Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 14

Дон Кихоттың алған бетінен қайтпайтынын және жылап-еңіреу де, айтқан ақыл да, жалынып-жалбарынуда әсер етпейтінін көрген Санчо қулық жасап, оны таң атқанға дейін кідірте тұруды ұйғарды; сөйтіп, айылды тартып жатқан шағында, асқан ептілікпен және ештеңе сездірмей Росинанттың артқы аяқтарын есегінің ноқтасымен шырмай салды, нәтижесінде Дон Кихот аттанып кетпек болып тебінгенде аты аяғын баспай қойды, өйткені, ол тек қос аяқтап қана шаба алатын. Айла-шарғысы ойлағанындай боп шыққанына көз жеткізген Санчо Панса былай деп тіл қатты:
— Көрдіңізбе, сеньор, көз жасым мен дұғама жаны ашыған жаратқанның Росинантты қалай орнынан қозғалтпай қойғанын. Ал, бұған мән бермеу, оның бүйіріне шпор қадау, тағы басқа, тағы сондай, анандай-мынандай әрекет жасау дегеніңіз басыңа тағдырдың тауқыметін тілеп алу, басқаша айтқанда, қабырғаны маңдайыңмен ұрып қиратуға талпынумен бірдей болмақ.
Дон Кихот не істерді білмей алас ұрды: шпормен қанша тебінсе де, аты былқ ете қоймады; Росинанттың тұсаулы тұрғанын аңғармаған ол ақыры тағдырдың салғанына көнбек болды, таң ағарып атқанша немесе Росинанттың жүру қабілеті қайта пайда болғанша күте тұрғанды жөн көрді, — әрине, бұл іске Санчоның қатысы бар деген ойдан ол мүлдем аулақ болатын, сондықтан оған:
— Бері қара, Санчо: ақыры Росинант қозғалудан қалғандықтан, мен таң шапағы шырай бергенше тосуға келісем, бірақ оның кідіртіп қойғанына бола жылап тұрғаным да рас, — дегенді айтты.
— Жылаудың қажеті жоқ, — деп қарсылық білдірді оған Санчо. — Көңіліңізді көтеру қолымнан келеді ғой менің: қаласаңыз таң атқанша ертегі айтайын, бірақ тек атыңыздан түсіп, кезбе рыцарьлар салтымен көкорайда жатып шамалы көз шырымын алғаныңыз дұрыс болар еді, сонда өзіңізді күтіп тұрған бұрын-соңды болмаған шытырман оқиғаның орайы туғанда тың күшпен оянар едіңіз.
— Ау, сен кімді аттан түсуге және ұйқтауға үгіттеп тұрсың? — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Әлде, сенің ойыңша, мен қатер төнген шақта рақаттанып ұйқы соғатын рыцарьлардың қатарына жатам ба? Ұйқта өзің, егер ұйқтау үшін жаратылған жан болсаң, — қысқасы, не қаласаң соны істе, ал мен өзім нені ниет қылсам соған орай қарекет етем.
— Ашуланбаңыз, мархабатты мырзам, жай тек айтып жатқаным ғой, — деді Санчо.
Соны айтып Санчо оның қасына жақындап, бір қолымен ердің алдыңғы қасынан, екінші қолымен артқы қасынан ұстап, Дон Кихоттың сол жақ қара санына кеудесін басып тұрып қалды, енді оның одан бір адым да алшақ кеткісі жоқ еді — әліге шейін бір тынбаған манағы дүңкілден зәресі кетіп қорқып тұрған болатын. Дон Кихот Санчоның әлгіндегі уәдесін есіне салып, уақыт өткізу үшін бір ертегі айтып беруін сұрады, оған Санчо, мына дыбыстар мазамды алып тұрғаны болмаса, әрине, айтып берер-ақ едім, деп жауап қатты.
— Дегенмен, сізге бір хикаяны баяндап беруге тырысайын, егер оны аяғына дейін айтып шығуға мұғдарым болса және ешкім сөзімді бөліп жібермесе, бұның жер-дүниедегі ең қызықты хикая екеніне өзіңіз-ақ көз жеткізетін боласыз. Сөйтіп, енді, тақсыр, сөзіме мұқият құлақ қойыңыз, өйткені әңгімемді бастағалы тұрмын. Болар іс болған, оған ештеңе қосып ала алмайсың, жақсылықты баршаңызға тілейміз, ал пәле-жаланы — соны өзі жағалап жүрген жанға... Байқасаңыз, тақсыр, бұрынғылар өз ертегілерін аузына қай сөз түссе содан бастамай, әманда анау әлгі... қалай еді... римдік це... це... цензарь Катонның: “Ал, пәле-жала — соны өзі жағалап жүрген жанға” дейтін қанатты сөзінен бастайтын болған, ал мұны ол бейне сіз бен бізге арнап айтқандай-ақ, мархабатты мырзам, яғни өзіңіздің тыныш қана отыруыңыз үшін және пәле-жала іздемеуіңіз үшін, сөйтіп басқа жолмен үйге қайтуымыз үшін айтылғандай-ақ: шынында да, бізді осынау жан-жақтан қилы қатер қаумалаған жолмен жүруге ешкім зорлап тұрған жоқ қой.
