Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 01

АЙЛАКЕР ИДАЛЬГО ЛАМАНЧАЛЫҚ ДОН КИХОТ
ОРЫС ТІЛІНЕН АУДАРҒАН
ҚҰРМАНҒАЗЫ ҚАРАМАНҰЛЫ
БІРІНШІ БӨЛІМ
БАСПАДАН
Испания мәдениеті үшін мың алты жүз бесінші жылдың орны бөлек. Саяси тұрғыдан да, экономикалық тұрғыдан да бұл жаңа жылдың бұрынғы өткен жылдардан бәлендей айырмашылығы жоқ еді және испан халқын жарылқап тастайтындай жақсылық әкеле қояр сыңайы да байқалмаған. Рас, Ү-ші Карл құрған, жаңа ғасырда немересі ІІІ-ші Филипптің қол астына өткен Испан империясы әлемдік держава деген атағын сол бұрынғысынша сақтап тұрған. Европадағы, Америка мен Азиядағы, сондай-ақ Африкадағы онсыз да ен байтақ иеліктерінен айрылып қалмауды, мүмкін болғанынша одан әрі кеңейте түсуді көздеген Испания теңізде де, құрлықта да бірде жеңіп, бірде жеңіліп дегендей дамылсыз соғыс жүргізіп жатқан.
Алайда 1605 жылғы қаңтар айының бас кезінде орын алған, былай қарағанда болмашы да қарапайым бір оқиғаны маңыздылығы жағынан әлгі аталған жайлардың бір де бірімен салыстыруға болмайтын. Қаңтардың сол бір күні Мадридтегі кітап дүкендеріне әдеби дабырасынан гөрі Алжирде тұтқында болып, азап шегуімен даңқы көбірек шыққан, жасы егде тартып қалған, оның үстіне өзі мүгедек бір жазушының романы сатуға түскен-ді. Жазушының есімі — Мигель де Сервантес Сааведра, шығармасының аты — “Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот” болатын. В.Г. Белинскийдің бейнелі тілімен айтқанда, “адамзат өнеріндегі жаңа дәуір” де, міне, дәл осы кітаптан басталған еді. Кітаптың жарық көргеніне төрт ғасыр толды. Сервантес қатысқан және куә болған сол заманның қанды шайқастары баяғыда ұмытылды, корольдер, қолбасшылар мен саясаткерлер келмеске кетті, бірақ қаламгердің аталмыш шығармасы оқырманды әділдік пен адалдыққа тәрбиелеп, толыққанды тіршілігін әлі жалғастырып келеді.
2005 жылғы қаңтарда Испания халқымен бірге күллі әлем жұртшылығы “Дон Кихот” романының баспа жүзін көргеніне 400 жыл толуын атап өтті. Император болудан үміткер кезбе рыцарь Дон Кихот пен оның бір аралдың бастығы болуды аңсайтын аңғал атқосшысы Санчо Пансаның бастан кешкен шытырман оқиғаларын суреттейтін Сервантестің бұл туындысы адамзат баласымен мәңгі бірге жасай беретін шығарма екенін әлем зиялылары бірауыздан мойындап отыр. Соның алдында бірер жыл бұрын ғана Норвегиядағы Нобель институтының ұйымдастыруымен 54 елдегі 100 айтулы қаламгерден құралған (ішінде Нобель сыйлығының бірнеше лауреаты бар) қазылар алқасы “Дон Кихот” романын әлем әдебиетінің ең үздік туындысы деп таныған болатын. Одан кейінгі орынды Марсель Прустың “Жоғалған уақытты іздеу әурешілігі” романы алды. Бұл екеуінен кейінгі орындар Гомердің, Толстойдың, Достоевскийдің, Кафканың, Фолкнердің, т.б. шығармаларына тиді.
Осынау мәңгі өлмес туындының иесі кім еді? Оның шығармашылық шеберлігі қалай қалыптасып еді? Романға арқау болған оқиғалар астарында қандай мән жатыр?..
Сервантес өмір сүрген заман аласапыран оқиғалар заманы болды. Ұлы суреткер алпыс сегіз жыл ғұмыр кешті. Ол Ү-ші Карл патшалығының соңғы жылдарын көре қалды, ІІ-ші Филипп пен оның баласы ІІІ-ші Филипп патшалық құрған алғашқы он сегіз жылдағы оқиғалардың куәгері болды және өзі де біраз жайды бастан кешті. Өз тарихындағы бұл кезеңде Испания әлемдік үстемдіктен бірте-бірте қол үзе бастаған. Әлемнің бестен бір бөлігін құрайтын жері, алпыс миллиондай халқы бар империяны әкесінен мұраға алған ІІІ-ші Филипп оны әлі де өз ықтиярынша билеп-төстеп отырған. Бірақ осынау орасан үлкен монархияның іргесі шым-шымдап сөгіліп, қатты бір дауылдан қалмайтындай халде тұрған. Көлемі одан әлдеқайда шағын мемлекеттер, — Англия, Франция, Голландия, — Испанияның шабуылдарына тойтарыс беріп қана қоймай, өздері де оған қарсы соғыс ашып жатқан. Екінші жағынан, ХҮІ-шы ғасыр — ұзақ уақыттар бойы “реконкистамен” (туған жерін басқыншы маврлардан тазартумен) айналысқан халықтың қолы босауымен ерекшеленетін. Соның нәтижесінде елдің арқасы кеңіп, аз уақытқа болса да қағанағы қарқ, сағанағы сарқ күй кешкен.
