавальеро оның мағынасын табуға, не айтпақ болғанын ұғынуға талпынып талай түнді көз ілмей өткізетін, ал расында тіпті Аристотельдің өзі осы үшін арнайы тіріліп келген күнде де, оның жұмбағын шешіп, түсініп оқи алмас еді. Сондай-ақ, дон Бельянис дарытқан немесе соның өзіне дарыған соққылар да оны тыныш таптыра алмады, себебі рыцарьға ем жасаған дәрігерлер қаншама шеберлік көрсеткенімен, оның ойынша, рыцарьдың беті мен бүкіл денесін тыртықтар мен жарақат іздері жауып тұруға тиіс-тін. Солай бола тұрғанымен, кітабын ащы ішектей созылған осынау ұшы-қиыры жоқ хикаяны одан әрі жалғастыруға уәде беріп аяқтағаны үшін авторға ырзалық білдіретін, тіпті қолына қалам алып автор үшін аяқ жағын жазып тастасам ба деп те әлденеше мәрте құлшынған; егер одан гөрі маңыздырақ және күндіз-түні маза бермей жүрген басқа бір мәселелер ойын бөліп кетпегенде, бәлкім, осылай етеріне де және бұл істі ойдағыдай орындап шығарына да еш күмән жоқ-ты. Ол өзі жергілікті священникпен, — барынша білімді, Сигуэнсте ғылыми дәреже алған адаммен, — қай рыцарь мықты: Пальмерин Английский ме әлде Амадис Галльский ме дегеннің төңірегінде жиі-жиі айтысып қап отыратын. Алайда, сол селодағы шаштараз маэсе Николас ол екеуінің Фебтің рыцарына жуықтаса да алмайтынын, ал бұнымен теңессе тек Амадис Галльскийдің інісі дон Галор ғана теңесетінін айтып бой бермейтін, себебі ол бар жағынан да артық біткен: бәлсіну дегенді білмейді және ағасы секілді жылауық та емес, ал батылдығы жағынан одан асып түспесе кем түспейді, дейтін.
Бір сөзбен айтқанда, идальгомыз кітап оқуға басы бүтін беріліп, таңның атысынан күннің батысына шейін, күннің батысынан таңның атысына шейін кітап оқып отыратын; өстіп, көп оқып, аз ұйқтағандықтың қырсығынан миы кеуіп, ақыр аяғында ақыл-есін жоғалтып тынды. Оның түсінік-пайымын өзі кітаптардан оқып алған: көз байлау мен дуалау, өзара қырқысу, шайқас, жекпе-жекке шақыру, жарақат алу, ғашықтығын білдіру, махаббат қызығына берілу, жүректің күйіп-жануы секілді ақылға сыйымсыз алуан сандырақ жаулап алды және осынау қисапсыз да қисынсыз өтіріктің бәрі де өмірде болған жайлар деген ойдың басында берік орнығып алғаны сонша, енді оған осынау айдай әлемде бұдан артық ақиқат шындық жоқ секілді көрінетін болды. Сид Руй Диас өте жақсы рыцарь, бірақ ол жексұрын да қатыгез екі дәуді семсерін бір-ақ сілтеумен қақ бөліп тастаған Отты Семсер Рыцарының қасында түк емес, дейтін ол. Жер перзенті — Антейді темір құрсау құшағына қысып тұншықтырып өлтірген Геркулестің айласын қолдану арқылы жадыланған Роландты Ронсеваль шатқалында мерт қылғаны үшін Бернардо дель Карпионы құрмет тұтатын. Дәулердің тәкаппар да бұзақы тұқымынан тарағанымен, басқаларының арасында сыпайылығымен және барынша кішіпейілдігімен ерекшеленетін жалғыз сол ғана болғандықтан, Морганттан да мақтау сөзін аямайтын. Басқаларының бәрінен де гөрі ол Ринальд Монтальванскийді айрықша құрмет тұтатын, әсіресе оның қамал-сарайдан шыға салған бойда жолында кім кездессе соны тонауға кірісетін қасиетіне, немесе теңіздің арғы бетіне барғанда, автордың айтуынша, Мұхаммедтің тұтастай алтыннан құйылған пұтын алып қашып кеткеніне тәнті болатын. Ал, сатқын Ганелонды сілейтіп сабаудың өтемі үшін біздің идальгомыз өзінің күтушісіне қосып жиен қарындасын да бере салуға дайын еді.