— Әңгімеңді айта бер, Санчо, — деді Дон Кихот, — ал қандай жолды таңдау керегін өзім білем.
— Сөйтіп, ерте заманда, — деп сөзін жалғады Санчо, — экстремадурлық бір елді мекенде ешкі бағушы болыпты, — яғни, кәдімгі ешкі бағатын адамды айтам, — бұл бақташының немесе жаңағы ешкі бағатын адамның аты-жөні, жұрттың айтуына қарағанда, Лопе Руис болыпты, міне осы Лопе Руис деген жігіт Торральба есімді бір бақташы қызға ғашық боп қалыпты, ал енді жаңағы Торральба есімді бақташы қыз малы көп дәулетті адамның қызы көрінеді, ал анау малы көп дәулетті адам...
— Егер ертегіңді бұдан әрі қарай да осылай жалғастыратын болсаң, — деп Дон Кихот оның сөзін бөліп жіберді, — және әр сөзіңді екі реттен қайталайтын болсаң онда мұны айтып бітіруіңе кем дегенде екі күн керек болады. Айтатын болсаң ақыл-есі бүтін адамдарша ретімен, жөнімен айт, әйтпесе үндемей-ақ қой.
— Біздің жақта жұрттың бәрі ертегіні осылай айтады, — деп қарсылық білдірді Санчо, — басқаша айту қолымнан келмейді, сондықтан, тақсыр, менен тыңнан бірдеңе ойлап табуды талап етпесеңіз екен.
— Жарайды, білгеніңше айта бер, — деді Дон Кихот. — Әңгімеңді естімейтіндей жерде болуға тағдыр өзіме ақыры бейіл бермей отыр екен, амал жоқ, жалғастыра бер.
— Сонымен, мейірімді мәртебелім, — деп сөзін жалғады Санчо, — сол бақташы жігітті айтам-ау, мына қызықты қарасаңызшы, Торральба есімді бақташы қызды ұнатып қалыпты, ал ана қызға келсек, ол өзі кесек денелі, қыңыр мінезді және аздап еркек пішіндес болыпты, өйткені мұрты бар екен, — онысын көз алдыма ап-анық елестетіп тұрмын.
— Немене, сен оны көріп пе ең? — деп сұрады Дон Кихот.
— Жоға, көргем жоқ, — деп жауап қатты Санчо, — бірақ бұл хикаяны маған айтып берген адам бұның бәрі айна-қатесіз шындық, егер оны басқа біреуге айтып беруіңе тура келсе, онда осының бәрін өз көзіммен көрдім деп ант-су ішіп, қарғанып-сіленуіңе болады деген еді. Сөйтіп, арада көп уақыт өтті ме, аз уақыт өтті ме, кім білсін, әйтеуір тыным тауып жатуды білмейтін, дұрысты бұрысқа, бұрысты дұрысқа айналдырып былықтырып жүретін түлен ақыры бақташы жігіттің бақташы қызға деген сүйіспеншілігін жеккөрушілік пен өштікке айналдырып жібереді. Ал, істің шын мәнісіне келсек, өсек-аяңға әуестердің айтуынша, бұған әдеп дегенді, ар-ұят дегенді адыра қалдырған қыздың жігіт бойында қызғаныш сезімін туғыза бергені себеп болыпты. Не керек, ақыры сол кезден бастап қызды соншалықты жек көріп кеткен жігіт, көзден кетсе көңілден кетеді дегендей, оны енді қайтып көрмес үшін туған жерін тастап жат жұртқа қоныс аудармақшы болады. Ал, бұрын түк ешқандай ықылас білдірмеген Торральба, Лопе өзін жақтырмайтынын байқаған бойда-ақ оған ғашық бола қалады.
— Әйелдің бәрі сондай, — деп ескертті Дон Кихот. — Олардың табиғатына тән қасиет — өзін сүйгенді өңменінен итереді, өзін сүймейтінге өңмендей ұмтылады. Айта бер, Санчо.
