Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 26

Ол есікті іштен кілттеп алған бойда, бекетшінің зайыбы әй-шай жоқ шаштараздың сақалына жармаса кетіп:
— Олда-білдә шыным, енді менің құйрығымнан сақал тақпайтын боласыз, оны тап осы қазір қайтарып бересіз: өйткені, күйеуімнің керек-жарағы әр жерде шашылып жатыр, не деген масқара, — яғни, мен оның тарағын айтып тұрмын, оны бұрын әрдайым мына әп-әдемі құйрығыма қадап қоятынмын! — деп айқайды салды.
Шаштараз бергісі келмей қашқақтап, әйел құйрықты өзіне қарай жұлқылап жатты; ақыры лиценциат оған құйрықты қайтаруы керегін айтты, өйткені қазір енді жалған сақалға қажеттілік жоқ, керісінше ол тіпті табиғи түр-сықпытымен-ақ көріне беруге ерікті, ал Дон Кихотқа мұны өздерін тонаған қылмыскерлерден қашып осы бекетке келіп бас сауғаладым деп түсіндіруге болады, егер Дон Кихот принцессаның малайы қайда деп сұраса, принцесса оны елге қайтып келе жатқанын, жанында күллі корольдіктің құтқарушысы барын хабарлау үшін алдын-ала аттандырып жіберді деп жауап беру керек, деді. Священниктің дәлелдемелеріне көңілі көншіген шаштараз құйрықты бекетшінің зайыбына қуана-қуана қайтарып берді, құйрыққа қоса олар әйелдің Дон Кихотты ана жақтан алып шығу үшін берген басқа дүниелерін де қайтарды. Бекеттің тұрғындары Доротеяның сұлулығына тамсанып, жас жігіт Карденьоның сымбаттылығына сүйсініс білдірді. Священник дастарқанға қолда бардың бәрін әкелуге әмір етті, ақысын жақсылап төлейді-ау деп дәмеленген қожайын әп-сәтте-ақ тәп-тәуір түскі ас әзірлей қойды; Дон Кихот бұл кезде ұйқтап жатқан, бәрі бірауыздан оны оятудың қажеті жоқ, өйткені қазір оған тамақтан гөрі ұйқы пайдалырақ деген ұйғарымға келді. Түскі ас үстінде жолаушылар бекетші мен әйелінің, олардың қыздарының және Мариторнестің көзінше ақыл-есті жоғалтудың Дон Кихот тап болған айрықша түрі жөнінде және оны қалай іздеп тапқандары жайында әңгімеледі. Бекетшінің зайыбы Дон Кихот пен малшының арасында болған жайды жыр қылды, сосын Санчо жоқ па екен деп айналасына жалтақтай қарап, жоқ екеніне көз жеткізген соң, көрпеге салып қақпақылдау хикаясын айтып берді, тыңдаушылар бұған ішек-сілелері қата күліп алды. Ал, священник Дон Кихоттың нәгүманға айналуының себебі рыцарьлық романдарды оқуға салынғандығы деген пікір айтқан кезде бекетші әңгімеге араласты:
— Ондай дертке қалай тап болғанына қайранмын. Меніңше, бұдан артық қызық кітапты жер-дүниеден таппайсың, шын сөзім, тіпті өзімде де әрқилы қағазбен бірге сондай бірнеше роман сақтаулы тұр; бұлар менің өмірімнің қуанышы, жалғыз мен үшін ғана емес басқалар үшін де солай: өйткені, егін жинау кезінде түрлі мерекеге орай осында орақшылар жиналады, араларынан сауатты біреу қашан да табылады, сөйтіп ол кітапты қолына алады, ал біз, отызға тарта адам, оны айнала қоршап отырамыз да рақаттана тыңдаймыз, аузымыздың суы құриды. Басқаны қайдам, әйтеуір өзім рыцарьлардың оңды-солды дарытып жататын сұрапыл қатты соққылары жайлы естігенімде делебем қозып, әлде біреудің тұмсығын қан жалатқым-ақ келіп тұрады, ал енді бұл жайында күндіз-түні тыңдауға бармын.
— Ол кітаптарды мен де сенен кем жақсы көрмеймін, — деді әйелі, — себебі сен соны тыңдап отырған кезде ғана үйімде тыныштық орнайды: есіл-дертің соған ауып кетеді, тіпті менімен ұрсысу да ойыңа кірмейді.
— Айна-қатесіз рас, — деп мақұлдады оны Мариторнес, — шынымды айтсам, романдарды тыңдауға мен де керемет ынтызармын, олар сондай тартымды, әсіресе әлдебір сеньораның апельсин ағашының түбінде сүйіктісімен құшақтасып отырғаны, ал күзетке қойылған дуэньяның қызғаныштан іші күйіп, дегбірі кетіп тұрғаны жазылған жерлер сондай сүйкімді. Қысқасы, мұның бәрі маған балдай жағады.
— Ал, сіз не айтасыз, сүйкімді бойжеткен? — деп сұрады священник бекетшінің қызынан.