Сөйтіп енді осылайша ақылдан біржола адасқан шағында, оның басында әлемдегі бір де бір есіріктің қаперіне кіріп-шықпайтын қияли ой пайда болды, яғни: өзінің де зор даңққа бөленуі үшін, отанының да жақсы атын шығару үшін кезбе рыцарьға айналғаны жөн және бұл мейлінше қажет нәрсе деген тұжырымға келді; сөйтіп, атқа отырып, қолына қару алып шытырман оқиғаларды іздеуге аттанбаққа, кезбе рыцарьлардың, кітаптардан өзі бек жақсы білетіндей, әлемді аралап жүріп атқаратын әдеттегі істерімен айналыспаққа, ашып айтқанда, әділетсіздік атаулыны түп-тамырымен жоюға және не түрлі кездейсоқтық, қауіп-қатермен күресте өзіне мәңгі өлмес атақ пен құрмет табуға бекінді. Бекінген бойда-ақ бұл бейбақ өзінің болашақ ерлік істері үшін ең аз дегенде Трапезунд патшалығының тәжін басына киетіндей сезімді бастан кеше бастады; сөйтіп, айтып жеткізгісіз жан рақатына бөлеген осынау қуанышты қиял-арманның жетегіне біржола берілген ол ойға алған мақсаттарына жетуге асықты. Ең алдымен қолға алған шаруасы — ата-бабаларынан қалған, бір заманда қалай болса солай бір бұрышқа тастай салынған, тат басып, зең жапқан сауыт-саймандарды тазалау болды. Бұларды аса мұқият түрде тазалап, қалпына келтірген кезінде аса маңызды бір нәрсенің жетіспейтінін байқады, анығырақ айтқанда: бет жабар қалқаншасы бар дулығаның орнында әдеттегі шошақ төбелі темір қалпақ қана жатыр екен; бірақ сол арада табиғи епсектігі әжетке жарап кетті: картоннан жарты дулыға жасап оны темір қалпаққа әкеп бекітті, сөйтіп онысы беті жабық дулығаға ұқсап шыға келді. Алайда, жасырып неғыламыз, жаңа дулығасының беріктігі мен орнықтылығын тексермек үшін семсерін суырып алып соғып-соғып қалғанында, алғашқы соққысының өзімен-ақ бір апта бойғы еңбегін қас қағымда талқан қылды; бет жабарының қалайша оп-оңай пәрша-пәрша болғаны оны, әрине, онша қуанта қойған жоқ, сондықтан болашақта мұндай қатерді болдырмау үшін ішіне темір пластиналар салып оны қайта жасап шығарды. Ақыр соңында оның беріктігіне көңілі ырза боп, одан арғы сынақтарды артық санап, пайдалануға әбден жарамды деп тапқан ол бұны ғажайып шеберлікпен жасалған, кәдімгі бет жабары бар дулыға деп шешті.
Одан соң өзінің мәстегін айналдыра қарап шықты, жануар төрт аяғынан бірдей ақсап тұрса да, бойындағы кемшілігі Гонелланың tantum pellіs et ossa fuіt сорлы атынан көп болса да, Александр Македонскийдің Буцефалы да, Сидтің Бабьекасы да мұнымен шендесе алмайды деген тоқтамға келді. Оны қалай деп атау керегі жайында бірнеше күн бойы ой кешумен жүрді, өйткені, өзім секілді жаужүрек рыцарьдың атына, оған қоса осындай керемет атқа қандай да болсын бір тәуір есім бермеуге болмайды, деп ойлады ол. Біздің идальгомыз: егер қожайыны
өмірінде өзгеріс болған болса, онда оның сәйгүлігі де атын өзгертіп, әрі жаңа, әрі сүйкімді, әрі елден ерек, иесінің жаңа дәрежесі мен әрекет өрісіне сай келетін есімге ие болуға тиіс дейтін пікірге нық орныққан еді; сол себепті де бұл кезбе рыцарьдың сәйгүлігіне айналғанға дейін қандай болғанын, ал енді қазір қандай екенін өзі-ақ көрсетіп тұратындай ат табуға тырысып-ақ баққан-ды. Сөйтіп, қаперін олай да былай қопарыстырып, қиялын қарыштатып, алуан түрлі есімнің бірінен соң бірін ойлап табумен болды, — бірін жақтырмады, екіншісін суқаны сүймеді, басқасымен ауыстырды, лақтырып тастады, жаңадан құрастыруға кірісті, — әйтеуір, ақыр соңында Росинант дегенге тоқтап, оны әрі ұнамды, әрі құлаққа жағымды, бұрын бұл ат әншейін ғана мәстек болса, қазір енді бәріне шаң қаптырып әлемдегі ең бірінші мәстекке айналғанын ұғындыра алатын есім деп тапты.