— Ақыры солай болады да, — деп Санчо қайта сөйлеп кетті, — бақташы жігіт ойын іске асырып, ешкілерін Эстремадура алқабымен Португал корольдігіне қарай қуалай жөнеледі. Бұны біліп қойған Торральба соңынан кетеді, қарасын көз таса қылмай артынан еріп отырады: жаяу, жалаң аяқ, қолында таяқ, арқасында жол дорба; ал дорбасына айнаның сынығы мен тарақтың жарты бөлігін, бетке жағатын майдың құтысын салып алған көрінеді, бірақ оның қандай май екенін анық білмеймін және, жалпы, оның дорбасына не салып, не қойғанында жұмысым қанша — қазір оны түстеп-түгендеп жатпаймын ғой! Анық білетін нәрсем, бақташы жігіт отарын айдап Гуадиана өзенінің жағалауына жетіпті дейді, ал ол кезде су тасып жатқан мезгіл екен, өзен суы арнасынан асып төгіле жаздап тұр екен, ал мына жағалауда отары мен өзін арғы бетке өткізетін қайық та, сал да, адамдар да жоқ боп шығады, соған көзі жеткен ол не істерін білмей алас ұрады: Торральбаның тақап қалғанын көрген болатын, енді болмаса жетіп келіп жылап-сықтап, жалынып, мазасын ала бастамақ. Бірақ, сол арада жан-жағына зер сала қарап, қайықта отырған балықшыны көріп қалады, қайығы құйттай, бар болғаны бір адам мен бір ешкі ғана сиятындай екен. Солай бола тұрғанымен, ол балықшыны бермен шақырып сөйлеседі, анау мұның өзін де, үш жүз ешкісін де арғы бетке алып шығуға келіседі. Сөйтіп, балықшы қайығына отырып бір ешкіні арғы жағаға апарып тастайды, қайтып оралған соң екіншісін апарып тастайды, сосын тағы қайтып оралып үшіншісін алып барады, сіз, тақсыр, балықшы арғы бетке өткізген ешкілерді санап отырыңыз, өйткені егер біреуінен болса да жаңылыссаңыз, менің де ертегім сонымен аяқталады, оған басқа бір ауыз сөз қосуға мүмкіндігім болмайды. Сөйтіп, не керек, арғы жағалау саздауытты, тайғанақ екен, соның салдарынан бақташы арғы бетке өтуге көп уақыт жоғалтады. Қалай болған күнде де, әйтеуір, ол қайтып келіп тағы бір ешкіні алып кетеді, онан соң тағы біреуін, сосын тағы біреуін...
— Жә, ол барлығын да арғы бетке өткізді дей бер, — деді Дон Кихот, — сонсоң өзен бойымен әрлі-берлі жосылғанды қой, әйтпесе сен бұларды бір жыл тасысаң да тауыса алмайсың.
— Ол қазірге дейін қаншасын өткізді сонда? — деп сұрады Санчо.
— Оны мен қайдан білейін! — деп жауап қатты Дон Кихот.
— Айттым ғой сізге: есептен жаңыла көрмеңіз деп. Міне, енді ертегім де осымен тәмам — бұдан басқа айтар ештеңем жоқ, құдай ақы шыным.
— Қалай сонда? — деп дауыстап қалды Дон Кихот. — Ау, арғы бетке дәлме-дәл қанша ешкі өткізілгенін білудің не қажеті бар, сосын есептен бір-ақ рет жаңылсаң болды, хикаяңды әрмен қарай жалғастыра алмайтының қалай?
— Солай, сеньор, мүлдем жалғастыра алмаймын, — деп жауап қатты Санчо. — Себебі, тақсыр, өзіңізден арғы жағалауға дәлме-дәл қанша ешкі өткізілді деп сұрағанымда, білмеймін деп жауап қаттыңыз да, айтайын дегенімнің бәрі сол сәтте-ақ есімнен шығып кетті, ал, жалпы, хикаям шынымен-ақ әрі қызықты, әрі өте тағылымды.
— Сонымен, — деді Дон Кихот, — хикаяң осымен бітті ме?
— Аумаған марқұм әжем секілді, оның да осымен демі бітті.
— Ертегі ме, баян ба, хикая ма — бұл айтқаныңның не екенін білмей тұрмын, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Шындығында, мұның еш нәрсеге ұқсамайды және дәл осылай басталып, дәл осылай үзілген әңгімені де ешкім ешқашан естіген жоқ, болашақта да естімейді. Дегенмен, асып-төгілген ақыл-ойыңның шамасына қарап сенен бұдан өзгелеу бірдеңе күте де қоймағам, сондықтан бұл мені онша таңғалдырмайды: тыншу таппай тұрған мына дүңкілдің қырсығынан ақылың ауысайын деген ғой, шамасы.
— Әбден мүмкін, — деді Санчо. — Білетінім біреу ғана: менің әңгімеме ештеңе жамап-жапсыруға болмайды, — арғы бетке жеткізілген ешкі санынан жаңылған жерде ол да қолма-қол аяқталады.
— Аяқталса, одан әрмен, — деді Дон Кихот. — Росинант орнынан қозғала алар ма екен, қане, тағы байқап көрейік.
Сол бойда ол атына тағы шпор қадады, Росинант тағы да тұрған орнында қарғымаққа әрекеттенді — аяғына тұсау жақсы етіп салынған екен.
