Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 07

Дон Кихоттың шабуылға шыққан кездегі тас-түйін тұрпаты буырқанған ашу-ызасын паш етіп тұрған-ды, сондықтан бискайлық қорғануға әзірлік жасағанды жөн деп тапты. Ол көпшікті кеудесіне басты, бірақ тұрған орнынан тырп ете алмады, өйткені қашырын не олай, не былай бұруға шамасы жетпеді, мұның себебі шектен тыс қатты болдырған және мынадай парықсыз істерге дағдыланбаған хайуанатқа аяғын аттап басу мұң болып тұр еді. Тоқ етеріне келгенде, әлгінде айтылғандай, Дон Кихот ылпың-жылпың бискайлықты қақ бөліп шауып түсірмек оймен шабуылға шықты; бискайлық көпшікпен қорғанып, ол да семсерін жоғары көтерді; үрейі ұшқан көрермендер бір-біріне күйрете соққы беруге әзір бұл семсерлер қарсыласын шапқанда не боларын білмекке, жүректері түршігіп тосып қалды; ал күймедегі ханым болса, бұл кезде күтуші келіншектерімен қосылып жаратқаннан жәрдем сұрап, қасиетті орынның бәріне сый-сауқат жасауға және барлық испан монастырына қаражат бөлуге уәде етіп, бискайлық пен өздерінің басына төнген осынау зор қатерден аман алып қалуын өтініп жатыр еді. Бірақ, тап осы арада, үлкен өкінішімізге қарай, Дон Кихот өмірін жазған алғашқы шежіреші оның бұдан арғы ерліктері жайында тарих жұмған аузын ашпайды дегенді желеу етіп, жекпе-жек баянын доғарады да, соңына нүкте қояды. Алайда, оның ғұмырнамасын жазған екінші шежіреші, ашығын айтқанда, осынау назар аударуға әбден татырлық оқиғалардың орынсыз ұмыт болуына жол бергісі келмепті, ламанчалық жазушылардың өз архивінде немесе жазу үстелінде ізгі ниетті рыцарымызға арналған әлденендей бір қолжазба қалдырмайтындай әуестіктен ада-күде мақұрым болғанына илана алмапты; осынау ұнамды оқиғаның аяғын тауып алармын деген үміттен қол үзбеуінің де себебі осы ойды өзіне тұрақты серік еткендігінен еді және онысы да жөн болыпты: жаратқан иеміздің жәрдемімен ол оны тапты да, бірақ қалай тапты — бұл жайында екінші бөлімде әңгімеленеді.
ІХ тарау
Бұл тарауда жаужүрек бискайлық пен көзсіз батыр ламанчалық арасындағы жекпе-жектің қалай аяқталғанының жай-жапсары баяндалады
Осы хикаяның бірінші бөлімінде біз ер жүрек бискайлықпен және айбынды Дон Кихотпен олар жалаң семсермен төніп келіп бір-бірін енді-енді бар күшпен шапқалы тұрған шақта, егер де ақыры осылай күйрете соққы берудің сәті түскен жағдайда құдды анарды қақ бөлгендей бірін-бірі жоғарыдан төмен қарай тіліп түсіретініне еш күмән қалмаған тұста қоштасқан болатынбыз; ал, енді қоштасқан себебіміз автор ең қызықты деген жеріне келгенде кілт тоқтап, одан әрі не болғанын қайдан білу керегін де көрсетпестен, ұнамды хикаясының соңын шорт үзіп тастаған болатын.
Бұл жағдаят мені қатты қынжылтты, осынау азын-аулақ беттерден тапқан сүйінішімнің орнын, мына тартымды туындыға, өз пайым-түсінігімше, жетпей тұрған қыруар бет қашан қолыма тигенше қандай мехнатты жолдан өтуге тиіспін деген ойдан туған күйініш алмастырды. Оған қоса, осыншалықты айтулы рыцарьдың теңдессіз ерліктерін суреттеп жазатын бір оқымысты оғланның шыға қоймағаны — маған тіптен адам сенгісіз әрі шектен тыс оғаш нәрсе іспетті көрінді, өйткені шытырман оқиғаларды іздеумен мәңгілікке даңқы кеткен кезбе рыцарьлардың бәрі де шежірешіге кенде болмаған еді — әрқайсысының бір-бірден, кейде тіпті екі-екіден оқымыстысы болған-ды, олар рыцарьлардың дағдылы қарекеттерін сипаттаумен ғана шектеліп қалмай, бізге олардың ой-армандарын, соның ішінде тіпті түкке татымайтындарын да, олардың барлық парықсыз қылықтарын, соның ішінде өздері жұрт назарынан мұқият қымтап жүргендерін де, мәлім қылды: осы тұрғыдан алып қарағанда, ізгі ниетті рыцарымыздың тағдыр өзін Платир мен сол рәуіштестерде жетіп артылатын игіліктен қағажу қалдырардай сәтсіздікке ұшырауы мүлдем мүмкін емес-ті.
