Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 05

— Тоқтаңдар, қуыс кеуде қорқақтар! Жексұрын малайлар, тұра тұрыңдар! Өз кінәмнан емес, атымның кінәсынан құладым ғой! — деп айқайды салумен болды.
Сол арада анау, шамасы қаны бұзықтау неме болса керек, апатқа ұшырап жатқан жанның балағаттаудан тыйылмасын байқап, шыдамын жоғалтып, жауап орнына оның сорын сорпа қылмаққа ниеттенді. Дон Кихоттың жанына жүгіріп барған ол найзасын қолынан жұлып алып бөлшек-бөлшек қып сындырды да, бір бөлшегін ала сап оны сілейте соққаны сонша, сауытынан еш дәрмен болмаған рыцарымыз бастырылған бидайдың бауындай боп қалды. Қожайындары мал айдаушыны сабасына түсуге шақырып, кавальероға тимеуге үгіттеп баққандарымен, қаны қызып алған неме ашу-ызасы әбден сарқылғанша ойынды тоқтатпауға бекінді; найза сабының сынған бөліктерін бірінен соң бірін алып, онысын жерде ұзынынан сұлап жатқан бейшара рыцарьды соққылаумен қайта сындыруға кірісті, — ал рыцарь болса, біреу таяқпен аяусыз төпелеп жатқанына қарамай, аспаннан, жерден және қазір өзі қанішер ретінде қабылдаған саудагерлерден кек алатынын айтып сес көрсетіп, жағы бір тынбай сөйлеумен болды.
Ақыры мал айдаушы шаршады, сөйткен соң сапарлары барысында барғанша-келгенше әңгіме қылуға азық табылған, — тілге тиек етілер жай, әрине, таяққа жығылған сормаңдай рыцарь болатын, — саудагерлер әрмен жылжыды. Ал рыцарь жалғыз қалған соң тұрмаққа тағы талпыныс жасады; бірақ әншейінде, дені-қарны сау кездің өзінде де, тұра алмайтын адам енді қазір, сорын қайнатып сілейтіп салғаннан кейін тұра алатын ба еді? Әйтсе де, ол өзін өте бір бақытты жандай көрді — бұл кезбе рыцарьдың басында бола беретін әдеттегі жағдай ғой деп ойлады ол, оның үстіне бұған кінәлі өзі емес, аты болатын. Тек бір өкініштісі, қанша арпалысса да тұра алмайды — бойындағы сүйек біткеннің бәрі сырқырап ауырып тұр.
Ү тарау
Мұнда рыцарымыздың басындағы бақытсыздықтар жайындағы әңгіме одан әрі жалғасады
Шынымен-ақ қозғала алмайтынына көзі анық жеткен рыцарымыз өзінің дағдылы амал-айласына көшуді ұйғарды, дәлірек айтқанда: романдарда суреттелетін оқиғалардың әлденендей біреуін еске алмақ болды; сол арада оның шатысқан түсінік-пайымы Карлотто Балдуинді тауда жарақаттағаннан кейін Балдуин мен маркиз Мантуанский арасында болған жайды ойына оралта қойды — балаларға жақсы мәлім, жас жігіттерге тартымды, қарияларды да қызықтыратын, олар да мұны кәдімгі болған оқиғаға балайтын бұл хикаяның шындығы, ақиқатында, Мұхаммедтің ғажайып істері жайындағы ойдан шығарылған әңгімелерден артық емес-ті. Дон Кихот осы оқиға мен өзінің басынан өткен жайдың арасында әлденендей бір ортақ нәрсе бар деп тапты; сөйтіп, бойын айрықша толқу билеген ол олай да былай аунап жатып, жарақаттанған Орман Рыцары әлдебір кезде айтты делінетін сөздерді естілер-естілмес етіп сыбырлаумен болды:
Қайдасың, менің сеньорам?
Бөліспейсің неге қайғыммен?
Хабарың әлде жоқ па одан,
Жатпын ба әлде саған мен?
Романсты осылайша жатқа оқи келе ақыры ол:
Беу, мантуандық билеуші,
Әміршім әрі ағайым! —
деген жолдарға жеткен-ді.
Дон Кихот осы өлеңді оқып жатқан кезде тап осы жолмен есегін тепеңдетіп өзімен бір селода тұратын шаруа адам диірменге астық апарып қайтып келе жатқан болатын; жерде ұзынынан сұлаған адамды көрген ол жақындап келіп кім екенін, қай жері ауыратынын және неге сонша қинала ыңырситынын сұрады. Дон Кихот, әрине, оны өзінің туыс ағасы маркиз Мантуанскийдің нақ өзі екен деп қалды, сондықтан жауап орнына әлгі романста айтылатын жайды аудыртпай қайталап, тағы да өзінің бақытсыздығы жайында, император ұлының өгей шешесіне деген махаббаты жайында сайрап берді. Бұл сандырақтарды диқан таңырқана тыңдады, сосын дулығасының соққы салдарынан сынған бет жабарын былай алып тастап, бетін басқан шаңды сүртіп тазалады; сол бойда-ақ оның кім екенін танып:
— Сеньор Кихана! (Ақыл-есінен адаспай тұрғанда, салиқалы идальгодан кезбе рыцарьға айнала қоймаған кезде Дон Кихотты жұрт осылай атайтын.) Кім сізді бұлай сабап кеткен? — деді.