Әлде Санчоға бозала таңның салқыны әсерін тигізді ме, әлде кешкі астың үстінде іш жүргізетін бірдеңе жеп қойды ма, бәлкім, тіпті мезгілі де жеткен шығар, — сірә, дұрысы да сол болар, — әйтеуір оның өзі үшін басқа ешкім атқарып бере алмайтын бір нәрсені істеуге аңсары ауып, аяқ асты шыдамсыздана бастады. Алайда үрейге бой алдырғаны сонша, мырзасының қасынан ширек адым болса да былай шығуға батылы жетпей тұрған-ды, ал қажетін өтемей қоя тұруға төзімі таусылып бара жатқан. Жағдай солай болған соң, оң қолын ердің артқы қасынан босатып, шалбарының бауын байқатпай шешіп жіберуден басқа ақыл таппады, беліне құр осы бау арқылы ғана ілігіп тұрған шалбары ағытқан бойында-ақ төмен сырғып түсті де, аяғына барып бұғау секілді боп оратылды; одан соң бұл көйлегінің етегін мейлінше сақтықпен жоғары көтеріп, кеспелтектей құйрығын жалаңаштап тұра қалды. Осының бәрін істеп болғаннан кейін, — оған дәл қазіргідей қиын-қыстау жағдайда басқадай бір амал жасауға еш мүмкіндік жоқтай көрінген, — ол бұдан да гөрі қиын ахуалда қалды, атап айтқанда: оғаштау дыбыс шығармай, бырқыратпай іш босата алмайтынын ұқты, осы ой мазасын алған ол барынша тістеніп, тынысын кідіртуге тырысып құнысып алды; бірақ, бұл әрекеті онша сәтті шықпады, қаншама айла-шарғы жасағанына қарамастан, ақыр соңында бәрібір аса қатты болмаса да әйтеуір өзінің зәре-құтын алып тұрған дүңкілден өзгешелеу бір дыбыс шығарып қойды. Мұны естіген Дон Кихот:
— Бұл не дыбыс, Санчо? — деп сұрады.
— Білмеймін, сеньор, — деп жауап қатты анау. — Жаңадан тағы бір пәле пайда болды-ау деймін: шытырман оқиғалар мен шатақты жағдайлар бір басталса таусылмайтыны белгілі ғой.
Сол арада ол қайтадан бақ сынап көрді — бұл жолы сәтті болғаны сонша, өзіне осынша әурешілік әкелген жүктен ақыры ешқандай дабыра-шусыз және қиналыссыз құтылды. Алайда Дон Кихоттың иіс сезу қабілеті есту қабілетінен әсте кем емес-тұғын; оның үстіне Санчо қожайынына желімделіп қалғандай боп тым жақын тұрған, сондықтан тура бағытпен дерлік көтеріліп жатқан жағымсыз иістің жарым-жартылай болса да Дон Кихоттың танауына жетпеуі мүмкін емес-ті; ақыры осы иісті сезген бойда ол сақтану шарасын жасап мұрнын қыса қойды да, сәл-пәл мыңқылдай сөйлеп:
— Меніңше, Санчо, сен үрейге қатты бой алдырған секілдісің, — деді.
— Иә, айтатыны жоқ, — деп мойындады Санчо. — Мұны қалайша енді ғана байқап тұрсыз?
— Өйткені, бұрын сенен ешқашан дәл қазіргідей иіс шығып көрмеген, әрине, бұл әсте де амбраның иісі емес, — деп жауап қатты Дон Кихот.
— Әбден мүмкін, — деді Санчо, — бірақ, бұған мен емес, сіз кінәлісіз: беймезгіл уақытта, оған қоса жан баспаған жерлермен соңыңыздан салпақтатып жүрген өзіңіз ғой.
— Үш-төрт адым былайырақ барып тұршы, достым, — деді әліге дейін мұрнын қысып ұстап тұрған Дон Кихот. — Бұдан былай өзіңе дұрыс көңіл бөл және маған тиісті дәрежеде құрмет көрсететін бол. Сенімен әр нәрсе жайында ашық-жарқын сөйлесе берем, соны пайдаланып ойыңа не келсе соны істейтін болып алдың.
— Ант-су ішуге бармын, тақсыр, — деді Санчо, — мені... жарамсыз бірдеңе істеп қойғандай көресіз-ау деймін осы.
— Сезікті секірер деген, қойсаңшы, достым Санчо, — деді наразы Дон Кихот.