Сонымен, өз басым аса қызықты бұл хикая қиюы қашып, аяқталмай қала берер деген ойдан аулақ болғам-ды — дүниедегінің бәрін жойып, жалмап қоятын зұлым уақыт оны да жұтып немесе жасырып тастағанына сенімді едім. Оған қоса, егер Дон Кихоттың қоймасынан Энарестік нимфалар мен бақташылар және Қызғаныштан сауықтыру секілді осы таяуда ғана жарық көрген кітаптар табылған болса, онда оның бастан кешкен хикаясы да тым көне болмауы керек қой, тіпті қағаз бетіне түспеген күннің өзінде де, бәрібір бұл жәйт оның селоластары мен күллі Ламанча өңіріне мәлім болуға тиіс қой деп ойладым. Осынау болжам мені қатты толғандырып, айтулы испанымыз Ламанчалық Дон Кихоттың, ламанчалық рыцарьлықтың шырағы және шарайнасы, мына бүгінгі заманда, мына өзіміз ғұмыр кешіп жатқан қырсығы арылмаған кезеңде жәбір көргендерге араша түсуге, жесірлерге жәрдемдесуге, қыз-қырқынға, әсіресе күйеуге шықпағандығының күйігінен қолына қамшы алып, жорғаға мініп тау мен тасты аралап серуендеп жүретіндерге, — бағзы заманда, шынымен-ақ әлгіндей кәрі қыздар болған: олар сексенге келгенше ғұмыр жасап, егер әлденендей рақымсыз біреу, әлдебір жол торыған қарақшы немесе дүлей дәу абыройын төгіп жүрмесе, бірде бір түнін оңаша отауда өткізбей-ақ, шешелеріне ұқсап пәк күйінде табытқа түсетін, — міне, осындай бейбақтарға қамқорлық жасауға міндетті кезбе жауынгердің бар ауыртпалығы мен парызын тұңғыш болып өз мойнына артқан рыцарьдың өмірі мен бастан кешкен ғажайып оқиғалары жайында нақты да нанымды деректер табу жөніндегі құлшынысымды арттыра түсті. Тоқ етерін айтқанда, осы және басқа да істері үшін Дон Кихотымызды әр кезде және жеріне жеткізе мақтап-мадақтау қажет деп білемін, онымен бірге осынау тартымды хикаяның аяғын табу жолында еткен еңбек, төккен терім үшін мені де мақтап қойған артық болмас еді; дегенмен, әуелі жаратқан иеміз, сосын кездейсоқтық пен жазмыш септігін тигізбесе, ықтиятты оқырманға осынау хикая тарту етер екі сағатқа жуық мөлшердегі көңіл көтеру мен рақатқа бату бақытынан адамзат баласы мәңгілікке айрылып та қалуы ықтимал екенін өзім бек жақсы біліп отырмын. Ал, оның аяқ жағы мынадай жағдайлар үстінде табылып еді.
Бір күні Толедодағы Алькана көшесімен келе жатып бір балақайдың жібек сататын саудагерге дәптерлер мен ескі қағаздарды өткізіп жатқанына көңіл аудардым, өзім оқуға құмар адам болғандығымнан, қолыма не түссе соны оқи беретін, тіпті көшеден тауып алған бір жапырақ қағазды да оқитын дағдым болғандықтан, осынау қанға сіңген әдетіммен баланың сатып тұрған дәптерінің бірін қолыма алып, әріп таңбаларына қарап мұның араб әріптері екенін түсіндім. Түсінуін түсінгеніммен, оқи алмадым, сондықтан мұны маған оқып бере алатын әлде бір мориск18 өтіп бара жатқан жоқ па екен деп жан-жағыма қарана бастадым — айта кеткен артық болмас, Толедода мұндай аудармашылар адым аттаған сайын дерлік ұшырасады, сондықтан егер маған тіпті бұдан да гөрі бағалырақ және көнерек тілдің аудармашысы қажет бола қалса, оны іздеп табу да қиындыққа соқпас еді. Ақыр соңында тағдыр мені бір морискіге тап қылды да, оған тілегімді түсіндіріп айтқан бойда ол дәптерді қолына алып, ортасынан ашып жіберіп оқи бастады, сөйтіп бірнеше жолды оқыған бойда қарқылдап күле бастады. Мен одан неге мәз боп жатқанын сұрағанымда ол маған дәптердің жиегіндегі ескертпелер күлкісін келтіргенін айтты. Мен одан аударып беруін сұрадым.
— Мына арада, жиектерде, былай деп жазылыпты, — деді ол күлкісін тия алмаған күйі: — Осы хикаяда есімі өте жиі аталатын Дульсинея Тобосская, жұрттың айтуынша, шошқа етін тұздаудың асқан шебері болыпты және осы тақырыпта әңгіме туа қалғанда бүкіл Ламанчада алдына жан салмаған көрінеді.