Өнер саласында Испанияда бұл кезеңде жазушылардың, суретшілер мен ғалымдардың айрықша талантты тобы еңбек етті. Сервантес, Лопе де Вега, Кальдерон, Тирсо де Молина, Кеведо, Гонгора, Греко, Веласкес, Мурильо сынды тұлғалар өмір сүрген бұл дәуірдің (ХҮІ-шы ғ. екінші жартысы мен ХҮІІ ғ.) “Алтын ғасыр” аталуының өзі тегін емес. Инквизиция мен өкіметтің айрықша қатыгездігіне қарамастан испан мәдениеті үшін бұл шын мәнінде де “алтын ғасыр” болған-ды.
Алайда, елдің еңсесі көтеріліп, екпіндеуі ұзаққа созылған жоқ, кешікпей-ақ халық күйзеліске ұшырады. Оған себепші монархияның мәжігүндігі болатын. Солтүстікте — Нидерландыда, оңтүстікте — Африка жағалауында, шығыста — Италияда иеліктері бар, мұхиттың арғы бетінде жатқан Американың асыл металл өндіретін кеніштерін қол астына қаратқан Испания билеушісі әлемдік монархия құруға ниеттенді. Осы мақсатты іске асыруға бағытталған әрекеттер халықтың әлеуетін азайтып қана қоймай, ақи-тақи діңкелетті. Американдық колониялардан ағылып келіп жатқан алтын мен күмістің көптігі ақшаны құнсыздандырды, Испанияның өз жеріндегі кеніштердің жұмысын тоқтатты, түрлі кәсіппен айналысуға, соның ішінде жүн және жібек маталар тоқу секілді орта ғасырлық өнеркәсіптің маңызды салаларымен шұғылдануға деген ықыласты жойды. Егін егу мен мал өсіру кәсібі де тоқырауға тап болды. Ал, бір соғысты аяқтап, екіншісін бастап жатқан әлемдік монархия болса армия мен флотты толықтыруға үсті-үстіне жаңа контингент талап етіп, халыққа салынатын салық санын көбейтіп жіберген еді. Осының салдарынан пайда болған экономикалық дағдарыс, аштық пен жалаңаштық жұртты күн көрудің жаңа амалын іздеуге мәжбүр етті. Еті тірі пысықайлар мұхиттың арғы жағына жол тартып жатты, бірқатары армияда қызмет етуге сұранды. Бірақ, мұндай жолы болғыштар онша көп емес-ті. Істейтін іс таба алмай тентіреп жүргендер әлдеқайда басым болатын. ХҮІ ғ. соңында Испаниядағы қаңғыбастар мен қайыршылар саны жүз елу мыңға (еркектер, әйелдер мен балалар) жетті. Халықтың екінші бір тобын монахтар мен католик дінінің басқа да өкілдері құрады: 1570 жылы он миллиондай өз тұрғыны бар Испаниядағы діни қызметшілердің саны жеті жүз мыңнан асты. Шаруасы шайқалған дворяндардың — жерден қол үзген идальголардың қарасы көбейіп, олардың арасында ештеңеге зауқы соқпайтын әрі-сәрілік, қызық қуушылық пен жалқаулық, діни фанатизмге ден қоюшылық, өмірді көрген түс секілді уақытша бірдеңе деп бағалауға бой ұрушылық дағдысы орнықты.
Сол тұста ғұмыр кешкен испандардың өмірі қиян-кескі оқиғаларға толы, мейлінше мазасыз, күні ертең не боларын болжап біле алмайтындай берекесіз болған-ды. Алайда бізге ғұмырбаян түрінде жеткен тағдырлар арасында Сервантестің пешенесіне жазылғандай кепті бастан өткерген бірде бір жан баласы жоқ. Шыр етіп жарық дүниеге келгеннен қабірге барып енгенге дейінгі аралықта осынау ұлы адамның көрмеген қорлығы, шекпеген мұқтаждығы, тартпаған тақсіреті кемде-кем. Ол өмір бойы кедейшілікте күн кешті, үш рет түрмеге түсті, Лепанто маңайындағы шайқас кезінде 1570 жылғы 7-ші қазанда ауыр жарақаттанып, мүгедек боп қалды, одан соң бес жыл Алжирде тұтқында болды... Бірақ, көз аштырмай төпелеген бақытсыздықтар оның жігерін жасытып, жүрегін қарайта алмады, азапқа толы өмірінің ақыр соңына дейін ақыл-ой айқындығы мен шығармашылық танымының тереңдігін, адамға деген сүйіспеншілігі мен өмірге деген іңкәрлігін жоғалтқан жоқ. Испан халқына тән қайырымдылық пен парасат, намысшылдық, қайсарлық пен табандылық секілді ізгі қасиеттің бәрі де осынау данышпан адамның бір басынан табылатын.