Осы секілді және осыған ұқсас басқа да әңгімемен олар түнді де өткізді. Ақыры, таңның атуына аз қалғанын аңғарған Санчо ақырын ғана Росинанттың тұсауын ағытып, шалбарының бауын байлап алды. Росинант әдетте жуас мінезінен жаңылмайтын жануар-ды, бірақ осы жерде еркіндік алғанын сезініп азды-кем алағызып қалды, алайда, намысына тигелі отырған ештеңеміз жоқ, орғып-қарғуға қабілетсіз болғандықтан, бар-жоғы тек тұрған орнында тыпыршумен ғана шектелді. Росинанттың мына ісін көрген Дон Кихот бұл жақсылықтың нышаны ғой — қатты қайырым айқасқа шығатын кездің келгенін аңғартқан нышан ғой деп ойлады. Осы екі арада таң әжептәуір ағарып атып, айнала маңдағының бәрі айқын таныла бастаған, сол жерде Дон Кихот өзінің биік ағаштардың аясында тұрғанын, бұның каштандар екенін және бұлардан қою көлеңке түсіп тұрғанын көрді. Оған қоса, түндегі дүңкілдің әлі толас таппағанын аңғарды, бірақ оның не пәле екенін түсіне алмады, сондықтан еш кідірместен Росинантты шпормен бір тебінді де, Санчомен қайта қоштасып, өзін үш күннен артық күтпеу жөніндегі бұйрығын тағы бір нықтады; егер де осы уақыттың ішінде қайтып оралмаса, онда оның осынау қатерлі айқас кезінде тіршілік жолы тәмамдалғанын жаратқанның өзі жөн көргені, деді. Онан соң сеньора Дульсинеяға өз атынан қандай сәлем жеткізіп, не айтуы керегін тағы бір мәрте Санчоның есіне салды; ал, көрсеткен қызметіне тиесілі ақы жайы алаңдатып тұрса, онда Санчоның бұл турасында ешқандай уайым шекпеуіне болады; өйткені, ол, Дон Кихот, селодан аттанар алдында өсиет жазып қалдырған көрінеді, онда өзіне қызмет атқарған күндері үшін бұған жалақы төлеу жайы ескертіліпті; ал егер жаратқан осынау аса қауіпті айқастан аман-есен, жеті мүшесі сау күйінде шығуына жәрдемін тигізсе, онда бұның уағда етілген аралдың қожасымын деп есептей беруіне болады. Мейірбан мырзасының осынау аянышты лебізін тағы естіген Санчо жылап жіберді де, бұл істің ақыр аяғына дейін одан ешқашан қол үзбеуге бел байлады.
Санчо Пансаның көз жасы және оның аса жоғары бағалауға тұрарлық ізгі ниеті осы хикаяның авторын, бұл, өзі тегін адам емес-ау, — қалай дегенде де, нағыз ақ пейілді христиан-ау деген ойға жетелейді. Атқосшысының жанашырлығы қожайынын толқытып жіберді, алайда қобалжуға бой алдыра қоймады, керісінше, көңілі толқығанын түк сездірмей, атын тебініп, судың сарылдаған дыбысы мен дүңкіл шығып жатқан тұсты бетке алып тартып кетті. Санчо сол баяғы әдетінше өзінің қайғыны да, қасіретті де бірге бөлісіп жүрген сенімді серігі — есегін тізгінінен жетелеген күйі соңынан жаяу жүріп келе жатты. Олардың жолы әуелі каштандар мен басқа да саялы ағаштар арасымен өтті, сосын бұлар ұшар басынан алапат мол ағын күркірей ақтарылып жатқан биік жартастардың етегіндегі көкорайға тап болды. Жартастар етегінен үйден гөрі оның қираған жұртына көбірек ұқсас ескі лашықтар жер бауырлай орын теуіпті, әліге шейін бір тыншу таппаған дүңкіл мен күрсіл де тап сол маңайдан шығып жатқандай көрінді. Ағын судың күркірі мен соққының даусынан Росинант үркектей бастаған еді, бірақ Дон Кихот оны сабасына түсірген соң, өз тағдыр-талайын жүрегінің әміршісі Дульсинеяның қамқорлығына басы-бүтін табыс етіп, осынау қатерлі жорығы мен ойға алғандарын атқарып шығуына күш-қуат беруін өтініп, осымен бір мезгілде жаратқаннан да жақсылығынан құр қалдырмауын сұрап жалбарынып, әлгі үйлерге қарай жай басып жақындай берді. Мырзасының соңынан ізбе-із еріп келе жатқан Санчо өзін осынша таңырқау мен жабырқауға ұшыратқан нәрселер Росинанттың сирақтары арасынан көрінбес пе екен деп мойнын созып, үңіле көз тігумен болды. Одан соң олар тағы да жүз қадамдай алға ілгеріледі, міне, тап осы жерде, жартас қалқасынан айналған шақтарында, түнімен аза бойларын қаза қылып, тыныш таптырмаған сол бір жан шошырлық үрейлі дүңкілдің себепшісі көз алдарына көлденеңдеп тұра қалды. Бұл — тек сен ренжи де, өкіне де көрме, оқырман! — шұға шығаратын шеберхананың алты шой балғасы еді, әлгі адам айтқысыз дүңкіл осылардың бір қалыпты соққысынан шығып тұрған болатын.