Дульсинея Тобосская есімін естігенде не дерімді білмей аңырып қалдым, өйткені сол сәтте-ақ басыма: “Бұл дәптерлерге Дон Кихоттың хикаясы түсірілген ғой!” деген ой сап ете қалған-ды. Осы болжам дегбірімді кетіріп, морискіден дереу тақырыбын оқып беруін сұрадым, анау парақ бетінен автор қағазға қалай түсірсе сол күйінде араб тілінен кастиль тіліне қолма-қол аударып: Араб тарихшысы Сид Ахмед Бенинхали жазған Ламанчалық Дон Кихоттың ғұмырбаяны деп оқып берді. Осы арада мен шамам келгенінше барынша сақтық жасауға тырыстым, сөйтіп ақыры хикаяның аты құлағыма шалынған сәтте-ақ бойымды билеп алған қуаныш сезімін іште тұншықтыруымның сәті түсті. Жібек сатушыға жетіп барып, барлық дәптер мен қағазды қолынан жұлып алдым да, баладан бәрін жарты реалға сатып алдым; егер балақай аңғарымпаздау болғанда және егер осыны қолға түсіруді қалай арман етіп жүргенімді білгенде, онда ол менен, бәлкім, алты реал, тіпті одан да көп алған болар еді. Одан соң мориск екеуіміз шіркеудің ауласына кірдік, сол жерде мен оған не сұраса соны беретінімді айтып, осы дәптерлердегі Дон Кихотқа қатыстының бәрін ештеңе қалдырмай және өз жанынан ештеңе қоспай кастиль тіліне аударып беруін сұрадым. Екі арроба жүзім мен екі фанега бидайды қанағат тұтқан мориск әрі жатық етіп, әрі бұрмаламай және барынша қысқа мерзімде аударып беруге уәде етті. Жұмыстың тезірек жүруін және осынау аса бағалы олжадан қол үзіп қалмауды көздеп морискіні үйге әкеп жатқыздым, сөйтіп ол бұл хикаяның бәрін бір жарым айға жетпейтін мерзім ішінде тап осы жерде баяндалып отырғандай қалыпта аударып берді.
Бірінші дәптерден Дон Кихоттың бискайлықпен айқасының барынша нанымды бейнеленген суретін кезіктірдім. Хикаяда баян етілген жайдан ауытқу болмай, екеуі де өліспей-беріспейтін кейіпте бейнеленіпті, екеуі де семсерін жоғары көтеріп алған, бірі қалқанмен, екіншісі — көпшікпен көлегейленген, ал бискайлықтың қашыры болса тіптен тірі секілді: арбалет оғы жететіндей қашықтықтан-ақ оның жеке меншік емес, жалға алған қашыр екені аңғарылып тұр. Бискайлық бейнесінің астына: Дон Санчо де Аспейтья — шамасы, оны осылай атаған болу керек, ал Росинанттың астына — Дон Кихот деп жазылыпты. Росинанттың суреті тамаша салынған: тұрқы ұзын, сұрықсыз, болдырған, арық, қабырғасы ырсиған, бүйірі солыңқы сиқы орынды да сәтті табылған лақап атын әбден-ақ ақтап тұр. Әрменіректе Санчо Панса есегін сулығынан ұстап тұр, оның астына: Санчо Санкас деп жазылыпты; суретке қарағанда, Санчоның қарыны қабақтай, бойы аласа, аяғы ұзын көрінеді — оның Панса және Санкас аталып кеткені де осыдан болса керек: бұл екі лақап есім хикаямыздың беттерінен жиі-жиі жолығып отырады. Тағы да бірқатар ұсақ-түйек ерекшелікті атап өткен артық болмас еді, бірақ олардың айта қаларлықтай мәні жоқ және хикаяны дәл осы қалпынан да гөрі шыншыл ете түсуге септігін тигізе алмайды, ал енді қандай хикая да тек шыншыл болған кезде ғана ұнамды болатыны белгілі ғой.
Басқа емес, тап осы хикаяның шыншылдығына күмән келтіретін жалғыз ғана нәрсе бар, ол — авторының араб екендігі; ал енді суайттық бұл тайпаның өзгеден ерек қасиеті екені мәлім; жалпы алғанда, арабтар — біздің ата жауымыз, сондықтан автордың өсіріңкіреп айтудан гөрі кемітіңкіреп айтуға бейімдік білдіретінін болжау қиын емес. Және, меніңше, тап солай болған да секілді, өйткені осынау өте бір ізгі ниетті рыцарьды мақтауға әбден болатын және мақтауға міндетті де жерде оның ұнамды істері жайында әдейі үндемей қалатын тәрізді; бұл оның арам ойлылығын аңғартады, егер ол мұны қасақана істеген болса, онда тіптен жаман: өйткені, дұрысында, тарихшылар анығы мен шындығын айтатын және бас пайда да, қорқыныш та, қастық та, достық та ақиқат жолынан тайдыра алмайтын барынша әділ болуға тиіс әрі міндетті де ғой; ал, ақиқат дегеніміз — уақыт бәсекелесі, қарекет қазынасы, өткеннің куәгері, бүгінгінің өнегесі, болашаққа арналған ескертпе боп табылатын тарихтың туған қызы емес пе. Бұл хикаядан қызғылықты кітап атаулыдан талап етуге болатынның бәрін де табатыныңызға сенемін; ал кемшіліктеріне келсек, егер ондай нәрсе байқалып жатса, оған кінәлі, меніңше, әсте де хикаядағы әңгіме аясы емес, оның ит мінез авторы ғана болмақ. Сөйтіп, енді аудармаға сенер болсақ, оның екінші бөлімі былайша басталмақ.