Мигель де Сервантес Сааведра 1547 жылғы 29 қыркүйекте Алькала-де-Энарес қаласында дүниеге келді. Әкесі Родриго де Сервантес емші болатын, шешесінің есімі Леонора де Кортинас еді. Қаламгер олардың төртінші боп көрген баласы-тұғын, шаңырақта одан басқа тағы да үш ер бала мен үш қыз бала болды.
Шыққан тегі жағынан Сервантес ежелгі дворян әулетіне жататын, бірақ қаламгер өмірге келген шақта бұл әулет әбден арып біткен еді. Жазушының атасы Хуан Андалусияда әжептәуір жоғары қызмет атқарып, тіпті бір тұста Кордова қаласында аға алькальд (әкімшіліктегі шенеунік) болып, әжептәуір дәулет жиған-ды, бірақ құлағының тосаңы бар әкесі Родриго ешқандай да сот немесе әкімшілік қызмет атқармаған, өз еркінше емшілік жасаудан әрі аспаған, яғни идальголар ортасында да онша үлкен беделге ие бола алмаған жан еді. Қаламгердің анасы да жоқ-жұқа дворяндар санатынан болатын.
Жазушыны өмір бойы өкшелеумен болған мұқтаждық оның шаңырағынан әу бастан-ақ орын теуіп, бесігін тербеткен-ді. Родриго де Сервантес табыс іздеп бір қаладан екінші қалаға қоныс аударуға мәжбүр болды. Мұның кішкентай Мигель үшін пайдасы да тимей қалмады. Ол өз халқының қалай тірлік кешіп жатқанын жас кезінен-ақ жақсы танып білді.
Кезбе емші Родриго де Сервантес жұмыс іздеп отбасымен бірге елдің бірқатар қаласы мен селосын адақтай отырып, ақыры 1551 жылы корольдіктің сол тұстағы ресми астанасы Вальядолидке келіп тұрақтады. Бірақ мұнда да ұзақ отыра алмады. Арада бір жыл өткенде жергілікті өсімқорға берешек қарызын өтей алмағаны үшін тұтқынға алынды. Нәтижесінде отбасының онсыз да жарытымсыз дүние-мүлкі қарыз өтемі үшін сатуға шығарылды. Әкесінің қаңғыбастық өмірі қайта басталып, оны әуелі Кордоваға алып келді, сосын Вальядолидке кері қайтарды, ол жерден Мадридке аттандырып, ақыры Севильяға оралтты. Мигельдің мектептен дәріс алу кезеңі сол Вальядолидте тұрған тұстарына дөп келеді. Он жасқа толған шағында ол иезуиттер коллегиясына түсіп, онда төрт жылдай (1557 - 1561) оқиды. Мигель оқуын Мадридте тәмамдайды, онда оған сол тұстағы ең үздік ұстаздардың бірі, гуманист Хуан Лопес де Ойос сабақ береді.
ХҮІ ғ. алпысыншы жылдарының соңына таман Сервантестердің отбасы тұлдырсыз тақыр кедейшілікке қарай біржола бағыт алады. Осыған байланысты Мигель мен інісі Родригоға өз нанын өздері тауып жеудің жайын ойластыруға тура келеді. Ортақол дворяндар алдында бұл орайда үш түрлі мүмкіндік бар-тын: біріншісі — шіркеуден, екіншісі — сарай маңынан, үшіншісі — армиядан бақыт іздеу еді. Өзін “ең сүйікті де қымбатты шәкіртім” деп жариялаған ұстазы Хуан Лопес де Ойостан кепілдеме алған Мигель екінші мүмкіндікті пайдаланбақ болады. Сөйтіп, Бесінші Пий папаның төтенше елшісі, монсеньер Джулио Аквавива-и-Арагонға қызметке тұрады. Ол испан тағының мұрагері дон Карлостың қайтыс болуына байланысты көңіл айту үшін және Испания мен Ватиканның арасындағы кейбір даулы мәселелерді шешу үшін 1568 жылы Мадридке келген болатын. Мадридтен елшімен бірге аттанған Сервантес 1559 жылдың басында Римге келеді. Аквавиваның қарамағында камерарий (кілтші) міндетін атқарады, яғни оның сенімді адамдарының бірі болады. 1570 жылдың көктемінде кардинал боп сайланған Аквавиваның қарамағында бір жылдай қызмет істегеннен кейін өзінің таза қанды испан екені жайындағы қағаздарын туралап алған Сервантес 1570 жылдың екінші жартысында осы Италияда орналасқан испан армиясына, Мигель де Монкаданың полкына кіреді. Сервантестің Аквавивадағы қызметінен кетуі, шамасы, патриоттық сезімге бой алдырып, түріктердің Жерорта теңізі аймағында қанат жайып келе жатқан агрессиясына тойтарыс беруге үлес қосу ниетінен туындаса керек.