Бұның не екенін білген Дон Кихот тұрған орнында үнсіз қатты да қалды. Оған көз салған Санчо мырзасының қатты ыңғайсызданған адамша басын тұқыртып алғанын көрді. Дон Кихот та, өз тарапынан, Санчоға көз қиығын салып, оның езуі жайылып кеткенін, күлкіден жарылайын деп тұрғанын, енді болмаса пырс ете қалуға әзір екенін аңғарды; аяқ-асты пайда болған қайғы-шері тұла бойын әлі түгел баурай қоймағандықтан, Санчоның түр-сықпытына көзі түскен оның өзін-өзі күлкіден тежейтіндей шарасы қалмап еді, Ал, Санчо болса, қожайынының езу тартқанын байқаған бойда-ақ күлкіге ерік берді дейсің келіп және ішек-сілесі қата қарқылдап күлгені сондай, жарылып кетпес үшін ішін қолымен басып алды. Ара-арасында кідіріп дамыл тапқандай болғанымен, өзін-өзі ұстай алмай қайтадан қарқылдай күліп шиыршық атты; соны көрген Дон Кихот мынау шайтанның шалығына ұшыраған жоқ па екен дейтін ойға қалды, ал Санчоның бұл күлкісі өзін мазақ еткендей көрінген сәтте тіптен ашу шақыруға мәжбүр болды:
— Сен біліп қой, беу, достым Санчо, мен алтын заманды қайта тірілту үшін жаратқан иеміздің қалауымен темір заманда дүниеге келген адаммын. Мен — тағдыр-талайына қауіп-қатер, ірі істер, ерекше ерліктер жазылған жанмын...
Сөйтіп, Дон Кихот әлгі қорқынышты дүңкіл құлақтарына алғаш шалынған сәтте айтқан сөзін түгел немесе түгелге жуық қайталап шықты.
Санчоның өзін келеке етіп тұрғанын түсінген, ұят пен намыстан күйіп кете жаздаған Дон Кихот шолақ найзасын алды да, оны бар күшімен соғып-соғып жіберді; егер бұл соққылар арқасына тимей, басына тиген болса, онда атқосшы алажақ жалақыны бәлкім оның өзі емес, мұрагерлері алған болар ма еді, кім біледі. Ойынның түбі шойынға айналып бара жатқанын Санчо тез түсіне қойды; сосын қожайыны тым қатты кетіп жүрер деп қорқып, мүләйім кейіпте:
— Сабаңызға түсіңіз, тақсыр. Құдай ақы, жай қалжыңдаған болатынмын, — деді.
— Сізге күлкі керек, ал мен болсам неғыларымды білмей дал боп тұрмын, — деді наразы Дон Кихот. — Бері қараңыз, әзілқой мырза, егер шұға басатын балғалар орнында өзімді басқа бір қатерлі жағдаят тосып тұрса, онда мені бұл істі бастауға және аяқтауға жетерлік батылдық көрсете алмайды деп ойлаудан саумысыз өзіңіз? Оның үстіне, бұл балға ма әлде басқа ма, оны мына мен, рыцарь, дыбысына қарап айырып, ажыратып беруге тиіс пе екем? Ал, егер бұл өмірі көрмеген нәрсем болса ше? Мына сіз, можантопай міскін, сондай нәрселердің арасында туып-өскен жансыз. Одан да осынау алты балғаны алты алыпқа айналдырып жіберсеңіз етті, сосын олар бір-бірлеп болсын, бәрі жабылып болсын төбелеске шықса етті! Егер олардың бәрін түгел аяғын аспаннан келтірмесем, міне, қалжыңдасаңыз тек сонда ғана айызыңыз қанғанша қалжыңдауыңызға болар еді.
— Сабыр етіңіз, мейірімді мырзам, — деді Санчо. — Шектен тыс масайрап кеткенімді мойындаймын. Ал, енді қазір, біз татуласқан кезде, — осы шытырман оқиғадан аман-сау шыққаныңыздай басқа да барлық оқиғадан дені-қарныңыз сау құтылуыңызды тілеймін ғой, әрине, — өзіңіз айтыңызшы, тақсыр, зәремізді зәр түбіне жіберген бұл оқиға, шынымен-ақ күлкілі және айта жүрерліктей оқиға емес пе? Өз басым, мысалға, көресімді әбден-ақ көрдім. Ал, енді сізге келсек, қорқыныш дегеннен де, үрей дегеннен де мүлдем мақұрым адам екеніңіз өзіме бек жақсы мәлім ғой.
— Бұның күлкі шақыратын жағдай екенін теріске шығармаймын, — деді Дон Кихот. — Алайда, қандай кепке тап болғанымыз жайында жұртқа жария қылудың қажеті жоқ, өйткені жұрттың бәрі бірдей саналы емес және болған іс жайында бәрі бірдей дұрыс көзқарас ұстана бермейді.
— Болған іс жайында кімнің көзқарасы дұрыс дейтін болсақ, алдымен шолақ найзаңызды айтар едік, — деді Санчо, — себебі, оның көз жанары тура менің басыма бағытталған болатын, — алайда тек арқама ғана тигізе алдыңыз, бірақ бұл үшін құдайдың рақымы мен өзімнің аса бір ептілікпен жалтарып үлгергеніме ғана ырзалық білдірем. Ештеңе етпес, қол сынса — жең ішінде. “Сүйем, сүйгенім үшін ұрам” деген сөз де текке айтылмаған ғой. Оның үстіне, малайын жақсылап сыбап алу, сосын іле-шала оған шалбар сыйлау ақсүйек мырзалардың дағдылы әдеті емес пе. Ал, енді бірақ жақсылап сабап алғаннан кейін қандай сыйлық берілуі керек — ол жағын білмейді екем, бәлкім кезбе рыцарьлар атқосшысын әкесін танытып төмпештегеннен кейін оған сол бойда-ақ аралды немесе құрлықтағы бір корольдікті тарту ететін шығар.