Қайтпас-қайсар, қатты ашулы сайыскерлеріміз қылпылдаған семсерін сілтемекке оқталған сәттерінде олардың қатулы жүздеріне қарап-ақ көктен де, жерден де және тозақтан да айыл жимайтынын аңғаруға болатындай еді. Алғашқы боп қызуқанды бискайлық соққы жасады, оның бар күшпен және соншалықты ашу-ызамен ұрғаны сонша, қолындағы семсері тайқып кетпегенде осы бір ғана соққының өзі-ақ мына қатыгез айқастың да, ана рыцарымыздың барлық шытырман оқиғасының да ақыры осы болған болар еді; бірақ Дон Кихотты бұдан гөрі маңыздырақ істерге сақтап жүрген мейірбан тағдыр дұшпан қолындағы семсерді тайқытып, соққысы сол жақ иығына ғана тиетіндей, онда да елеулі зардап шектірмей, тек сауыты сол жақ бүйірінен сөгіліп, жол-жөнекей құлағы мен дулығасы ғана шекіліп кететіндей етіп бұрып жіберді. Сол бойда сауыты зәрені ала гүрс етіп жерге құлап түсті де, рыцарымыздың сықпыты адам аярлық боп қалды.
Құдай сақтасын, өзінің қандай кепке тап болғанын көрген ламанчалығымыздың қалай құтырынып кеткенін суреттеуге лайықты сөз табар адам бар ма екен бұл дүниеде! Қой, одан да әңгімемізді әрмен жалғағанымыз жөн шығар. Сөйтіп, Дон Кихот қайтадан үзеңгіге шіренді де, семсерін қос қолымен бұрынғыдан да бетер қатты қыса ұстап бискайлықты көпшігімен қоса басынан құлаштап тұрып бір перді, оңдырмай қатты ұрғаны сонша, әлгіндей әжептәуір қорғауышы болғанына қарамастан бискайлық құдды бір төбесінен тау құлағандай сезінді, танауынан, аузынан, құлағынан қан шүмектеп ағып, теңселіп кетті, егер қашырын мойнынан құшақтай алмағанында, сөз жоқ, жерге жалп ете түсері анық-ты, бірақ келесі сәтте үзеңгіден аяғы шығып кетті де, құшағы жазылып сала берді, сол сәт сұрапыл соққыдан шошынған қашыры да төрт аяқтай тебініп алға қарай атқақтай жөнеліп, ұзамай иесін жерге атып ұрды.
Дон Кихот бұл жайларға былқ етпей безере қарап тұрды; бискайлық жерге құлаған сәтте атынан секіріп түсті де, жауының жанына жетіп барып, семсерінің ұшын көзіне кезеп тұрып берілуге әмір етті, өйтпеген күнде басын шауып тастайтынын ескертті. Зәресі зәр түбіне кеткен бискайлықтың бір ауыз тіл қатуға әдді келмеді; егер осы уақытқа шейін күймеде не істерді білмей абдырап, қақтығыстың артын бағып отырған әйелдер рыцарымыздың қасына жүгіріп келіп, өздеріне қайырым көрсетіп, мейірім жасауын — малайларына аяушылық білдіруін қоярда қоймай жалынып сұрай бастамаса, бискайлықтың шынымен бір пәлеге ұшырайтыны кәміл еді (өйткені, ыза буған рыцарьдың ештеңеден тайынатын түрі жоқ-ты). Дон Кихот болса, олардың өтінішіне тәкаппар кейіпте маңғаздана жауап қатты:
— Сүйкімді сеньоралар! Әрине, өтініштеріңізді қуана-қуана орындаймын ғой, бірақ бір шартым мен ескертпем бар: мына рыцарь маған Тобосо аталатын қалаға, асқан сұлу донья Дульсинеяға баруға, оған өзін менің жібергенімді айтуға уағда берсін, ал бұған не істейді, оны ханымның патша көңілі біледі.
Зәре-құты қалмаған әйелдер мынаның өздерінен не талап етіп тұрғанын да түсінбей, тіпті Дульсинея дейтіннің де кім екенін сұрап білместен, малайдың бұйрықты бұлжытпай орындайтынына уәде берді.
— Ендеше, бопты, сөздеріңізге сендім. Жазаға әбден лайықты болса да, бұған енді ешқандай жәбір көрсетпеймін, — деді Дон Кихот.