Испан армиясы құрамында Италияда өткен бес жыл Сервантес өміріндегі ең бір маңызды кезең болды. Бұл оған елдің аса ірі қалаларын аралап көруге, — ол Римнен басқа да қалаларды, Миланды, Болоньяны, Венецияны, Палермоны көрді, — итальяндардың тұрмыс-тіршілігіне тереңірек қанығуға мүмкіндік берді. Сондай-ақ, аса бай итальян мәдениетімен, әсіресе әдебиетімен, оның ішінде антикалық әдебиетпен және антикалық мифологиямен танысты. Гомер, Вергилий, Гораций, Овидий сынды ұлылар шығармаларын, итальяндық Қайта өрлеу кезеңінің Данте, Петрарка, Ариосто, Боккаччо сынды өкілдерінің туындыларын, итальяндық новеллалар мен бақташылық романдарды оқыды. Сервантестің Италияда ұзақ уақыт болуы тек итальян тілін үйреніп қана қоймай, мадридтік мектепте алған гуманитарлық білімін кеңейте түсуіне де жақсы жағдай жасады.
Мұның бәрі ұлы қаламгердің рухани мәдениетінің қалыптасуына айрықша ықпал етті.
1571 жылғы 7-ші қазанда Лепанто маңайында атақты теңіз шайқасы өтіп, Қасиетті лиганың (Испанияның, папа мен Венецияның) біріккен флоты сол замандағы айтулы қолбасшы Хуан Австрийскийдің басшылығымен түрік эскадрасын тас-талқан ғып жеңіп, Түркияның Жерорта теңізінің шығыс бөлегін басып алмақ әрекетінің жолын кесті. Сол күні Сервантес безгек тиіп ауырып жатқан, бірақ шайқасқа қатысуға өзі сұранып тілек білдірді. Оның өтініші орындалып, қарамағына он екі солдат беріліп, қайық баспалдағын күзетуге жіберілді. Шайқас барысында ол үш жерінен жарақат алды: екі оқ кеудесінен, бір оқ иығынан тиген болатын. Соңғы жарақаты аса ауыр болды: содан бастап сол жақ қолы икемге келмейтін боп қалды. Жазушы Мессинадағы госпитальға түсіп, одан тек 1572 жылғы көкек айының аяқ кезінде ғана шықты. Алайда, осындай мүгедектіктің өзі де оны әскери қызметті тастап кетуге мәжбүр ете алмады. Лопе де Фигероа полкына жіберілген Сервантес біраз уақыт Корфу аралында тұрды. 1572 жылғы 2-ші қазанда Наварин маңайындағы теңіз шайқасына қатысты, ал келесі жылы Солтүстік Африкаға, Голета және Тунис бекіністерін нығайтуға жіберілген Хуан Австрийский басқарған экспедициялық корпустың құрамына енді. 1573 жылы Сервантестің полкы Италияға қайтарылып, әуелі Сардинияда, одан соң 1574 жылы Неапольда гарнизондық қызмет атқарды. 1575 жылғы 20 қыркүйекте жазушы армияда қызмет ететін інісі Родригомен бірге “Күн” аталатын галерамен Неапольдан Испанияға аттанды. Алайда, жолшыбай олардың галерасына теңіз қарақшылары шабуыл жасап, бәрін түгел тұтқындап Алжирге алып кетті.
Отанына оралар алдында Сервантес король ІІ-ші Филипптің атына кепілдеме хаттар алған болатын. Оған кепілдік еткен адамдардың — дон Хуан Австрийский мен Неапольдың вице-королі, герцог де Сесаның есімдері естіген құлаққа әжептәуір айбарлы еді. Оған қоса бұл хаттарда Сервантес жайында көп жылы сөз айтылған. Отаныма оралғанда жағдайымды жақсартуға көмегі тиер деп жинаған бұл хаттары Алжирде, керісінше, өлшеусіз зиян келтірді. Оның алғашқы қожайыны грек-ренегат Дели Мами мен Алжирдің билеушісі Гассан Паша кепілдік хаттарды оқып, оны аса бай адам екен деп ойлап қалған-ды, сөйтіп оны босатып алу үшін төленетін құнның бағасын шектен тыс өсіріп, бес жүз алтын эскудо деп белгілеген. Оған қоса, тұтқынның тезірек мәмілеге келуі үшін мойнына темір шығыршық салып, аяқ-қолын бұғаулап, адам төзгісіз ауыр жағдайда ұстаған. Әйтсе де, аталмыш хаттардың пайдалы жағы да болды: Сервантесті өлімнен сақтап қалды. Алжирлік қожайындар оны ауыр жағдайда ұстағанымен, мол өтемақы алармыз деген үмітпен өмірін сақтауға тырысты.