— Айымыз оңынан туып, бәрі ойдағыдай боп жатса әлгі айтқандарың түгел орындалуы ғажап емес, — деп ескертті Дон Кихот. — Арамызда болған жаңағы кикілжіңді көңіліңе алма, өйткені сен ақылсыз біреу емессің, сезімге берілген адам алғашқыда еркінен айрылып қалатынын білесің және бұл болашақта шамадан тыс оттай бермеуің үшін өзіңе сабақ болатын болсын. Ал, енді саған мынаны айтайын, өзім оқып шыққан рыцарьлық романдардан, — ал, ондай романға сан жетпейді, — атқосшылардың өз мырзаларымен сен сияқты аузына тыным жоқ сөйлесе беретін бір де біреуін кездестірген емен. Шынымды айтсам, бұл арада екеуіміздің де тарапымыздан кемшілік кеткенін көріп тұрмын: сенің кемшілігің — маған тиісті дәрежеде құрмет көрсетпегеніңде болса, менің кемшілігім — өзіме лайықты құрмет білдіруіңді талап етпегенімде. Амадис Галльскийдің атқосшысы Гандалинді мысалға алайықшы: ол тегіннен-тегін Құрлық аралының графы атанды деймісің, ал соның өзі қожайынымен тілдескен кезінде бас киімін шешіп, басын бір жағына қарай жантайтып және more turquesco26 иіліп тұрған қалпында сөйлесетін болған деседі. Ал, дон Галаонның атқосшысы Гасаваль ше? Оның сөзге сараңдығы сонша, осынау қаншалықты ұзақ-сонар болса, соншалықты шыншыл хикаяның өне бойында автор оны бар болғаны жалғыз-ақ рет еске салып өтеді — онда да тек оның адам айтса сенгісіз тұйықтығын құлаққағыс ету үшін ғана. Өзіңе осы айтқандарымнан, Санчо, қожайын мен қызметші, дворян мен малай, рыцарь мен атқосшы арасындағы айырмашылықты ешқашан ұмытпау керек дейтін түйін жасауға тиіссің. Сондықтан, ендігі жерде бір-бірімізге көбірек сыйластық білдіретін болайық, бір-бірімізді әзіл-қалжыңға айналдырғанды доғарайық, өйткені ашу үстінде не істесем де, оның салдары саған онша тиімді бола қоймайды. Ал, өзіңе уәде еткен жарылқаулар мен сыйлықтар уақыты жеткенде қолыңа тиеді, қолыңа тимеген жағдайда, әйтеуір жалақыңды алатын боласың, ол сенен ешқайда қашпайды, бұл жөнінде саған бұрын да ескерткенмін.
— Мұның бәрі өте орынды, — деп құлаққағыс етті Санчо, — алайда өзіңізден сұрайын дегенім, — егерде жарылқау жайындағы үміт ақыры біржола үзіліп тынса, сөйтіп жалақы турасында ойланатын күн туса дегенім ғой, — бұрынғы заманда кезбе рыцарь атқосшысына қанша төледі екен және оған ай сайын төлеп тұрды ма екен әлде тас қалаушылармен есеп айырысқандай күн сайын төледі ме екен, соны білейін деп ем.
— Менің білуімше, ол кезде атқосшы жалақы алмайтын, сыйлық алатын, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Ал, мен болсам, үйімде қалған, мөр соғып бекітілген өсиетімде сенің есіміңді құр әншейін, артық етпес деп атай салғам: мына қиянатшыл заманымызда рыцарьлықты қандай
тағдыр күтіп тұрғанын кім біледі, сондықтан түкке тұрмайтын бірдеңеге бола ана дүниеде жаным азапқа түспесін дегем. Иә, сен біліп қойғын, Санчо, бұл дүниеде шытырман оқиға іздеуден асқан қатерлі кәсіп жоқ.
— Рас айтасыз, — деді Санчо. — Кезіп жүріп шытырман оқиға іздейтін өзіңіз секілді, тақсыр, айбынды рыцарьдың есін алып, құтын қашыруға балға дүңкілінің өзі-ақ жеткілікті боп шықты. Бірақ, енді маған кәміл сенуіңізге болады, ендігі жерде аузымды ашсам, бастан кешкен жайларыңызға күлу үшін емес, жалғыз ғана тек сізді қожайыным және туа бітті сеньорым ретінде құрмет тұту үшін ғана ашатын болам.