Х тарау
Дон Кихот пен атқосшысы Санчо Пансаның арасында болған аса қызықты әңгіме жайында
Монахтардың малайлары жақсы сый-құрмет көрсете қоймаған Санчо Панса бұл кезде әреңдеп бойын тіктеген, сөйтіп жекпе-жекті зейін сала бақылап тұрып құдайға ойша жалбарынумен болған: ол құдайдан Дон Кихотты жеңіске жеткізуін және аралды жаулап алуға жәрдемдесуін сұраған-ды, рыцарьдың уағдасы бойынша аралдың губернаторы болып атқосшысы тағайындалуға тиіс-ті. Қақтығыс аяқталып, Дон Кихот Росинантқа қарай бет алған бойда Санчо үзеңгісін аяғына тоспаққа ұмтылды, сөйтіп рыцарымыз атқа қонғалы жатқанда дереу оның алдына тізерлей кетіп, қолынан шап беріп ұстап, сүйіп алды да:
— Қайырымды мырзам, сеньор Дон Кихот, осынау қатыгез айқаста жеңіп алған аралыңызға мені губернатор етіп қойыңызшы. Ол арал қаншалықты үлкен болсын мейлі, бәрібір мен онда жер жүзіндегі қай губернатордан да кем губернаторлық етпеймін, — деді.
Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:
— Есіңде сақта, Санчо бауырым, бұл арал үшін айқас емес, бұл да, осы секілді басқалары да, жол бойындағы шытырман оқиғаларға жатады, мұнда сені күтетін қашанғы сыбаға — бас сүйегіңді опырып жібереді немесе құлағыңды кесіп алады, саған тиетін басқа үлес жоқ. Кішкене шыдай тұр,
сені аралдың губернаторы етіп тағайындап қана қоймай, одан да жоғарырақ көтеруіме мүмкіндік беретін талай шытырман оқиға жолығады әлі бізге.
Санчо Дон Кихотқа қайта-қайта алғыс жаудырды, сосын тағы бір мәрте қолынан және сауытының етегінен сүйген соң оны Росинантқа отырғызып жіберді де, өзі есегіне қарғып мініп мырзасының соңынан тепеңдеп тартып берді; ал анау болса, саяхатшы әйелдерге бір ауыз тіл қатпастан, тіпті олармен қоштаспастан борт-борт желдіртіп жақын жердегі тоғайға барып кірді. Санчо есегін барын сала көсілткенімен, Росинанттың тұяғына тұтқиылдан жел біткендей атқосшыға жеткізер болмады, ақыр соңында анау мырзасына өзін тоса тұруын сұрап айқайлауға мәжбүр болды. Дон Кихот сілесі құрыған атқосшысының тілегін орындап тізгін тартты, анау оны қуып жеткен бойда:
— Сізге мына нәрсені айтқым келеді, сеньор: бір шіркеуге барып бой тасалай тұрғанымыз жаман болмас еді. Өйткені, жаңа өзіңіз айқасқан адамды өте бір қасіретті жағдайда қалдырып кеттік емес пе, сондықтан жаман айтпай жақсы жоқ, Қасиетті ағайындық сап ете қалып бізді ұстап алуы мүмкін ғой. Одан қашан еркіндік алғанша, ақ-адал сөзім, көзімізге көк шыбын үймелері кәміл, — деді.
— Тоқтай тұр, — деді Дон Кихот. — Қан төккені үшін кезбе рыцарьды, ол қанды қанша мәрте төксін мейлі, сотқа тартқанын қайдан көрдің әлде бір жерден оқыдың ба?
— Қан төгіс жайында ештеңе де естіген емен және өмірімде ешкімнің қанын төгіп байқап көргем жоқ, — деп жауап қатты Санчо. — Білетінім біреу ғана, күре жолдың үстінде шатақ шығарғандарды Қасиетті ағайындық арқасынан қаға қоймайды, қалғанында шаруам жоқ.
— Қапа болма, достым, — деді Дон Кихот, — сені Ағайындық түгілі халдейлердің де қармағынан құтқара алам. Бірақ, сен маған ақ-адал шыныңды айтшы: өзімізге мәлім елдердің бірі болмаса бірінен менен асқан жау жүрек рыцарьды кездестірдің бе өзің? Әлденендей бір рыцарьдың менен де гөрі батылырақ шабуылға шыққанын, өжеттікпен қорғанғанын, асқан шеберлікпен соққы бергенін, дұшпанын лезде төңкеріп тастағанын кітаптардан оқығаның болды ма?
— Несін жасырам оның, өмірімде бір де бір кітап оқыған емеспін, өйткені оқи да, жаза да білмеймін, — деп мойындады Санчо. — Құдайдан тілерім, тек сол жау жүректігіңіз үшін бір жайсыздау мекенжайда орын теуіп қалмасаңыз етті. Ал, енді менің де айтқанымды бір тыңдаңыз, тақсыр, сізге міндетті түрде емделу керек, — құлағыңыздан аққан қан тиылмай тұр, қоржынымда корпия мен аздаған ақ май бар.
— Егер Фьерабрас бальзамы салынған құтыны жолға ала шығуды ұмытып кетпегенімде соның бәрінің еш қажеті болмас еді: әлгі бальзамның бір тамшысы бізге уақытты да, дәрі-дәрмекті де үнемдер еді, — деді Дон Кихот.