Тұтқында болған бес жылдың ішінде Сервантес қашып шықпаққа үш рет әрекет жасайды, бірақ үшеуі де сәтсіздікке ұрынады және бәрін де өзі ұйымдастырғанын мойнына алады. Қит еткен кемшілігі үшін тұтқындарды дарға асып, қазыққа отырғызып аяусыз жазалайтындығымен аты шыққан қатыгез әкім Гассан пашаның өзі оның осынау жүрек жұтқан батылдығына дән риза болады. Сөйтіп, біржола титығына жеткен отбасы ақыры талап етілген соманы жинап, өтемақысын төлегеннен кейін Сервантес тұтқыннан босап, 1580 жылғы 24-ші қазанда Алжирді тастап шығады.
Сервантесті отаны мейлінше енжар қарсы алады. Туған жеріне табан басқан сәттен-ақ ол өзінің, соғыс ардагерінің, Лепант шайқасына қатысқан адамның, ешкімге де керегі жоқтығын, отбасы мүшелерінен басқаның бәрі өзін ұмыт қалдырғанын аңғарады. Отбасы да қайыршылықтың аз-ақ алдында отыр екен. Әкесі біржола керең боп қалыпты, соған байланысты ем-дом жасауын доғаруға мәжбүр бопты (ол 1585 ж. қайтыс болды). Сөйтіп, отбасын асырау міндетін мойнына алған Мигель бірден жұмыс іздеу қамына кіріседі. Оның алдында екі жол тұрған: бірі — әскери қызметке қайта оралу болса, екіншісі әдеби еңбек арқылы табыс табу еді. Сервантес табысы сенімдірек көрінген бірінші жолды таңдайды.
1581 жылы Испания Португалияны өз құрамына қосып алған еді, сондай-ақ теңізде үстемдік жүргізу мақсатында әрекет жасап жатқан. Бұл әрекет Испанияны 1588 жылы үлкен апатқа ұшыратты — Англияға шабуыл жасау мақсатында жинақталған, “Жеңілмейтін Армада” деп аталған орасан үлкен флоты Ла-Манш бұғазы мен Солтүстік теңіз суларында сұрапыл дауылға тап болып, талқаны шықты. Алайда, Португалия мен оның колонияларын игеру, сондай-ақ Англияны басып алу мақсатында жүргізіліп жатқан кең құлашты жаңа дайындықтар епсекті адам үшін зор мүмкіндік ашып тұрған. Сервантес те сондай жандардың санатынан еді. Әскери кәсіпке қайтып оралған ол әуелі Португалияда қызмет істеп көрмек болды. 1581 жылы әскери шабарман ретінде Солтүстік Африкаға, Оранға барып қайтты, одан соң біраз уақыт герцог Альбаның Томардағы қосынында болды. Алайда, материалдық жағдайының жақсармайтынына көзі жеткен Сервантес ұзамай әскери қызметпен біржола қош айтысты.
Бұл тұста отбасының тұрмысы түзелмек түгілі жыл өткен сайын құлдырап бара жатқан, оның үстіне орталары Сервантестің некесіз туған қызы Исавель де Сааведрамен толыққан болатын. Үй-іші жағдайының жөнделіп кетуіне Сервантестің Эскивьяс қалашығында туып-өскен, он тоғыз жасар Каталина де Саласар-и-Паласьоспен некеге тұруы да (1584) көмектесе алмады: келіншегінің жасауы тым жарытымсыз боп шықты. Алдағы күндер оған да, үй-ішіне де қуанышты ештеңе емексітіп тұрған жоқ-ты. 1587 жылы Эскивьястағы шаңырағынан уақытша қол үзген Сервантес елдің оңтүстік өңіріне, Андалусияға бет алды — американдық колониялармен қызу сауда жүргізіп жатқан бұл өңірде табыс табу мүмкіндігі мол болатын. Сервантестің бұдан кейінгі он бес жыл өмірі Андалусияның ірі сауда орталығы әрі ең бай қаласы Севильяда өтті.
Алғашқы кездері жазушының бағы жанғандай-ақ еді. Король үкіметінің сол тұстағы бар арманы ағылшын жағалауын жаулап алу болғандықтан, ХҮІ ғ. сексенінші жылдарында Андалусия армия мен флотты жабдықтайтын негізгі аймаққа айналған. Сол кезең үшін орасан көп мөлшерде қажет болған азық-түлік дайындау операциясы мұны іске асыратын қызметшілер құрамының да мол болуын қажет еткен. 1587 жылдың күзінде Сервантеске Севилья маңайындағы шағын қалалар мен селолардан “Жеңілмейтін Армадаға” азық-түлік дайындайтын комиссар боп орналасудың сәті түсті. Армияны жабдықтау ісі негізінен жергілікті тұрғындардың өз қажеттілігінен артылған азық-түлігін күшпен тартып алу жолымен жүргізілетін. Сервантес сергек те терең ақыл-ой иесі болғанымен аса бір ұқыпты адам емес-ті. Есеп-қисап қағаздарына немқұрайды қараушылығы оны қаржы бақылау орындарымен қақтығысқа ұрындырып, оған заңсыз реквизиция жүргіздің, ақшаны жасырып қалдың деген айып тағылды. Осындай кезекті бір текетірестен кейін жазушының аз уақытқа Кастро-дель-Рио қаласындағы түрмеге (1592) жатып шығуына тура келді. Сөйтіп, азық-түлік мекемесіндегі қызмет Сервантес пен оның сол бұрынғыша Мадридте тұрып жатқан отбасының жағдайын жақсартудың орнына одан әрі нашарлатып жіберді.