Сәйгүлігіне, өз ойынша, соншалықты сәтті есім ойлап тапқан ол енді өзіне де бір жақсы есім тауып алғанды жөн көрді және бұған тағы бір апта уақыт жіберіп, ақыр соңында Дон Кихот атануға ұйғарым жасады — осынау бір өтірігі жоқ шыншыл хикая авторларының оның шын әулет есімі біреулер бой бермей жүргендей Кесада емес, ешқандай күдік-күмәнсіз Кихада болғаны жайындағы тұжырымдары да, қайталап айтайық, тап осыған байланысты болатын. Солай бола тұрғанымен, айбынды Амадистің құр әншейін Амадис деп атана салмай, бұл есімге өз корольдігі мен атағын шығару мақсатында туған жерінің де атауын қосақтағаны, сөйтіп Амадис Галльский атанғаны есіне оралып, нағыз рыцарь ретінде бұның да өз есіміне отанының атауын қоса тіркеуі қажет, сөйтіп Ламанчалық Дон Кихот атанғаны жөн деп шешті, осы арқылы, оның пікірінше, қай туысқан болатынын, қай өңірден шыққанын бірден-ақ аңғарта қоймақ, оған қоса туған жеріне де құрмет көрсетпек.
Сауыт-сайманын тазалап, шошақ төбелі қалпақтан нағыз дулыға даярлап, мәстегіне ныспы таңдап және өзіне өзі жаңа есім берген ол енді өзім ғашық болып күйіп-жанардай бір ханымды табуым ғана қалды деген байламға келді, өйткені махаббаттан мақұрым кезбе рыцарь дегеніңіз де бір, жеміссіз-жапырақсыз ағаш та, жаннан айрылған тән де бір ғой.
— Егер де айып-күнәларыма жіберілген жаза ретінде немесе бағым үшін, — деді ол өзіне өзі, — кезбе рыцарьлар жиі жолықтырып тұратын дәулердің бірі әлдебір жерден маған да кездесе қалса, оны алғашқы айқаста-ақ жер жастандырсам немесе қақ бөліп шауып түсірсем, жә болмаса, алыс-жұлыста алып ұрып кешірім сұрауға мәжбүр етсем, ондашы бұндай жағдайда әлгіні тарту етуге жарайтын ханымның болғаны несі жаман! Сонда әлгі неме менің моп-момақан аяшымның алдына барып тізерлеп отыра кетіп, бағынышты да жалынышты үнмен: “Сеньора! Мен — Каракульямбр деген дәумін, Малиндрания аралының билеушісімін, көп жұрт қадірін әлі білмейтін Ламанчалық Дон Кихотпен жекпе-жекте жеңіліп, соның әмірімен мархабатты құзырыңызға келіп отырмын, енді патша көңіліңіз маған не істесе де ерікті!” демей ме!
Ізгі ниетті рыцарымыз осы сөздерді айтқанда, әсіресе сүйіктім деп атауға лайықты аяшын тапқанда, қалай мәз-майрам болды десеңізші! Айта кетер нәрсе, біздің білуімізше, жақын маңайдағы елді мекенде көз-көрім ажары бар бір қарапайым қыз тұратын, кезінде бұл соған есі кете ғашық болған, бірақ, әлгі қыз, өзінен өзі-ақ түсінікті ғой, бұдан мүлдем бейхабар еді және оған зәредей болса да ықылас аударып көрмеген. Оның аты-жөні Альдонса Лоренсо болатын, міне дәл осы қыз оның барша іс-әрекеті мен арман-ойының әміршісі атануға лайықты көрінген; сөйтіп, оған өз есімінен тым алшақ кете қоймайтын, оған қоса әлдеқандай бір принцессаның немесе атақты сеньораның атын еске салатын немесе соған жуықтайтын есім таңдай келіп оны Дульсинея Тобосская деп атауға бекінді, — өйткені, ол Тобосода туып-өскен-ді, — бұл да, оның ойынша, ілгеріде өзі ойлап тапқан есімдердей құлаққа жағымды, әрі әсем, әрі терең мағыналы болатын.