Дон Кихот болса барлық сұраққа жауапты аталмыш романстағы өлең жолдарымен қайтарып жатты. Қайырымды диқан мұның жарақат алған-алмағанын білмек үшін асқан сақтықпен сауыт-сайманынан кеуделік пен иық жабарды ағытып алды, алайда денесінің қансыраған не ісінген жерін көре алмады. Сосын оны орнынан тұрғызып, есек жуастау жануар ғой деп шешіп, едәуір әуреге түсіп жүріп ақыры оны есегіне отырғызды. Одан соң қару-жарағын жинастырып, тіпті найзаның сынықтарын да қалдырмай жинап, бәрін Росинанттың еріне әкеп байлап тастады, сөйтті де ат пен есекті тізгінінен жетелеп, Дон Кихоттың шатқандарын құлағына да ілмеген күйі, өз ойымен өзі боп селосын бетке алып жүріп кетті. Дон Кихот та ұзамай ойға берілді; сілесі қатқанша таяқ жеген міскін ердің үстінде шақ отыр еді, деміл-деміл аһ ұрып ауыр күрсініп қоятын, соған алаң болған диқан ақыр соңында одан қай жері ауыратынын тағы бір қайталап сұрауға мәжбүр болған, бірақ басынан өтіп жатқан шәлкем-шалыс істерге сәйкесе кететін ертегі-аңыздарды Дон Кихоттың құлағына шайтан сыбырлап тұрғандай еді: себебі Балдуин жайын ұмытып үлгерген ол дәл осы сәтте антекерлік алькайд Родриго де Нарваэстің Абиндарраэс дейтін маврды13 тұтқындап, өз қамал-сарайына қалай алып келгенін еске түсірген болатын. Сөйтіп, диқан хал-жағдайын, неге мазасызданып келе жатқанын сұраған кезде анау оған бір кезде өзі Хорхе де Монтемайордың осы хикая әңгімеленетін Диана дейтін кітабындағы тұтқын Абинсеррагтың Родриго де Нарваэске айтатындарын сөзбе-сөз қайталап жауап берді. Маврдың басында болған кепті аса бір ептілікпен өз басына әкеп телігені сонша, осы балдыр-батпақты тыңдап тұрған диқан әлденеше мәрте шайтанды еске алып, жерге түкіруге мәжбүр болды. Оның дәл осы балдыр-батпағы диқанды жерлесінің есі ауысқаны-ау деген ойға жетелеп, мылжыңдарымен әбден мезі ғып біткен Дон Кихоттан тезірек құтылу үшін жүрісін үдетіңкірей түсті.
Дон Кихот болса, сөзінің қорытындысында мынадай мәлімдеме жасады:
— Қаперіңізде болғай, мәртебелі мырза сеньор дон Родриго де Нарваэс, жаңа өзім сізге айтып берген Харифа ару дегеніміз айдай сұлу Дульсинея
Тобосская боп табылады, ал ол үшін мен күллі әлем көрмеген, көрмейтін және ешқашан көре алмайтын ерлік істер жасадым, жасаймын және жасай да берем!
Диқан бұған жауап ретінде былай деді:
— Сізге не десем болады, мейірімді мырза! Түсінсеңізші, сеньор, мен ешқандай да дон Родриго де Нарваэс те, маркиз Мантуанский де емеспін, бар болғаны өзіңізбен бір селода тұратын Педро Алонсомын ғой. Сол сияқты сіздің де кім екеніңіз мәлім: сіз ешқандай Балдуин де, Абиндарраэс те емессіз, қадірменді идальго, сеньор Киханасыз.
— Кім екенімді өзім жақсы білем, — деп Дон Кихот оған қарсылық білдірді, — сонымен бірге, әлгінде өзіңізге айтып бергендеріммен қоса, Францияның барлық Он Екі Пэрінің, сондай-ақ барлық Даңқты Тоғыз Азаматтың атымен атануға да қақым бар екенін білем, өйткені бұлардың жекелеп болсын, бәрі бірігіп болсын жасаған ерлік істері өзімдікімен салыстырғанда түкке де татымайды.
Осындай әңгіме үстінде кешке қарай олар селоларына да жетті; таяққа сылқия тойған идальго ердің үстінен ауып кете жаздап шақ отырғандықтан, оны ешкімнің көрмегенін хош көрген диқан қараңғылық түсуін күтпекке бекінді. Сөйтіп, қараңғылық әбден қоюланған шақта ол тура тартып Дон Кихоттың үйіне қарай жүрді, ал онда бұл кезде абыр-сабыр күшейіп, рыцарымыздың ең жақын екі досы — священникпен және шаштаразбен сөйлесіп жатқан күтуші әйелдің шаңқылдаған дауысы әжептәуір жерден естіліп тұр еді.