1594 жылдың ортасына таман Гранада корольдігінде салық бересісін жинаушы қызметіне орналасуы Сервантесті жаңа кесепатқа душар қылды. Бересіні жинауға белсене кіріскен ол сол жылдың тамыз айында Мадридке аударуы үшін севильдік банкир Симон Фрейре де Лимаға 7400 реал табыс еткен-ді. Ұзақ жылдар бойы қыр соңынан қалмайтын қырсыққа Сервантес дәл осы арада тап болды. Банкир өзін банкротпын деп жариялады. Қазына одан Сервантес табыс еткен соманы өндіріп алуын алғанымен, онымен іс біте қоймады. Жиналған бересінің қалған сомасын Сервантес қазынаға заңды түрде түгел табыс етсе де, шенеуніктер оған жасырып қалғаның бар деген кінә тағып, үлкен көлемдегі сомаға айып төлеттірмек болды. Кінәсіз екеніне бұлтартпас дәлел келтіре алмағандықтан және аталған айыппұлды төлейтін жағдайы болмағандықтан Сервантес 1597 жылғы қыркүйекте Севильядағы корольдік түрмеге қамалып, онда үш айға жуық отырып шықты. Одан соң ақша жасырғаны жөніндегі осы іске байланысты ол 1602 жылы тағы да түрмеге қамалды. 1608 жылғы қараша айында, яғни айып тағылған кезден он - он бір жыл өткеннен кейін, қайта сотқа шақырылып, сол іске байланысты одан тағы да жауап алынды.
1604 жылы Севильямен қош айтысқан Сервантес Испанияның уақытша астанасы — Вальядолид қаласына келіп қоныстанды, үй-іші де (Эскивьяста тұрып жатқан әйелінен басқалары) сонда көшіп келді. Бұл кезде Сервантестің отбасы шағындалып та қалған — Алжирде өзімен тұтқында бірге болған інісі Родриго Фландрияда қаза тапқан, енді қазір шаңырағында Андрея мен Мадалена есімді екі апасы, Исавель де Сааведра есімді некесіз туған қызы және Костансо Овандо есімді жиен қарындасы ғана бар еді. Үй-ішінің жағдайы сол бұрынғыша жадау күйде болатын.
Вальядолидке келіп орнығуымен Сервантес ғұмырбаянындағы жиырма бес жылдық мерзімді қамтитын үшінші, аса маңызды кезең аяқталады. Таланты әбден қалыптасқан Сервантестің шығармашылық өмірінің үшінші кезеңіне “Галатея” аталатын бақташылық романы және көпшілігі бізге жетпеген отызға жуық драмалық шығармасы, яғни “комедиялары” жатады. Оның бұл кезеңдегі драмалық шығармалары жайында 1615 жылы жарық көрген “Сегіз комедия мен сегіз интермедия” аталатын жинағына жазған алғысөзінен білеміз. Мұнда ол “Алжирлік салт-сана”, “Нумансияның күйреуі” және “Теңіз шайқасы” туындыларының Мадрид театрларында қойылғанын хабарлап, жиырма-отыз пьеса жазғанын айтады.
Автордың өзі атап өткен үш шығарманың ішінде “Нумансияның күйреуі” трагедиясы Алтын ғасырдағы испан театрының ең елеулі қойылымдарының бірі болған еді. Рим қолбасшысы Сципион қоршауға алған кельтиберлердің ежелгі астанасы Нумансияны қорғаушылардың ерлігін суреттейтін, патриоттық тақырыпқа жазылған бұл туынды испан театрларында күні кешеге дейін көрсетіліп келді.
Сервантес шығармашылығының келесі кезеңі, шын мәніндегі ең ұлы кезеңі ХҮІІ ғасырдың алғашқы жылдарынан, дәлірек айтқанда, 1603-ші жылдан бастау алады. Бұл кезеңде ол әлемге “Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот” атты екі бөлімнен тұратын романын берді, “Сегіз комедия мен сегіз интермедия” жинағын шығарды, айрықша тартымды новеллалар мен “Парнасқа сапар” поэмасын, “Персилес пен Сихизмунда”, т.б. шығармасын жазды.
Әрине, бұлардың арасындағы ең шоқтығы биік туынды “Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот” романы еді. Ол тек Сервантес шығармашылығының асқар шыңы ғана емес, сонымен бірге әлем әдебиетіндегі теңдесі жоқ ұлы туындылардың бірі болатын.