ІІ тарау
Мұнда айлакер Дон Кихоттың өз иелігінен алғаш рет аттанғаны жайында баяндалады
Осынау дайындықтарын біржақты қылған соң идальгомыз ойға алғандарын қолма-қол іске асырмақ болды, өйткені оның ұйғарымынша, өз тарапынан жіберілген жайбасарлықтың қандайы да адамзат баласының тағдырына айта қаларлықтай залал тигізуі мүмкін еді: оның нешеме заңсыздықты жоюы, қисық-қыңырды түзетуі, әділетсіздікті жөндеуі, озбырлықтың тұқымын тұздай құртуы, қаншама қарып-қасерді ырза қылуы керек десеңші! Солай деп шешкен ол шілденің мейлінше ысығалы тұрған күндерінің бірінде, бозала таңда ой-жоспарлары жайында ешкімге ештеңе айтпастан және ешкімнің көзіне шалынбаудың қамын жасап, барлық сауыт-сайманын асынып алды да, Росинантқа отырып, қолапайсыздау дулығасын басына ілекерлеп киіп, қалқанын қарына іліп, найзасын қолына ұстап, шектен тыс шаттыққа бөленіп әрі ізгі ниетін іске асыруға ешкімнің бөгет болмағанына қуанып, мал қораның қақпасы арқылы аяңмен ашық далаға қарай бет алды. Бірақ, қақпаның сыртына шыққан бойда-ақ басына бір үрейлі ой сап ете қалды, оның үрейлі болғаны сонша тіпті ниет қылған шаруасынан бас тартуға да дайын еді. Мәселе мынада: өзіне рыцарь атағы әлі берілмегені аяқ асты есіне сап ете қалған-ды, ендеше, рыцарьлар қауымы қағидаларына сәйкес, оның бірде бір рыцарьмен айқасқа шығуына болмайды, ондайға рұқсат жоқ; ал тіпті сондай атақ берілген күннің өзінде де, қатарға жаңа қабылданған жан ретінде ақ түсті сауыт-сайман киюге тиіс, қашан жаужүректігімен жұрттың көзіне іліккенше қалқанына қанатты сөз жазып қоюына да болмайды. Осы тараптағы ойлары оның байламын босатыңқырап жіберген; бірақ дүйім дәлел-себептен есалаңдық басым түсті де, әлгі өзін осындай дәрежеге жеткізген романдардан оқып-білген рыцарьлар үлгісімен, өзін рыцарьлыққа қабылдау жөнінде жолда ұшырасқан кез-келген біреуге өтініш айтуға бекінді. Ақ түсті сауыт-сайманның да жайын оңай шешті: қолы қалт еткенде сауытын барын сала ысқылап, ақкістен де аппақ етіп шығармаққа өзіне өзі уәде етті, сөйтіп осыған тоқтам жасап, жолын, — дәлірек айтқанда, басын бос жіберген аты таңдаған жолды, — әрмен жалғады, өйткені, Дон Кихоттың ойынша шытырман оқиғаларды тек осылай ғана іздеу керек болатын.
Жаңада жүз көрсеткен рыцарымыз осылайша жол кешіп әрі өзімен өзі күбірлей сөйлесіп келе жатты:
— Күндердің бір күнінде менің ізгілікті істерім жайында да бір өтірігі жоқ шыншыл шығарма жарық көрер, соны сипаттап жазуға бел буған оқымысты оғлан осынау таң алагөбеңде басталған алғашқы сапарымды суреттейтін жерге жеткенде, әңгімесін былай деп бастарында күмән жоқ: “Алтын бұйра шашты Феб жердің жалпақ та байтақ жүзіне қалың шашының сәуле ұшқындаған талдарын енді ғана біртіндеп жайып жатқан шақта, қызғаншақ жұбайының жылы қойнынан шығып, ламанчалық көкжиектің қақпасы мен терезесін шалқайта ашып, қарапайым пенделерге көз жанарын тіккен, өңі алабұртқан Аврораны түрлі-түсті құйтымдай құстар арфа әуезіндей нәзік те тәтті әуендерімен қарсы алып жатқан шақта, ізгі ниетті рыцарь Ламанчалық Дон Кихот та құс төсектің жанға жайлы рақатын тәрк қып, өзінің сүйікті сәйгүлігі Росинантқа қарғып мініп, даңқы алысқа жайылған ежелгі Монтьель жазығымен жолға шыққан еді”.
Ол расында да осы жазықпен келе жатқан.
— Ұрпақтарға ұлағат болуы үшін, — деді ол одан әрі, — мысқа бедерленіп, мәрмәрға қашалып, кенепте майлы бояумен бейнеленуге лайық даңқты ерлік істерім жарық көретін заман қандай ғаламат заман, қандай ғанибет ғасыр болмақ десеңші! Бастан өткерген ғажайып оқиғаларыма шежіреші болу бақыты бұйырған, беу, кемеңгер сиқыршы, сен кім болсаң ол бол, сенен өтініп сұрарым: мейірімді Росинантты, өзіммен бірге барлық жол-сапарды бірге өткеріп жүрген көнпіс серігімді, ұмыта көрмеші.