— Мырзамның басына түскен бақытсыздық жайында сіз не айта аласыз, сеньор лиценциат Перо Перес (священникті осылай атайтын)? Өзінің де, атының да, қалқанның да, найзаның да, сауыт-сайманның да ұшты-күйлі жоғалғанына, міне үш күн болды. Неғылған басымнан сорым арылмаған жан едім! Менің білетінім бір-ақ нәрсе, — және бұл әуелі жарық дүние есігін ашып, соңынан онымен қош айтысатынымыз сияқты шындық, — әлгі қарғыс атқыр рыцарьлық кітапшаларды ол күні-түні оқитын, міне, оны ақылынан адастырып жіберген де солар. Енді-енді есіме түсіп жүр, өзімен өзі сөйлесетін кездерінде кезбе рыцарьға айналғысы келетінін, шытырман оқиғаларға тап болу үшін жер-дүниені шарлауға кіріспек ойы барын әлденеше рет айтқан да болатын. Шайтан мен Варавва алсын бұл кітаптарды, оның ап-айқын ақыл-есі осылардың қырсығынан айныды ғой: ондай жанды бүкіл Ламанчадан іздесең табар ма едің.
Жиен қарындасы күтуші әйелді қолдай сөйледі.
— Білесіз бе, сеньор маэсе Николас, — деді ол шаштаразға қарап тіл қатып, — бақытсыздық оқиғалары жайында жазатын осынау жексұрын романдарды ағатайымның екі тәулік бойы бас алмай оқитын кездері де болатын. Одан соң, кей-кейде, кітапты былай лақтырып тастайтын да, семсерді ала сап әбден титықтап біткенше қабырғаға сұққыштайтын келіп. “Мен төрт дәуді тырапай асырдым, әрқайсысының бойының биіктігі мұнарадай еді”, дейтін. Қара суға түсіп терлеп кетеді, ал өзі болса бұны ағып жатқан қанға балайды, өзін айқаста жараланғандай көреді. Сосын бір бақыраш мұздай суды ішіп алады да, демалып, өзіне өзі келген соң: бұл қасиетті сусын, оны маған данагөй — қалай еді есімі? — Алкиф пе, Паф-пиф пе біреу, атақты сиқыршы және өзімнің адал досым әкеп берді, дегенді айтады. Жоқ, бәріне мен өзім кінәлімін: ағатайымның ақылы бүтін еместігін ертерек ескерткенімде оның бұлайша шектен шығуына жол бермес едіңіздер, осынау қарғыс арқалаған кітаптардың бәрін отқа жағып жіберер едіңіздер, өйткені дінбұзарлардың шимай-шатпақтары сияқты әлдеқашан отқа лақтыратын дүниелер дегеніңіз ол кісіде шаш етектен ғой.
— Мен де солай ойлаймын, — деп сөзге священник араласты, — ертеңнен қалдырмай аутодафе14 ұйымдастырып, алдағы уақытта оқырмандарды қазір, шамасы, абзал досым айналысып жүргендей істерге итермелемеуі үшін ол кітаптардың бәрін отқа жағатынымызға уәде берем.
Диқан мен Дон Кихот бұл әңгіменің бәрін естіп тұрған, өзінің серігі қандай сырқатқа шалдыққанына сол арада анық көзі жеткен диқан кенеттен:
— Мархабатты мырзалар! Антекерлік алькайд, айбынды Родриго де Нарваэс тұтқынға алып келе жатқан сеньор Балдуинге, ауыр жараланған маркиз Мантуанскийге және сеньор Абиндарраэс маврға есік ашыңыздар! — деп айқайға басты.
Айқайды естіген іштегілер сыртқа жүгіріп шықты, жерге түсуге шамасы болмай әлі күнге есектің үстінде отырған жанды еркектер — өздерінің досы, әйелдер — ағасы мен қожайыны ретінде түстеп таныған бойда оған жармаса кетіп құшақтай бастады. Ал, анау болса, оларға:
— Жә, қоя тұрыңдар! Атымның қырсығынан ауыр жараланып қалдым. Мені төсекке апарып жатқызыңдар, сосын, мүмкін болса, жарақатымды қарап, емдеуі үшін данагөй Урганданы шақырыңдар, — дегенді айтты.
— Сұмдық-ай, сұмдық-ай! — деп зар қақты күтуші әйел. — Қожайынды қандай қырсық айналдырып жүргенін жүрегім сезіп еді-ау менің! Түссеңізші жайлап, тілеуіңіз болғыр, біз сені әлгі Құрығандасыз-ақ өзіміз емдеп жазып аламыз. Күл болып күйіп кеткір рыцарлық кітапшалар ғой сізді осындай халге жеткізген!