— Ол неғылған құты және ол неғылған бальзам? — деп сұрады Санчо Панса.
— Бұл бальзамның рецептін жатқа білем, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Ол жаныңда болса өлімнен де қорықпауға болады, қандай жарақат та қауіпті емес. Мен соны дайындап, саған беріп қояйын, ал сен қызу шайқас үстінде мені белімнен қақ бөліп шауып түсіргенін көрсең, — ал мұндай жағдайлар кезбе рыцарьлар басында жиі болып тұрады, — көп ойланып жатпастан, денемнің жерге құлап түскен бөлігін абайлап көтеріп ал да, қан ұйып қалмастан бұрын тездетіп ердің үстінде қалған бөлігіне барынша сақтықпен апарып қондыр — бұл арада бәрін орын-орнына құйып қойғандай етіп жымдастыру үшін едәуір еңбектенуге тура келеді. Сосын маған аталмыш бальзамнан бар болғаны екі жұтым ғана ішкіздір — сонда көз алдыңда құр аттай боп шыға келем.
— Олай болса, — деді Санчо Панса, — аралды басқарудан үзілді-кесілді түрде бас тартам және ыждағатты да адал қызметімнің өтемі үшін өтініп сұрайтыным біреу ғана: маған тек осынау ғажайып сұйықтықтың рецептін беріңізші, тақсыр. Оның бір унциясына қай жерде болсын екі реалдан кем төлемейтініне кепілмін, ал бұл ақшаға қалған өмірімді қайғы-мұңсыз өткізе аларым анық. Әрине, әуелі оны әзірлеу қаншалықты қымбатқа түсетінінін біліп алған жөн-ақ.
— Үш ассумбрасының бағасы үш реалға жетер-жетпес, — деді Дон Кихот.
— Не десем екен сізге, тақсыр! — деп дауыстап жіберді Санчо. — О не болғаныңыз сіздің, неге оны өзіңіз дайындамайсыз және мені неге үйретпейсіз?
— Асықпа, достым, — деді Дон Кихот, — талай құпияның сырын ашам әлі саған, басыңа талай жақсылықты үйіп-төгем әлі сенің. Ал, қазір, қане, емделейік — құлағым ауырып шыдатпай барады.
Санчо қоржыннан корпия мен майды шығарды. Бірақ сол арада быт-шыт болған дулығасына көзі түсіп кеткен Дон Кихот алай-түлей сезім кешіп, естен танып қала жаздады; сосын қолын семсерінің тұтқасына қойып, көкке көз тігіп отырып:
— Аспан мен жерді жаратушының атымен және құдды бір қарсы алдымда
жатқандай сезініп төрт қасиетті Інжілдің атымен ант етем, ендігі жерде ұлы маркиз Мантуанский жиені Балдуиннің өлімі үшін кек алуға серт бергеннен кейін қандай тұрмыс кешсе мен де тап сондай тұрмыс кешем, яғни, анығырақ айтқанда: өзіме осынша жәбір көрсеткен адамнан кек қайтарғанға дейін ас-су ішкен кезде дастарқан жайғызбаймын, әйеліммен ойнап-күлмеймін, басқа да бірдеңелерді істемеймін — не екені анық есімде жоқ, бірақ соның бәрі осы антыма кіреді, — деді.
Санчо болса, бұған жауап ретінде:
— Ақылға салып көріңізші, сеньор Дон Кихот, егер ана рыцарь бұйрығыңызды орындап сеньора Дульсинея Тобосскаяның аяғына барып жығылса, бұл оның өз парызын орындағаны болып шықпай ма және жаңадан бір қылмыс жасамаса оны қайтадан жазаға тарту обал болмай ма? — деді.
— Мына тұжырымың мен ескертпең көңілге қонымды-ақ екен, — деді Дон Кихот, — сондықтан дұшпанымнан тағы бір мәрте кек алу жөніндегі антымды қайтып алам. Оның есесіне мен рыцарьлардың бірінен тап осындай тәуір дулығаны тартып алғанға дейін әлгінде айтылған ахуалда тұрмыс кешем деп жаңадан ант етем және сол сөзімде тұрам. Айтқаным айтқан жерде қалады деп ойлаушы болма, Санчо, менің үлгі етерім бар — Сакрипантты айтса сенгісіз әуреге салған Мамбриннің дулығасы да тап осындай кепке тап болғаны белгілі ғой.
— Әй, мархаббатты мырзам-ай, ант атаулыны түгел суға соқсаңыз етті! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Ондайдан тек денсаулыққа зиян, құдайға күнә. Ойлап көріңізші: дулыға киген адамды жақын уақытта жолықтыра алмасақ неттік? Сол бұрынғыша мұқтаждық мехнатын шеккен күйіңізде антыңызға адалдық сақтап қала бермексіз бе? Өйткені, әлгі алжыған шал маркиз Мантуанский өзіне міндет қылғанның бәрін өз мойныңызға артқаннан кейін сізге енді сырт киіміңізді шешпей ұйқтауға, ашық аспан астында түнеуге және басқа да көп машақатты бастан кешуге тура келеді ғой. Оныңыз қалай, сеньор, мына жолдардың ұзына бойымен қарулы адамдар емес, арбакештер мен мал айдаушылар ғана жүреді ғой, олар басына дулыға кимек түгілі ондай сөзді өмірі естімеген жандар.