Одан соң ол шынымен-ақ ғашықтық отына күйіп жүрген жандай боп сөйлеп кетті:
— Беу, принцесса Дульсинея, өзіңіз жаулап алған жүректің жалғыз ғана әміршісі! Алуан-алуан айып тағып қуып шыққаныңыз және ашу үстінде айдай сұлу әлпетіңізге енді қайтып көрінбеуге әмір еткеніңіз мені өте үлкен күйінішке ұшыратты. Өтінем сізден, сеньора: өзіңізге ғашықтықтан шектен тыс ауыр азап шегіп жүрген, өзіңізге шын берілген жүрекке аяушылық жасасаңыз етті!
Сүйікті романдарында айтылатындарды айнытпай қайталап, оған қоса олардың сөз саптау мәнеріне де хал-қадарынша еліктеп бағуға тырысқан бұл осынау сандырақтарға басқа да қисынсыз бірдеңелерді үстемелеумен болғандықтан жүрісі де шабандап қалған-ды, ал бұл кезде күн әжептәуір биікке көтеріліп, жер-дүниені ыстық жалынымен шарпып тұрған, егер Дон Кихоттың басында азын-аулақ ми қалған болса, ол әлдеқашан балқып су боп ағып кетер еді.
Ашығын айтқанда, ұзақты күн жүргенде оған, тілге тиек етуге тұрарлықтай, ешқандай оқиға жолыққан жоқ-ты, сондықтан оның зығырданы қайнай бастаған болатын, себебі бойындағы буырқанған бұла күшін байқататындай біреумен мүмкіндігінше тезірек ұшырасуды аңсап келе жатыр еді. Авторлардың бірі оның ең алғаш бастан кешкен оқиғасы — Лаписе шатқалында болған жағдай деседі, басқалары — жел диірмендермен болған айқасты алға тартады, — алайда, өзім анық-қанығына жеткен және оған Ламанча шежірелерінен дәлелдеме тапқан жайларым мынадай. Бұл күнді Дон Кихот жолда өткізген еді, сондықтан кешке қарай өзі де, мәстегі де қатты қалжырап, ашыққан болатын; сөйткесінгі жерде ішке ел қондырып, аяқ созып жан шақыратын әлдеқандай бір қамал-сарай, яғни бақташының лашығын, табам ба деген үмітпен тұра қалып жан-жағына барлай көз жіберген ол жолдан таяқ тастамдай жерде жолаушылар аялдайтын бекет тұрғанын байқады, осынау бекет бұған жан сауға беретін құтхананың кіре берісіне ғана емес, соның қақ төріне бастайтын жарық жұлдыз секілді көрініп кетті. Ол тізгінді қағып қалды да, бекетке қарай бет алды, бұл кезде іңір түсе бастаған болатын.
Осы сәт бекет қақпасының сыртына, әдетте жұрт жүрісі жеңілдеу деп атайтындар санатына жататын екі бойдақ әйел шыға қалған-ды; олар қашыр айдаушыларға еріп Севильяға бара жатқан, бірақ аналар осы арада қонып шығуды ұйғарған. Ал, біздің шытырман оқиға іздеушіміз үшін өзі не жайында ой кешпесін, көзіне не шалынбасын жә болмаса нені көз алдына елестетпесін бәрі де кітаптан оқып-білгендерінің айна-қатесіз көшірмесіндей боп көрінетіндіктен, бекетті көрген бойда-ақ қарсы алдында төрт мұнарасы және жалтылдаған күміс сүңгілері бар, қашанғыдай жиналмалы көпірі және терең қазылған оры бар, бір сөзбен айтқанда, осындайларды суреттеп жазғанда келтірілетін барлық жарақ-жабдығы бүтін қамал-сарай тұр екен деп ойлап қалды. Бекетке, немесе жалған қамал-сарайға, бірнеше қадам қалғанда тізгін тартып тоқтаған ол осы қазір қамал қабырғасындағы мұнаралар арасынан ергежейлі жүз көрсетіп, рыцарьдың келіп тұрғаны жайында кернейлетіп қоя беретін болар деп күтті. Бірақ ергежейлі шығар жерде жоқ, ал Росинант болса ат қораға кіргісі кеп тыпыршып тұр; тағы да кішкене жақынырақ келген Дон