— Сонда өзің де жайлы өмір кешетін боласың, — деп іліп әкетті оны Дон Кихот, — өйткені, қожайының — екінші әкең іспетті, сондықтан оны әкеңмен бірдей құрмет тұтуың керек.
ХХІ тарау
Бұл тарауда Мамбрин дулығасы секілді бағалы олжаны қолға түсірумен аяқталған айрықша маңызды оқиға туралы және жеңіліс дегенді білмейтін рыцарымыз бастан кешкен басқа да жайлар жөнінде баяндалады
Сол екі ортада жаңбыр себезелей бастады да, Санчоның әлгі шұға шығаратын шеберхананың біріне кіріп отыруға ықыласы ауды, алайда тағдырдың күлкі-мазағына ұшыратқан бұл орынға айрықша жеркенішпен қарап тұрғандықтан Дон Кихот онда кіруден бас тартты, оңға қарата бұрылып, алдында өздері жүргенге ұқсас бір жолға барып түсті. Арада шамалы уақыт өткенде Дон Кихот басында алтындай жалтылдаған әлденендей бір заты бар салт аттыны көріп қалды, сөйтіп, соны көзі шалған бойда-ақ Санчоға қарай бұрылып былай деп тіл қатты:
— Менің білуімше, Санчо, қандай мақалдың болмасын өзегінде шындық жатады, өйткені ол ғылым атаулының анасы саналатын тәжірибе негізінде қорытылған түйін боп табылады, соның ішінде әсіресе: “Бір есіктің жабылғаны — екінші есіктің ашылғаны” деген сөзде үлкен мән бар. Мұны айтып тұрған себебім, кеше ғана жазмыш өзіміз іздеген шытырман оқиғаға кірер есікті қарсы алдымыздан сарт еткізіп жауып тастаған, өйткені шұға шеберханасының тарсыл-гүрсілі бізді жаңылыстырып жіберген-ді, ал енді бүгін ол алдымыздан басқа бір, тәуір және болмай қоймайтыны кәміл, шытырман оқиғаға енгізетін есікті айқара ашып тұр, егер осыған да кіре алмасам, онда бұл арада бәріне кінәлі өзім ғана боп шығам және түннің қараңғылығы да, шұға шығарумен жете таныстығымның жоқтығы да сылтау бола алмайды. Бұны айтып тұрғаным, қателеспесем, қарсы алдымыздан Мамбрин дулығасын киген біреу келе жатыр — бұл, өзің білетіндей, ана жолы ант-су ішетін дулығам ғой.
— Тақсыр, не айтып тұрғаныңыз жөнінде, ал, ең бастысы, қандай қарекет жасағалы жатқаныңыз жайында ойланып көрсеңізші, — деп құлаққағыс етті Санчо. — Ойламаған жерден бұл тағы да шұға шығаратын, бірақ әдеттегі емес, басқа, екеуіміздің есімізді шығаратын, сілемізді қатыра соққыға жығатын шеберхана боп шықса қайтесіз?
— Жоғал әрі, сандалмай! — деді Дон Кихот. — Дулығаның шұға шеберханасына қатысы қанша?
— Білмеймін, — деп жауап қатты Санчо. — Бірақ, өзіме бұрынғыдай еркінірек сөйлеуге ерік берілер болса, онда мен, шын сөзім, мейірімді мырзам қателігін жете түсінерліктей дәлелдер келтірер-ақ едім.
— Ау, сонда мен неден қателесіп тұрмын, ешкімге сенбейтін есуас-ау? — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Айтшы қане, қарсы алдымыздан теңбіл сұр мінген, басына алтын дулыға киген салт аттының келе жатқанын көріп тұрғаның өтірік пе?
— Өз есегімнен аумайтын тарғыл есек мінген бір адам келе жатыр, одан басқа ештеңе көріп тұрғаным жоқ, — деп жауап қатты Санчо. — Ал, басына жылтыраған бірдеңе киіп алған.
— Міне, Мамбрин дулығасы деген тап сол, — деді Дон Кихот. — Сен былайырақ кет те, онымен оңаша қалдыр мені. Бұл шаруаны артық сөзге бармай-ақ ә дегенше қалай тез тындыратынымды көресің сонда, сосын армандап жүрген дулығама ие болам.
— О не дегеніңіз, әрине, былайырақ барып тұрам ғой, — деді Санчо. — Бірақ қорқып та тұрғанымды жасыра алмаймын: құдай сақтасын, әйтеуір, тек шұға шеберханасы баланың ойынындай көрінетін бірдеңе күтіп тұрмаса болғаны.
— Ей, шырақ, сізге көп сандала бермеңіз, шұға шеберханасы деген нәрсеңізбен басымды қатырмаңыз деп ескерткен тәрізді едім ғой, — деп тиып тастады оны Дон Кихот. — Әйтпесе, ант етем, мен... қысқасы, көкеңізге көрістірем!
Қапелімде аузынан шығып кеткен, салмағы зілбатпан ауыр уәдесін қожайыны қолма-қол орындап қояр деп қауіптенген Санчо жым болды.