— Қателеспе, — деді наразы Дон Кихот. — Арада екі сағат өтпей-ақ әлдебір жол айырығынан бізге Анжелика сұлуды тартып алу үшін Альбракаға беттеген әскерден де көп қисапсыз қарулы адам жолығады.
— Жә, құрысын, сіздің айтқаныз-ақ бола қойсын, — деді Санчо. — Тек құдай сәтін салып, ісіміз оңынан келіп, өзім сонша арман етіп жүрген әлгі аралды жаулап алатын күн тезірек туса екен, одан кейін күл болмаса бүл болсын.
— Бұл жайында алаң болма деп айттым емес пе саған, Санчо: арал болмаса Дания немесе Собрадиса секілді әлде бір мемлекетті табармыз — бұлар сені шынымен қуантары кәміл, өйткені бұл мемлекеттер құрлықта орын тепкен ғой, сондықтан онда өзіңді суда жүзген балықтай сезінетін боласың. Ал, әзірше бұл әңгімені қоя тұрайық, — одан да қоржыныңда талғажау етерлік бірдеңе бар ма, соны қара: жүрек жалғап алайық та, қонып шығуымызға болатын, сосын жаңа өзіңе айтқан бальзамды, — құдай атымен ант етейін, құлағым ауырып шыдатпай барады, — дайындап алатын қамал-сарайды іздеуге қолма-қол аттанып кетейік.
— Менде бір бас пияз, аздаған сүтсірне және нанның бірнеше қатқан қабығы бар, — деп мәлімдеді Санчо, — бірақ өзіңіз секілді айбынды рыцарьға мұндай тағамды жеу онша жараспайтын секілді.
— Бұл жайында түк ешқандай түсінігің жоқ екен-ау! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Сен жақсы біліп қойғын, Санчо, кезбе рыцарьлар тұтас бір ай бойы нәр сызбай жүргенді өздеріне зор абырой санайды немесе қолға не түссе соны қанағат етеді. Егер мен оқыған кітаптың бәрін сен де оқыған болсаң, онда бұл саған тосын нәрсе көрінбес еді, ал мен өзім соншама көп кітап оқығаныммен, бірде-біреуінен кезбе рыцарьлардың, — тек ілуде бір, өз құрметтеріне арналған ас та төк той-думандарда болмаса, — тойынып тамақ ішкені жайындағы ескертпені таба алмадым, ал басқа уақытта олар не болса соны қорек ететін болған. Әлбетте, оларды мүлдем тамақ ішпеген және басқа да түрлі табиғи қажеттіліктерін өтемеген деуге тіптен де болмайды, өйткені олар да өзіміз секілді адамдар болған, бірақ, екінші жағынан, олар бүкіл өмірін дерлік ормандар мен шөл далаларда өткізген, қастарында аспаз болмаған — ендеше, олардың әдеттегі азығы мына қазір өзің маған ұсынып отырғандай тым қарапайым болған деп жорамалдаудың ешқандай сөкеттігі жоқ. Сол себепті де, достым Санчо, жаным рақат табатын нәрсе үшін басың ауырмай-ақ қойсын, білмейтін нәрсең жайында билік айтпа, кезбе рыцарьды тура жолдан таюға итермелеме.
— Кешіре көріңіз, тақсыр, — деді Санчо, — бірақ өзіңізге айтқанымдай, мен оқи да, жаза да алмаймын, сондықтан рыцарьлық салт-дәстүр ережелері дегеніңіз маған бір мылқау дүние. Алайда, алдағы уақытта, рыцарьлар санатында болуыңыз себепті, сізге тек кептірілген жеміс-жидекті ғана беріп, өзімді, рыцарь болмауым себепті, әртүрлі етті тағамдармен және жалпы басқа да құнарлы азықпен қамтамасыз ететін болам.
— Кезбе рыцарьлар жалғыз тек кепкен жеміс-жидекті ғана қорек етуге тиіс деп отырған жоқпын саған, Санчо, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — мен тек жемістер де рыцарьлардың әдеттегі азығы саналғанын айтқым келген, сондай-ақ олар далада өсетін шөптерді де талғажау еткен: өзім секілді олар да ондай шөптердің мән-жайын жақсы білген.
— Шөптердің қадір-қасиетін ажырата білу дегеніңіз — бір ғанибет нәрсе, — деп тұжырды Санчо, — сондықтан біліміңіздің қашан да болса бізге әйтеуір бір көмегі тиері кәміл!