Кихот қыдырыстап жүрген екі қатынды көріп, бұларды қамал-сарай жанында сылқ-сылқ күліп серуендеп жүрген айдай сұлу арулар жә болмаса сүйкімді ханымдар деп шешті. Апырай, кездейсоқтық дегенді қойсаңшы, дәл осы сәтте аңыздағы шошқаларын, — бұл хайуанаттардың басқаша атауы жоқ, ол үшін кешірім өтінем, — айдап келмекке шыққан бір бақташының мүйіз сырнайын сарнатып қоя бермесі бар ма — осындай белгі берілгенде әлгі хайуанаттардың жан-жақтан шапқылап қасына жинала қалатын дағдысы бар-ды. Ал, Дон Кихот болса, асыл арманы орындалғандай, — яғни, оның келіп жеткенін ергежейлі паш еткендей көріп, мәз-майрам боп қуанып жаңағы әйелдерге қарай қадам басты, бірақ әлгілер әлем-жәлем сауыт-сайман киген, қалқаны мен найзасы бар салт аттының өздеріне қарай жақындап келе жатқанын байқап, үрейі ұшып қаша жөнелді; олардың зәресін кетірген өзі екенін аңғарған Дон Кихот тозаң қапқан жүдеу өңін жасырып тұрған картоннан жасалған бет жабарды көтеріп, мейлінше кішіпейіл кейіппен байсалды түрде тіл қатты:
— Қашпаңдар менен, сеньоралар, ештеңеден қорықпаңдар, өйткені өзім құрамына кіретін орденнің10 рыцарьлары ешбір жан баласына, әсіресе өздерің секілді түрлеріңе қарап-ақ текті жерден шыққандарың көрініп тұрған бойжеткендерге, ешқандай жәбір көрсетпейді және ондай нәрсе бізге жат қылық саналады.
Қатындар бейтаныстың жүзін көрмекке оған тесіле қарап қалды, ал бұл кезде әлгі антұрған қалқанша қайтадан төмен түсіп кеткен-ді, бірақ оның өздерін бойжеткен деп дәріптеп тұрғанын естіп, — ал бұл олардың күнделікті айналысатын кәсіптеріне мүлдем сай келмейтін атау болатын, — ішек-сілелері қатып күлгендері сонша, Дон Кихот өзін ыңғайсыз сезініп қалды.
— Сұлулыққа байсалдылық жарасады, — деді ол, — себепсізден себепсіз күле беру ақылы аздықтың белгісі. Жалпы алғанда, мұның бәрін сіздерді
тілдейін деп немесе көңілдеріңе қаяу түсіріп, реніште қалдырайын деп айтып тұрғаным жоқ, өйткені өз тарапымнан мен тек сіздерге қызмет етуге ғана дайынмын.
Әйелдердің құлағы үйренбеген, рыцарымыздың өзіне тән сөйлеу мәнері мен сиықсыз сүдіні әлгі қатындарды одан бетер күлдіріп, одан әрі желіктіре түсті, Дон Кихоттың да ашуы үдей бастады, сөйтіп егер дәл осы арада бекеттің қожайыны келе қалмағанда мұның соңы немен аяқталары беймәлім болатын. Мейлінше жуан да семіз, сондықтан мейлінше ақпейіл де ақжарқын бұл кісінің өзі де қарсы алдында тұрған кеспірсіз кейіпті, сондай-ақ салмақты найза мен теріден жасалған жеңіл қалқан, дәл осындай жеңіл тері сауыт пен салмақты ер-тұрман секілді әр қилы заттарды көріп, күлкіден қылғынып жатқан бикештерге қосыла күліп жібере жаздап шақ қалды. Алайда, мына мол сауыт-сайманның сесінен қорқып, бейтаныспен барынша кішіпейіл болғанды жөн санап, оған былайша тіл қатты:
— Егер де, мейірбанды мырза, сеньор кавальеро, қоналқа іздеп жүрсеңіз, онда сіз бұл жерден тек кереуетті ғана таба алмайсыз, — менде, шынымен-ақ, бірде-бір кереует жоқ, — бірақ басқасының бәрі де артығымен табылады.
Коменданттың, — рыцарымыз бекетшіні комендант, ал бекетті қамал-сарай деп қабылдағанын айта кеткен абзал, — қошемет көрсете сөйлеген үні Дон Кихотты сабасына түсірді.