Олар Дон Кихотты төсекке апарып жатқызып, қарап шықты, бірақ жарақат таба алмады. Ал анау бұларға денесін жай ғана ауыртып алғанын, өйткені бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген өжет те өктем он алыппен айқасқан кезінде өзінің Росинантпен бірге жерге гүрс құлағанын айтты.
— Өйдөйт деген-ай! — деп священник дауыстап жіберді. — Әңгіме енді алыптар жайына ауысты ма-ей? Егер тап күні ертең, күн ұясына қонғанға шейін, соның бәрі отқа өртенбесе, құдай тас төбемнен ұрсын!
Дон Кихотқа сұрақ қарша жауды, бірақ ол жауап қайтарудан қашқалақтап, өзім қазір айрықша мұқтаж боп жатқан нәрсем — тамақ ішіп алып, ұйқтауға мүмкіндік берсеңдер деген тілек білдірді. Оның тілегі орындалды, одан соң священник диқаннан Дон Кихотты қалай тауып алғаны жайында егжей-тегжейлі сұрастыра бастады. Диқан оған болған жайдың бәрін, тіпті рыцарымыздың жерде сұлап жатып та, үйге келе жатқан жолда да шатып-бұтқандарына шейін түгел, бүге-шігесін қалдырмай баяндап берген соң лиценциаттың бойында ойға алғанын орындауға деген зор құлшыныс пайда болды, ертеңіне онысын іс жүзінде орындады да, атап айтқанда, дос-жар адамы шаштараз маэсе Николасқа соғып, екеуі Дон Кихоттың үйіне қарай бағыт алды.
ҮІ тарау
Священник пен шаштараздың айлакер идальгомыздың кітап қоймасын барынша мұқият әрі қызғылықты түрде қарап шыққаны жайында
Анау әлі ұйықтап жатқан. Священник жиен қыздан зиянкес кітаптар жиналған бөлменің кілтін сұрап еді, қыз өтінішін қуана-қуана орындай қойды; араларында күтуші әйел де бар, әлгі бөлмеге келіп кірген олар көзкөрім тәуір мұқабамен тысталған жүзден астам қомақты кітапқа, сондай-ақ олардан гөрі көлемі шағындау басқа да кітаптарға кез болды, сол-ақ екен, осыны көзбен шолып өткен күтуші бөлмеден жүгіріп шығып кетті де, іле қасиетті су құйылған сауыт пен су себелегішті алып қайта кірді.
— Өтінем сізден, мархабатты мырза, сеньор лиценциат, бөлмені аластап жіберіңізші, — деді ол, — әйтпесе мына кітаптарда тығылып жатқан сиқыршылардың бірі болмаса бірі тұқымын тұздай құртуға оқталып жатқанымызға кектеніп, бізді жадылап тастауы да мүмкін ғой.
Күтушінің аңғалдығына күліп қана қойған лиценциат шаштаразға мынадай тәртіп ұсынды: шаштараз оған кітаптарды бір-бірлеп беріп тұратын болады, ал өзі оларды қарап шығады — өйткені, бұлардың арасында өлім жазасына кесуге болмайтындары да кездесіп қалуы ықтимал.
— Жоқ, — деді ашулы жиен қыз, — бұлардың арасында кешірімге лайық бір де біреуі жоқ, бәрі де бізге жаманшылық әкелді. Бәрін терезеден сыртқа лақтыру керек те, бір жерге үйіп, жағып жіберу керек. Ал егер мал қораға апарып, сол жерде өртесек тіптен жақсы болар еді, сонда бізді түтіні де мазаламас еді.
Күтуші де сол пікірде екен — осынау кінәсыз кінәлы болғандардың көзі жойылғанына екеуі де жан-тәнімен ынталы екен; алайда священник тым құрығанда әуелі кітаптың атын оқып шығу керек деп тұрып алды. Сөйтіп, оның қолына маэсе Николас ең алғаш табыс еткен дүние төрт бөлімнен тұратын Амадис Галльский болды.
— Мұнда айрықша мән бар, — деді священник, — менің білуімше, бұл Испания баспасынан шыққан алғашқы рыцарьлық роман боп табылады, басқаларының бәрі осыдан бастау алып, осының негізінде өмірге келген, сондықтан, менің ойымша, құдайға қарсы күпірліктің негізін қалаушы ретінде бұны еш аяушылық білдірместен отқа жағуымыз керек.
— Жоқ, сеньор, — деп шаштараз қарсылық білдірді. — Менің естуім басқашалау, жұрттың айтысынша, аталмыш тақырыпта жазылған кітаптардың ішіндегі ең тәуірі осы көрінеді, сондықтан осы бір ерекшелігін ескеріп, оған кеңшілік жасау қажет.
— Мұныңыз ақылға қонады, — деп келісті священник, — мұны қаперге алайық та, оған уақытша тірлік кеше тұруға мұрсат берейік. Ал, оның жанында кім тұр екен, енді соған келейік.