Сол арада ол азықтарын алдарына жайып, екеуі ың-шыңсыз отырып тамақ ішуге кірісті. Оның да, бұның да қоналқаға жетіп алуды ойлап тынышы кетіп отырғандықтан, әрі жұтаң, әрі құрғақ азықтарын әп-сәтте жеп бітірді. Сосын қайтадан көліктеріне отырып, елді мекенге күн жарықта жетіп алмақ боп алғыр аяңмен жүріп кетті; алайда ұзамай күн сәулесі күңгірттеніп, онымен бірге саяхатшыларымыздың ойға алғандарын орындау жөніндегі үміттері де күңгірт тартып сала берді — дәл осы кезде бұлар ешкі бағып жүргендердің лашығы жанынан өтіп бара жатқан-ды, сондықтан осы араға қона кетуді ұйғарды. Селоға жете алмағанына Санчо Панса қаншалықты өкініште қалса, бұл түнді ашық аспан астында өткізетіні жайындағы ой Дон Кихот үшін соншалықты қуанышты болды — бұндай жағдайлар оған нағыз рыцарь екендігінің тағы бір дәлелі секілді көрінді.
ХІ тарау
Дон Кихоттың бақташылармен не жөнінде әңгімелескені туралы
Бақташылар оларды жылы қабақпен қарсы алды; Росинант пен есегін көңілдегідей етіп жайғаған Санчо қазанда пісіп жатқан ешкі етінің иісі бұрқырап шығып тұрған жаққа қарай бет алмаққа оқталған: қазандағыны қарынға аударатын мезгіл болған-болмағанын білгісі кеп аңсары ауған, бірақ ниетін жүзеге асырудың орайы келмей қалды, өйткені дәл осы мезетте бақташылар қазанды оттан түсірді де, қой терісінен жасалған бөстекті жерге төсеп жіберіп деревнялық ас-тағамдарын асығыс-үсігіс дайын қыла қойды, сосын мейлінше қонақжай кейіппен қос саяхатшыны тамаққа шақырды. Төңкерулі жатқан мал суаратын астаудың үстіне отыруды Дон Кихотқа қолпаш көрсете нұсқағаннан кейін қашаны күзететін алты бақташы түгел бөстекті қоршап алқа-қотан отыра қалды. Дон Кихот сол орынға келіп жайғасты да, Санчо шарап құйылған мүйіз құтыны әперіп тұрмақ боп мырзасының арт жағында түрегеп тұрды. Дон Кихот оған былай деп тіл қатты:
— Кезбе рыцарьлық деп аталатын құрылымның қаншалықты ізгілікті екенін және оның мүддесіне хал-қадарынша қызмет етіп жүргендердің мейлінше қысқа мерзімде, тіпті кез-келген минутта, көпшіліктің сый-құрметіне бөлене алатынын ұғынуың үшін, Санчо, сені мына ақпейіл адамдармен бірге өз қасыма отырғызғым келіп тұр, — мен, өзіңнің қожайының әрі туа-бітті сеньорың және сен, атқосшым, — екеуіміз бір ыдыстан ас жеп, бір құтыдан сусын ішетін боламыз, өйткені, әдетте сүйіспеншілік жайында айтылатын: жалғанда ол теңгермейтін ештеңе жоқ, дейтін сөзді кезбе рыцарьлыққа да бағыштауға болады.
— Мың да бір рақмет, — деді Санчо, — алайда, тақсыр, сізге мынадай жайды айтуға тәуекел етіп тұрмын: егер де жейтін бірдеңем болса, оны түрегеп тұрып-ақ және өзіммен өзім жападан-жалғыз тұрып-ақ, бейне императормен бір дастарқанда отырып тамақ жегендей, тіпті одан да зор сүйсініспен жеген болар ем. Ал енді күлбілтені қойып ашығын айтсам, мен, әрине, қонақта отырып күркетауық етін жегенше, — ол жерде тамақты асықпай шайнауың керек, әлсін-әлі аузыңды сүртіп қоюың керек, шарапты қорғалақтай ішуің керек, түшкірмеуге, жөтелмеуге, яғни, еркіндік пен оңашалық ерік беретін басқа да бірдеңелерді істемеуге тиіссің, — сөйтіп күркетауық етін жегенше дейім-ау, тәлімсімей-ақ, қысылып-қымтырылмай-ақ үйде отырып пияз бен нанды соғып алғанды жөн көрген болар ем. Сондықтан, мархабатты мырзам, кезбе рыцарьлыққа азды-көпті қатысы бар және оған қызмет көрсетіп жүрген адам ретінде, оған қоса, тақсыр, өз атқосшыңыз ретінде маған көрсетпекке ниет қылған сый-құрметіңізді әлденендей бір кіріс кіретін әрі пайдалы нәрсемен айырбастағаныңыз жақсы болар еді. Ал, енді сый-құрметіңіз үшін сізге әбден ризамын, бірақ одан мәңгі бақиға бас тартамын.
— Қалай болған күнде де, саған отыруға тура келеді, өйткені өзін-өзі қор еткенді, құдай зор етеді деген ғой.
Дон Кихот Санчоны қолынан тартып, қасына отырғызды.