— Мен неге де болса көнуге бармын, сеньор кастелян, — деді ол, — өйткені, киімім — сауыт-сайманым, қанды шайқас — тынысым, деген ғой.
Бекетші анау өзін Кастилияның ақ жүрек тұрғыны деп қабылдап қалған екен, сондықтан кастелян деп атаған екен деп ойлады, ал шын мәнінде бұл өзі андалусиялық еді, онда да Сан Лукардан болатын, ұрлық-қарлықта Кактың өзінен, ал алдап-сулауда — шәкірттер мен малайлардан кем түспейтін.
— Ендеше, — деп іліп әкетті ол, — мейірбанды мырза, төсегіңіз — қатты тас, таң атқанша көз ілмеу — ұйқыңыз болғаны ғой. Олай болса, осы араға ойланбастан тоқтауыңызға болады: бұл лашықтан бір ғана түн емес тұтас бір жыл бойы көз ілмеуіңізге жетерлік нәрсенің қандайын да болса табатыныңызға кепілмін.
Осы сөзді айтып бекетші оның үзеңгісіне жармаса кетті де, Дон Кихот аттан түсті, күні бойы нәр сызбағандықтан бұл үшін оның әжептәуір күш жұмсауына тура келді.
Одан соң ол бекетшіден атына қамқорлық пен жанашырлық көрсетуін өтінді, өйткені бұл, оның айтуынша, шөппен қоректенетіндердің ішіндегі ең бір іліп алары көрінеді. Росинантқа көз тастаған бекетші оның бойынан Дон Кихот көріп тұрған ізгі қасиеттердің жартысын да таба алмады, әйтсе де атты қораға апарып кіргізді де, іле қайтып оралып қонақтан көңілі не қалайтынын сұрады; қонақпен татуласып үлгерген бикештер бұл кезде оның сауыт-сайманын шешіп жатыр еді, бірақ кеуделік пен иық жабарды босата алғандарымен, мойын қорғауышты ағытып, жасыл түсті бау тағылған сұрықсыз дулығаны жұлып тастау қолдарынан келмеді; дұрысында, бауды кесу керек еді, өйткені байланған жердің түйінін шешуге бикештердің шамалары жетпеген, бірақ Дон Кихот бұған үзілді-кесілді қарсылық білдірді, сөйтіп, таң саз бергенше басынан дулығасын тастамаған күйі осынау адам айтқысыз оғаш та кісі күлерлік кейіпте жүрді.
Бикештер оның сауыт-сайманын шешіп жатқан кезде, бұларды қамал-сарай тұрғындары, текті әулеттен шыққан әйелдер деп ойлаған ол ерекше ілтипатпен оларға өлең оқып тұрды:
— Өзінің туған жерінен
Келіп жеткен Дон Кихотты,
Сүйкімді сұлу арулар
Құшақ жайып қарсы алды.
Қамқор болды фрейлиналар оған,
Ал, сәйгүлігіне — принцессалар,
яғни Росинантқа, өйткені менің сәйгүлігім солай аталады ғой, сеньоралар. Ал өзімнің аты-жөнім болса — Ламанчалық Дон Кихот; өздеріңізге қызмет етіп, пайдамды тигізу мақсатында болашақта жасайтын ерлік істерімнің өзі-ақ паш еткенше есімімді сіздерге айтпай-ақ қоюға тиісті едім, бірақ Ланцелот жайындағы ескі романсты мына қазіргі жағдайға үйлестіре қоюға деген құмарлықтың қырсығынан кім екенімді мезгілінен бұрын хабарлап қойдым. Дегенмен, шарапатты ханымдар, өздеріңіз маған әмір ететін шақ та туады, мен болсам не айтсаңыздар да орындайтын болам, сөйтіп айбынды білегім сіздерге қызмет етуге дайын екенімді жария ететін болады.
Мұндай көпірме қызыл сөзді өмірі естіп көрмеген бикештер жұмған аузын ашқан жоқ; олар тек бұдан тамақ ішкіңіз келмей ме деп сұрады.
— Әлденендей бір дәммен жүрек жалғауға қарсылығым жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот, — және, былай алып қарағанда, сөйткеннің өзі өте-мөте орынды болатын секілді.
Бұл оқиға, қас қылғандай, жұма күні өтіп жатқан болатын, сондықтан бүкіл бекетте Кастилияда — абадеко, Андалусияда — бакальяо, басқа бір жерде — курадильо, тағы бір жерлерде — бақтақ деп аталатын нәлімнің азын-аулақ қорынан басқа ештеңе табыла қоймады. Басқа балық болмағандықтан Дон Кихотқа бақтақ шабақтарынан дәм татуға қалай қарайтыны жайында сауал қойылды.