— Амадис Галльскийдің заңды ұлы Эспландианның ерліктері, — деп жария етті шаштараз.
— Ақиқатқа жүгініп айтар болсақ, әкесінің сіңірген еңбегін баласы малдана алмайды, — деді священник. — Мәңіз, күтуші сеньора, терезені ашыңыз да, лақтырып жіберіңіз, кейін өзіміз алау жағатын құшақ-құшақ кітаптың бастамасы осы болсын.
Күтуші бұл өтінішті зор қуанышпен орындады: қадірменді Эспландиан аулаға қарай ытқи жөнелді де, өзіне кесілген өлім жазасын сол жерде таңғаларлық шыдамдылықпен тосып жата берді.
— Әрі қарай кеттік, — деді священник.
— Одан кейінгісі — Амадис Греческий, — деді шаштараз, — меніңше, бұл қатарда бірөңкей Амадистің туыстары орналасқан секілді.
— Ендеше, қазір біз солардың бәрін түгел аулаға лақтырамыз, — деді священник. — Королева Пинтикинестраны, эклогтарымен15 қоса бақташы бала Даринельді және авторы көңіл қалауынша қитұрқы түрде қиыстырған барлық осынау шимай-шатпақты отқа өртеуден рақат табу үшін, тек осы үшін ғана, мен, егер кезбе рыцарь бейнесінде бой көрсетер болса, туған әкемді де отқа жағудан тайынбас едім.
— Мен де сондай ойдамын, — деді шаштараз.
— Мен де, — деді жиен қыз.
— Олай болса, оның бәрін бері әкеліңіз, аулаға шығарып тастайын, — деді күтуші.
Оған біраз кітап берілді, бірақ ол, шамасы, баспалдақты қиратып алудан қорықты ма екен, бәрін терезеден лақтыра салды.
— Ау, мынау не қылған семіз нәрсе? — деп сұрады священник.
— Дон Оливант Лаврский, — деп жауап қатты шаштараз.
— Бұл кітапты жазған Гүл бағының авторы, — деді священник. — Ашығын айтсам, бұл екеуінің қайсысында шындық көбірек немесе, дәлірек айтқанда, өтірік азырақ екенін өз басым анықтап бере алмас ем. Білетінім бір-ақ нәрсе: кітап әдепсіз әрі пәтуасыз, сондықтан — терезеден ытқыт.
— Келесісі — Флорисмарт Гирканский, — деп жариялады шаштараз.
— Е-е, сеньор Флорисмарт та осында жүр ме? — деп таңырқады священник. — Төтенше жағдайлар тұсында дүниеге келгеніне, таңғаларлық істер тындырғанына қарамастан бұның да қас-қағымда ауладан бір-ақ шығарына кепілмін. Бұл өзі сондай қасаң да қарабайыр тілмен жазылғандықтан, оған бұдан басқа баратын жол да жоқ. Аулаға апарыңыз оны, күтуші сеньора, сосын мынаны да ала кетіңіз.
— Әлбетте, мырзам, әлбетте. — деп дыбдырлады өзіне берілген қандай әмірді де қуана-қуана орындап жүрген күтуші.
— Мынау Рыцарь Платир, — деп мәлімдеді шаштараз.
— Ертеде жазылған роман, — деп ескертті священник, — бірақ оған кеңшілік жасауға болатындай дәлелді себеп таппай тұрмын. Бос әңгімені қойып, ана жаққа аттандырыңыз.
Айтқаны бұлжытпай орындалды. Крест рыцары аталатын тағы бір кітаптың беті ашылды.
— Осындай жанға жағымды аты үшін автордың надандығын кешіруге де болар еді. Екінші жағынан, “Крестің тасасында шайтан тұрады” деген сөз бекер айтылмаған ғой. Отқа лақтырыңдар оны!
Шаштараз сөреден тағы бір томды алып:
— Мынау Рыцарьлық айнасы деген кітап екен, — деді.
— Білемін бұл құрметлу кітапты, — деді священник. — Мұның кейіпкерлері сеньор Ринальд Монтальванский мен оның Кактың өзінен де асып түсетін алаяқ дос-жолдастары және Францияның Он Екі Пэрі мен олардың шыншыл жылнамашысы Турпин боп табылады. Солай бола тұрса да, шынымды айтсам, бұлар атақты Маттео Боярдо туындысының өмірге келуіне ықпал еткендіктен мен оларды мәңгілік қонысқа аттандырған да болар ем. Ал, Боярдоның шығармасына келсек, ол, өз тарапынан, шынайы христиандық сезімге басы бүтін берілген ақын Лодовико Ариостоға арқау болды, бірақ егер осы бөлмеден маған Ариосто ұшыраса қалса және оның өз ана тілінде сөйлемей, басқа тілде сөйлеп тұрғаны анықталса, онда мен оған ешқандай құрмет белгісін көрсете алмаған болар ем, ал егер өз тілінде сөйлеп тұрса, онда оны төбеме көтерер ем.