Қаламгер бұл шығармасын 1603 жылдан бастап жазуға кіріскен секілді және бұл оның Севилья түрмесінде қамауда жатқан кезеңіне тұспа-тұс келеді. Бұған романның “жаныңа маза бермейтін не қилы берекесіздік пен жүйкеңді жейтін бір сарынды дыбыс жайлаған орын боп табылатын абақтыда” туғаны жайында Сервантестің өзі куәлік етеді. Романның екі бөлімнен тұратыны мәлім, екінші бөлімін Сервантес алғашқысы жарық көргеннен кейін он жылдан соң жазды.
Осынау қомақты туындысының өне бойында Сервантес оқырманға мұны жазуға өзін құлшындырған жалғыз ғана себеп — рыцарьлық романдардың ерсілігін келеке ету, оларды “күлкінің күшімен” күйрету екенін жалықпай қайталап айтып отырады. Аталмыш әдеби дүниелерге сол тұста жұртшылық үлкен қызығушылық танытқанын ескерсек, — 1508-ші жылдан 1612-ші жылға дейінгі аралықта Испанияда рыцарьлық жанрда 120 роман жарық көргенін, солардың ішінде тек “Амадис Галльский” немесе “Пальмерин Английский” секілді санаулылары ғана көркем шығарма санатына қосылатынын айта кету керек, — Сервантес бастаған күрестің мейлінше заңды да маңызды шаруа екенін мойындамасқа лаж жоқ. Солай бола тұрғанымен, рыцарьлық әдебиетпен романның бірінші бөлімінің алтыншы тарауында “есеп айырысқаннан” кейін (Дон Кихоттың рыцарьлық кітапханасының көзін жою), есалаң кейіпкерін өзін қоршаған ортаның ащы шындығымен бетпе-бет келтірген Сервантестің тек соның өзін ғана емес, сондай-ақ ол тіршілік етіп жүрген қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздіктерді де қатаң сынға алатыны бізге бек жақсы мәлім. Романдағы оқиғалар одан әрі өріс алған сайын пародия да күрделілене түседі, кітабилік түрден арылып, сынап-мінеушілік сипаты барынша айқын түр табады. Романның сатиралық уыты авторды инквизицияның назарына іліктіруі мүмкін болғандықтан, Сервантес одан арғы жерде өз позициясын бүркемелеуге мәжбүр болып, романға “араб-ламанчалық тарихшы” Сид Ахмет Бен-инхали дегенді енгізіп, жекелеген сатиралық ой-пікірін соның аузына салады. ІІ-ші Филиптің 1559 жылы еретиктерді (дінбұзарлар мен теріс пиғылдағыларды) топ-тобымен көпшіліктің көзінше тірілей өртегенін ұмыта қоймаған Сервантес айрықша сақ болуға тиіс еді. Жолында тұрған кедергілерді оның осынша батылдықпен және де тапқырлықпен айналып өткеніне қайран қаласың.
Рыцарь мен оның атқосшысын романның басты кейіпкері етіп таңдап алуының өзі қаламгер кемеңгерлігінің бір нышанындай. Сервантестің бұларды өзі де бір мүшесі боп табылатын испанның азып-тозған дворяндығы мен жер иелігінен жырақтап қалған қара бұқара арасынан іріктеп алуы да тегін емес. Дон Кихот пен Санчо Пансаның әлеуметтік салмағы мол бейнелері Сервантеске кеңінен көсіліп, тереңнен толғауға мүмкіндік берді.
Рыцарьдың есалаңдығын желеу еткен Сервантес адамгершілік абзал қасиеттер, саяси пайым-парасат пен адалдық жайында замандастарының құлағына құймақ болған ой-тұжырымдарын соның аузымен айтқызады. Осынау лұғатты лебіздерден Сервантестің шексіз бай өмір тәжірибесі мен рухани мәдениетінің мол қазынасы, антикалық және ұлттық испандық мұра мен итальяндық Қайта өрлеудің озық үлгілерінен сусындаған терең білімі андағайлап тұр. Ал, Санчо Пансаның сөзінен мыңдаған жылдар бойы жинақталған халық даналығы, қашан да жерге қожалық етуге құштар шаруаның (Санчоның аралға ие болсам дейтін таусылмас арманы соның дәлелі) қияли ойлардан ада пиғылы көрініс береді. Шынтуайтына келгенде, Сервантестің осынау ұлы шығармасы рыцарь мен атқосшысының үзілмес-тынбас диалогы боп табылады. Санчосыз Дон Кихоттың өмірі мәнсіз боп көрінетіні секілді, Дон Кихотсыз Санчоның да өмірі сәнсіз. Толассыз пікір алмасу екеуі үшін де аса бағалы; бұл бір-бірін рухани байытып, биік самғайтын гуманистік ой-ниет пен қапыда қалдырмайтын халық даналығы бір-бірімен үйлесімді түрде ұштасып жатады. Пікір алмасудың ауқымы кең және сол заман үшін аса маңызды болған көп мәселені қамтиды; барынша бүркеулі болғанымен көп жағдайда (әсіресе, екінші бөлімде) айқын әшкерелеуші сипатта көрініп отырады. Бұған романдағы оқиғалар өтетін орынның оңтайлы таңдап алынуы да септігін тигізеді: шығармаға арқау болған іс-әрекеттің барлығы дерлік кастильдік деревня тіршілігі ауқымында, Испаниядағы ең кедей провинциялардың бірінде — диірмендері, күре жолдары, дәмханалары бар, жылпостау, надан, бірақ ақпейіл де сормаңдай адамдар мекендейтін қу медиен Ламанчада өтеді.