— Шабақтардың неғұрлым көбірек болғаны жақсы, сонда олар бір үлкен бақтаққа татитын болады, — деп түйді Дон Кихот, — өйткені, ұсақ тиыннан құралған сегіз реал алғаным да бір, сегіз реалдық жалғыз теңгені алғаным да бір емес пе? Оған қоса бұзау еті сиыр етінен, лақтың еті текенің етінен әлдеқайда нәзік болатыны секілді, шабақтың да үлкен балықтан әлдеқайда тіске жұмсақ боп шығуы мүмкін ғой. Қалай болған күнде де, тезірек келтіріңдер соларыңды, себебі асқазанның айрықша мұқтаж тілегін қанағаттандырмайынша қара жұмыстың ауыртпалығын да, сол сияқты зілмауыр сауыт-сайманды да көтеріп жүрерлік шамаң болмайды.
Үстелді олар қақпаның қасына, ашық аулаға орналастырды, сосын бекетші мұның алдына жөндеп жібітілмеген әрі одан да нашар етіп дайындалған нәлімнің бір сыбағасы мен өз сауыт-сайманынан асып түспесе кем түспейтін қап-қара, тап сондай зең басқан қара нанның бір тілімін әкеп қойды. Ал, енді осы арада әлгі бет жабар қалқаншасы жоғары көтерілген дулығасын шешуден үзілді-кесілді бас тартқан Дон Кихоттың осының қырсығынан аузына бір түйір бірдеңе сала алмай әбігерге түсіп жатқанын көріп күлмей көр! Басқа бір адам қол ұшын беріп, аузына тамақ салып тұрмаса болмайтын болды, сөйтіп бұл шаруаны бикештердің бірі өз міндетіне алды. Алайда оған бірдеңе ішкізудің еш мүмкіндігі жоқ еді, егер бекетші бір тұтам қамыстың екі шетін үңгіп түтік жасап, бір ұшын мұның аузына салып, екінші ұшынан шарап құя бастамағанда оның бұл қызықтан да құралақан қалмағы кәміл-ді; рыцарь болса бауды кестірмеу үшін осы жайсыздықтардың бәріне шыдамдылықпен төзіп бақты. Осы екі арада бекетке торай тарттырмақ оймен оташы келе қалған және аулаға кірген бойда ысқырығын бірнеше мәрте қышқыртып-қышқыртып жіберген, соны естіген Дон Кихоттың өзінің әлденендей бір керемет қамал-сарайда отырғанына, оның құрметіне арналған ұлан-асыр тойда музыка ойналып жатқанына, нәлімнің — бақтақ екеніне, нанның — ақша қардай ұннан пісірілгеніне, жезөкше бикештердің — жібі түзу зиялы әйелдер, бекеттің қожасы — қамал-сарайдың иесі екеніне еш күмәні қалмады, сөйтіп осынау алғашқы аттанысы да, сондай-ақ, жалпы, осындай сапарға шығу жайында пайда болған ойдың өзі де оған өте бір оңды іс болған секілді көрінді. Оны өкіндіріп тұрған бір ғана нәрсе — рыцарьлар қатарына әлі қабылданбағаны еді, ал кімде-кім әлдебір рыцарьлық орденге мүше болмайтын болса, ондай адамның, оның ойынша, шытырман оқиға іздеуге де қақы жоқ-ты.
ІІІ тарау
Мұнда Дон Кихоттың рыцарьлар қатарына қандай тамаша тәсілмен қабылданғаны жайында айтылады
Осы ой желкелеумен болған Дон Кихот трактирдің ауыз жарымайтын кешкі асын тез ішіп алған соң, бекетшіні шақырып алып онымен бірге атқораға оңаша шықты да, жерге тізерлей кетіп:
— Айбынды рыцарь! Ілтипатыңызға құлдық, өтінішімді қашан орындағаныңызша осы жерде тырп етпей отыра берем, — ал сұрағалы тұрған нәрсемді орындауыңыз сізді мәңгі өшпес даңққа бөлейді, сонымен бірге күллі адамзат баласының игілігіне қызмет етеді! — деді.
Қонағының қарсы алдында тізерлеп отырғанын көрген және әлгіндей сөздерді естіген бекетші абдырап қалды: не істерін де, не айтарын да білмеді, сосын орнынан тұруын өтіне бастады, бірақ анау бекетші өтінішін орындауға уәде еткен соң ғана бойын тіктеді.