— Менде оның итальяншасы бар, бірақ оны түсінбеймін, — деді шаштараз.
— Түсінбегеніңіздің өзі жақсы, — деп іліп әкетті священник, — егер Ариостоны Испанияға алып келмесе, одан кастильдік адам жасап шығармаса, біз әскербасы сеньорды да кешірген болар едік: себебі осындай әрекеті арқылы ол бұның талай тартымды табиғи қасиетінен жұрдай етті ғой; ақиқатында, бұл поэтикалық туындыларды аударуға талап қылатындардың бәрінің басында болатын жай, өйткені өз жұмысына айрықша жауапты қарайтын және айрықша шебер деген аудармашының өзі де аталған дүниелердің түпнұсқа түрінде көтерілген биігіне ешқашан шыға алмайды. Тоқ етеріне келгенде, француз шығармашыларының қиыннан қиыстырған басқа да дүниелерімен қосып, бұл кітапты да кеуіп қалған құдықтың түбіне тастау керек, кемел оймен қайта үңіліп, бұларға қандай шара алу керегін ойлап тапқанымызша сонда жата берсін; ал енді маған салсаңыздар, мен Бернардо дель Карпьоға кешірім жасамас едім, оның осы арада бір жерде бұғып жатқаны кәміл, сосын Ронсеваль деп аталатын тағы бір осындай кітап бар: осы екі кітап, қалай қолыма түссе солай дереу күтушінің қолына тапсырылады, ал күтуші болса оны еш шімірікпестен отқа жібереді.
Шаштараз священниктің пікірін қоштады — өйткені, оны ізгі ниетті христиан және дүниедегі бар жақсылықты басыңа үйіп-төгем десең де айнымайтын ақиқаттың адал досы санайтын, сондықтан оның байламдары оған әрі әділ, әрі өте орынды көрінді. Сосын ол тағы бір кітапты ашты: бұл Пальмерин Оливский еді, ал оның қасында Пальмерин Английский тұрған. Аттарын оқып шыққан лиценциат:
— Мына оливаны16 аяқпен таптап, отқа өртеп, күлін желге ұшырып жіберу керек, бірақ ағылшынның пальмасын көздің қарашығындай қорғап, Александр Македонский Дарийден түскен олжаның арасынан тауып алған, сосын оған Гомер туындыларын салып қойған қол сандық секілді арнайы сандықшада сақтаған жөн, — деді. — Бұл кітапты қадір тұтудың мынадай екі себебі бар, қадірменді достым: біріншіден, ол өзі соншалықты жақсы дүние, ал, екіншіден, егер аңызға сенетін болсақ, оны португалдық бір данагөй король жазған көрінеді. Байқа-бақыла қамал-сарайындағы қым-қуыт оқиғалар өте тартымды — мұның бәрі авторының асқан шебер екенін айғақтап тұр. Байқампаз автор кейіпкерлерінің қоғамдағы өз салмақтарына орай пікірлері де көңілге қонымды болуын және өз ойларын ажарлы сөзбен айқын жеткізе білуін қатаң бақылап отырады. Сонымен, сеньор маэсе Николас, рақымшылық етсеңіз, бұл роман да, сондай-ақ Амадис Галльский де отқа жағылуға жатпайды, ал басқалары ешқандай тергеу, тексерусіз-ақ құри берсін.
— Сәл кідіре тұрыңыз, қадірменді достым, — деп қарсылық білдірді шаштараз, — мына арадан әйгілі Дон Бельянисті тауып алдым.
— Екінші, үшінші және төртінші бөлімдерінің зәрін шамалы азайту үшін, — деді священник кесіп-пішіп, — оған рауғаш берген артық болмас еді, сосын қалғанының бәрін лақтырып тастау керек; ал, Даңқ қамал-сарайына және одан да өткен өрескелдіктерге келер болсақ, соттың талқылауын біраз уақыт кейінге қалдыра тұрайық, сөйтіп оның түзелген-түзелмегеніне қарап жұмсақ немесе қатаң үкім шығара жатармыз. Ал, әзірше, қадірменді достым, оны өзіңіз ала тұрыңыз, бірақ ешкімге оқуға бермеңіз.
— Алғанда қандай, — деп салды қуанышты шаштараз.
Рыцарьлық романдарды одан әрі парақтауға кежегесі кейін тартқан священник күтушіге барлық үлкен томды алып, аулаға шығарып тастауға әмір етті. Күтуші болса бұл әмірді ықыласпен ылдым-жылдым орындады — кітаптан алау жағу оған кенептің сала құлаш кездемесін өте жұқа етіп тоқып шығудан әлдеқайда жеңіл шаруа көрінді, сондықтан бір дегенде сегіз томды бір-ақ көтеріп ала жөнелді де, терезеден сыртқа атып жіберді. Бірақ, бұл оған онша жеңіл жүк болмағандықтан, біреуі шаштараздың аяғының астына құлап түсті — анау мұның нендей кітап екенін білгісі кеп бетін ашып: Атақты рыцарь Ақ Тиранттың өмір жолы деп оқып шықты.