Герцог қамал-сарайында болған кездерінде роман кейіпкерлері ерлі-зайыпты байшыкештер мен олардың құйыршықтары тарапынан келемеш пен мазақтың не түрін көріп, аз мерзімге бір-бірінен қол үзіп қалады. Бірақ бір-бірінен жырақтап кеткен осы уақыттың өзі олардың достығының қандай берік әрі бір-біріне қандай пайдалы екенін тағы бір көрсетіп береді. Өзінің жалған-мазақ губернаторлығына шынымен сеніп қалған Санчо айрықша ұйымдастырушылық қабілет танытады. Романның екінші бөлімінің оның осы губернаторлығына арналған тараулары, сондай-ақ Дон Кихоттың аралға аттанар алдында атқосшысына берген салиқалы ақыл-кеңесі үш Филипп патшалық еткен тұстағы Испаниядағы мемлекеттік құрылымның кембағалдығы мен әлеуметтік әділетсіздігін әшкерелейтін сатира боп шыққан; мұндай кембағалдық пен әлеуметтік әділетсіздіктің күйігін Сервантестің өзі де талай тартқан болатын. Герцог сарайында жатуының ерсі нәрсе екеніне рыцарьдың көп ұзамай-ақ көзі жетеді. Санчоның губернаторлықтан бас тартуы, оның Дон Кихотпен кездесуі, екеуінің қамал-сарайды тастап шығуы және жазушының рыцарьдың аузымен айтқызған бостандыққа деген мадақ бұлардың қоршаған ортадағы ашкөздік, жатыпішерлік, кеудемсоқтық, рухани кемтарлық пен қатыгездіктен мерейі үстем шыққанын паш етеді: романнан бұл секілді сиықсыз қасиеттердің тек сұмпайылар мекендеген герцогтың қамал-сарайына ғана емес, ХҮІІ ғасырдағы күллі испан тіршілігіне тән екенін айқын аңғаруға болады.
Сервантестің мәңгі өлмес туындысы адамзат үшін Дон Кихот пен Санчо Панса бейнелерінің айрықша көркем сомдалуымен де, онда алға тартылатын идеялардың ешқашан ескірмейтін өміршеңдігімен де құнды. Шынында да, “Дон Кихотты” оқыған кезде Сервантестің жоқ-жітіктер мен жәбір көрушілерді қорғау адамның асыл парызы екені жайындағы, “адамдар сенікі және менікі деген сөздерді білмеген” Алтын ғасыр турасындағы, отан хақындағы, әділ және әділетсіз соғыстар жөніндегі, бейбітшілік пен бостандық жайындағы идеяларының заманымыздың ізгі мұраттарымен қалай үндесіп жатқанын көріп еріксіз таңданасың.
“Дон Кихоттың” екінші бөлімі, шамасы, 1613 жылдан жазыла бастаса керек, ал сатуға 1615 жылғы қараша айында түскен-ді. Бірақ соның алдында, 1614 жылдың жазында, Алонсо Фернандес Авельянеда дейтін біреу жазған жалған “Дон Кихоттың” екінші томы жарыққа шықты. Бұл жалған шығарманың авторы кім болғанын зерттеушілер әлі күнге шейін анықтай алмай келеді. Осынау жасанды дүниенің пайда болғаны жайында Сервантес “Дон Кихоттың” екінші бөлімін аяқтап қалған кезде білді. Романның жалғасы жазылып жатқанынан хабардар болған Авельянеда дейтін бүркеншек ат жамылған алаяқ екінші бөлімді автордан бұрынырақ жарыққа шығарып табыс тауып қалуды, оған қоса Батыс Европа елдері мен мұхиттың арғы бетіндегі колонияларға кеңінен танылып үлгерген шығарманың жақсы атына кір келтіруді көздеген болса керек. Жалған “Дон Кихоттың” жарық көруі Сервантестің жанына өте ауыр тиді және мезгілінен бұрын дүние салуына себепкер болғаны да сөзсіз. Алайда ол өзінің беймәлім дұшпанына ашу-ызаға толы жауап хат жазумен ғана шектелді. Ал, жасанды роман болса, оны жазған адамның әжептәуір әдеби шеберлігіне қарамастан, көптің көңілінен шыға алмады, сөйтіп ұзамай ұмыт болды.