— Бізді шайтан айналдырып жүр! — деп өзеуреді священник. — Апырай, Ақ Тирант та осында ма? Қане, маған бере қойыңызшы оны, қадірменді достым, бұл деген жан рақатының қазынасы, ләззаттың көмбесі ғой. Мұнда айбынды рыцарь дон Кириэлейсон Монтальванский, оның інісі Томас Монтальванский және рыцарь Фонсека бейнеленеді, мұнда ержүрек Тиранттың догпен шайқасы суреттеледі, мұнда бойжеткен Сүйкімдінің аярлық әрекеттері, жесір әйел Жылмақайдың жезөкшелік айла-шарғылары, сондай-ақ, ақыр аяғында, императрицаның өз атшысы Ипполитке деген сүйіспеншілік сезімі баяндалады. Осы сөзіме сеніңіз, қадірменді достым, сөз саптауын бағалар болсақ, бұл әлемдегі ең тамаша кітап. Рыцарьлар мұнда ас ішеді, ұйықтайды, төсектерінде жатып дүние салады, өлер алдында өсиет қалдырады, мұнда осы іспетті өңге кітаптардан табыла қоймайтын басқа да көп нәрсе бар. Солай бола тұрғанымен, авторы оған саналы түрде не қилы қисынсыз нәрсені тықпалай беріпті, сол үшін оны өмірбақилық каторгаға жіберуге жаза кескен жөн болар еді. Ала кетіңіз оны, оқып шығыңыз, ақиқат шындықты айтқаныма сонда көзіңіз анық жетеді.
— Тап солай істеймін, — деді шаштараз. — Ал, мына шағын кітапшаларды неғыламыз?
— Бұлардың рыцарьлық романдар емес, өлеңдер екені көрініп-ақ тұр ғой, — деді священник.
Қолға іліккен біреуін ашып, бұның Хорхе Монтемайордың Дианасы екенін көрген ол қалған кітаптар да осы деңгейлес шығар деп ойлады.
— Бұларды өртеудің қажеті жоқ, — деді ол, — бұлар рыцарьлық романдар секілді бақытсыздық әкелмейді: зәредей зияны жоқ жақсы кітаптар.
— Аһ, сеньор! — деп дауыстап жіберді сол кез жиен қыз. — Бұларды да басқаларымен бірге өртеп жіберейікші! Өйткені, ағатайым рыцарьлық романдарға деген дәнекүстігінен айыққанымен, кім біледі, аяқ астынан өлең оқуға кірісіп, нәтижесінде бақташы балаға айналуды аңсауы да мүмкін ғой: ондай жағдайда ол тоғайлар мен шалғындарды аралап, өлең айтып, сыбызғы ойнап жүрмек, немесе, одан да ең жаманы, өзі ақынға айналмақ, ал бұл, естуімше, тез жұғатын және жазылмайтын дерт деседі ғой.
— Қыз дұрыс айтады, — деп мақұлдады священник, — досымыздың жолындағы бұл бөгесінді де былай ысырып тастағанымыз жөн. Ал, Монтемайордың Дианасына келсек, мен бұл кітапты отқа жақпау керек, тек одан данагөй Фелисье мен сиқырлы суға қатысты нәрселердің бәрін, сондай-ақ барлық ұзын-шұбақ тармақтарды сылып тастауды ұсынамын, бұл кітаптың игілігіне прозасы мен өз қатарлары арасында алдыңғы орынға шығу құрметін қалдырайық.
— Оның жанында Саламантинецтің жұрт Екінші Диана деп атап кеткен Дианасы жатыр, — деді шаштараз. — Сосын міне сол аттас тағы бір кітап — Хиль Полоның шығармасы.
— Саламантинец басқалармен бірге аулаға аттансын, отқа жағылуға үкім етілгендердің қарасын көбейтсін, — деп шешті священник. — бірақ Хиль Полоның Дианасын оны құдды бір Аполлонның өзі жазғандай қастерлеу керек. Қане, әрмен жылжиық, қадірменді достым, кідірістей бермейік, күн кешкіріп барады.
— Мынау он бөлімнен тұратын Махаббат қуанышы, — деп мәлім қылды шаштараз тағы бір кітапты суырып алып, — Сардиния ақыны Антоньо де Лофрасоның шығармасы.
— Діни дәрежеммен ант етейін, — деді священник, — Аполлон Аполлон болғалы, музалар — муза, ақындар — ақын болғалы әлі күнге дейін ешкім осыншама тартымды әрі осыншама жүйесіз кітапты әлі жазған емес; бұл өзі бұрынды-соңды жарық дүниеге келгендердің ішіндегі өзіндік болмыс-бітімі бар жалғыз шығарма, өзі рәуіштес барлық кітаптың ішіндегі ең тәуірі, ал оны оқымаған адамды әлі күнге шейін тартымды ештеңе оқи алмаған дей беріңіз. Қане, маған бере қойыңызшы оны, қадірменді достым, — егер өзіме флоренциялық жібектен тігілген сутана тарту етілсе мен оған осы олжама қуанғандай қуана қоймаған болар ем.
Керемет көңілденіп кеткен священник кітапты былай алып қойды, ал шаштараз болса шаруасына қайта кірісті:
— Ендігілері — Ибериялық бақташы, Энарестік нимфалар және Қызғаныштан сауықтыру.
— Бұларды еш іркілместен зиялы қауымның, яки күтушінің билігіне берейік, — деді священник. — Оның себебін сұрамай-ақ қойыңдар, әйтпесе бүгін бітіре алмаймыз.
— Бұлардан кейінгісі — Филида бақташысы.
— Ол әсте бақташы емес, — деп ескертті священник, — әжептәуір білімі бар қала тұрғыны. Оны әлденендей бір асыл мүлік секілді сақтап қоюымыз керек.
— Мына семіз кітап Алуан өлеңдер жиынтығы аталады екен, — деп мәлім етті шаштараз.
— Ондағы өлеңдер саны аздау болса біз оны көбірек қадір тұтар ек, — деп құлаққағыс етті священник. — Оны отап, жақсы дүниелермен бірге жағаласып кіріп кеткен жасықтарынан тазарту керек болады. Рақымшылық жасайық оған, өйткені, біріншіден, авторы менің дос-жар адамым, ал, екіншіден, бұл оның бұдан да гөрі асқақ, әрі жоғары рухты шығармаларына деген құрметіміз болсын.
— Міне, мынау Лопес Мальдонадоның Әндер жинағы, — деп шаштараз жалғастыра түсті.
— Бұл автор да менің жақсы достарымның бірі, — деді священник. — Өзінің орындауында бұл әндер жұрттың айызын қандырады, себебі оның дауысындай дауыс жан баласында жоқ. Эклогтары да біршама ұзақ, әрине, тәттінің дәмі таңдайыңнан кетпейтіні белгілі ғой. Таңдаулылар қатарына қосайық оны. Оның қасында тұрған қай кітап?
— Мигель де Сервантестің Галатеясы, — деп жауап қатты шаштараз.
— Бұл Сервантес дейтінмен баяғыдан жақсы достық қатынастамын, сондықтан оның өлеңдегі жетістіктері тіршілікте басына түскен жайсыздықтардан да аздау екені маған жақсы мәлім. Оның кітабында сәтті ойлап табылған нәрселер баршылық, бірақ жүзеге асырмақ болған ниет-мақсаттарының бәрі де аяқсыз қалған. Өзі уәде еткен екінші бөлімін күте тұрайық: бәлкім, ол түзелер, сөйтіп дәл қазір өзіміз көрсете алмай отырған рақымшылыққа ақыры бір қолы жетер. Ал, оған шейін өз үйіңізде қамауда ұстай тұрыңыз.
— Қуана-қуана, қадірменді достым, — деді шаштараз. — Міне, тағы үш кітапша: дон Алонсо де Эрсильяның Арауканасы, кордовалық сот Хуан Руфоның Австриадасы және валенсиялық ақын Кристоваль де Вируэстің Монсерраты.
— Бұл үш кітап, — деді священник, — испан тілінде жігерлі рухта жазылған дүниелердің ішіндегі ең тәуірі: бәрі де ең әйгілі деген итальяндық дастандармен иықтас тұр. Бұларды сақтаңдар — испан поэзиясының асқар шыңы ғой бұлар.
Ақыры священник кітап тексеруден қажыды, сондықтан ол қалғанын тексермей-ақ түгел отқа жағуға кеңес берді, бірақ дәл осы кезде шаштараз тағы бір кітаптың бетін ашқан-ды — ол Анжеликаның көз жасы екен.
— Мұндай кітапты отқа жағуға мәжбүр болсам мен де көз жасымды төгер-ақ едім, — деді священник, — өйткені, оның авторы тек Испаниядағы емес, бүкіл дүние жүзіндегі ең жақсы ақындардың бірі, оған қоса ол Овидийдің кейбір дүниелерін керемет жатық аударған кісі!
ҮІІ тарау
Ізгі ниетті рыцарымыз Ламанчалық Дон Кихоттың екінші мәрте аттануы жайында
Дәл осы мезетте Дон Кихоттың дауысы естілді.
— Мұнда келіңдер, мұнда, жаужүрек рыцарьлар! — деп айқайлады ол. — Жүректің айбаты мен білектің қайратын көрсетер шақтарың келді, әйтпесе сарай маңындағы рыцарьлар турнирде жеңіп кеткелі тұр!