— Тіпті өзім де білмеймін, құдай ақы шыным, — деп жауап қатты ол. — Мен де тыңдаймын оқығандарын, түк ештеңе түсінбесем де рақаттана тыңдаймын. Тек маған соққылар ұнамайды — соққылар әкеме ұнайды, маған ұнайтыны — рыцарьлардың ханымдарынан қол үзіп қалған кездегі өкініш-күйініштері: қатты аяғандықтан кейде тіпті өксіп те аласың.
— Ал, егер рыцарьлар сізді ойлап өкситін болса, оларды жұбатуға тырысар ма едіңіз, сүйкімді бойжеткен? — деп сұрады Доротея.
— Білмеймін не істейтінімді, — деп жауап қатты қыз, — тек білетінім, кейбір ханымдар сондай қатыгез болады, рыцарьлар оларды жолбарыс қаншығы, арыстан қаншығы деп және басқа да осындай жүрек айнитын сөздермен атап жатады. Құдай басқа бермесін! Сезімнен де, ар-ұяттан да ада не деген жұрт десеңізші: олардың тәлімсіп, тұмсық көтергендерінің салдарынан ақ ниетті адам өлуге немесе ақылынан адасуға мәжбүр! Бұлайша бұлтаққа салудың не қажеті барын білмеймін, егер олар соншалықты жібі түзу әйел болса рыцарьларға неге күйеуге шықпайды: ал аналарға да керегі тек сол ғой.
— Аузыңды жап, қызым, — деді бекетшінің зайыбы, — байқаймын, бұл істерден әжептәуір хабардар секілдісің, ал бойжеткенге көп білген және көп мылжыңдаған жараспайды.
— Сеньор өзіме сұрақ қойған соң оған жауап бермей қала алмадым, — деп наразылық білдірді қыз.
— Былай етіңізші, қожайын, әлгі кітаптарыңызды мұнда алып келіңізші, мен қарап шығайын, — деді священник.
— Мақұл, әкелейін, — деп келісе кетті бекетші.
Бөлмесіне барып, ол жақтан қақпағы жіңішке шынжырмен бекітілген ескі сандықшаны алып келді де, ішінен үш қалың том және әдемі қолтаңбамен толтырылған әлдебір қағаздарды алып шықты. Бірінші кітап Дон Сиронхил Фракийский екен, екіншісі — Фелисмарт Гирканский, ал үшіншісі — Ұлы қолбасшы Гонсало Фернандес Кордовскийдің тарихы мен Дьего Гарсия де Паредестің ғұмыр жолы боп шықты. Алғашқы екеуінің тақырыбын оқыған бойда-ақ священник шаштаразға қарап:
— Қазір бізге тек досымыздың күтушісі мен жиен қарындасы ғана жетіспей тұр, — деді.
— Оқасы жоқ, — деді шаштараз келісіңкіремей, — бұларды өзім-ақ мал қорасына алып бара алам немесе пешке тастай салуыма да болады, — айтқандай, ана қараңыз, пештің оты лаулап-ақ тұр екен.
— Не дейсіз? Кітаптарымды отқа жақпақсыз ба? — деп сұрады бекетші.
— Тек екеуін ғана, — деп жауап қатты священник: — Дон Сиронхил мен Фелисмартты.
— Немене, сонда бұлар дінге қарсы әлде флегматикалық дүниелер ме, неге өртемексіздер бұларды? — деп тәптіштей түсті бекетші.
—Флегматикалық емес схизматикалық35 деу керек, достым, — деп құлаққағыс етті шаштараз.
— Мейлі, солай-ақ бола қойсын, бірақ сіздер міндетті түрде әйтеуір бірдеңені отқа жаққыларыңыз келсе, онда Ұлы қолбасшы мен Дьего Гарсияны алыңыздар, ал бұдан басқаларын жаққызғанша өз баламды жаққызғаным жақсы! — деді бекетші.
— Достым! — деп қарсылық білдірді священник. — Бұл екі кітап өтірікке, бос мылжың мен пәтуасыз әңгімеге толы, ал ұлы қолбасшы жайындағы мына кітап болса, бұл шыншыл шығарма, онда көптеген ұлы ерлігі үшін күллі әлем ұлы қолбасшы атандырған Гонсало Фернандес Кордовскийдің іс-әрекеті сипатталады және осындай абыройлы да асқақ дәреже-атаққа тек соның жалғыз өзі ғана ие болған. Ал, Дьего Гарсия Паредес болса, бұл — эстремадурлық Трухильо қаласында туып-өскен, атақты әулеттен шыққан кавальеро, табиғат оған күш-қайратты аямай бергені сонша, шыр айналып тұрған диірмен дөңгелегін жалғыз саусағымен-ақ тоқтатып тастайтын болған. Ал, бір жолы ол қолына шпагасын алып көпірдің кіре берісіне жалғыз тұрып алған да, жаудың сансыз көп сарбазының жолын бөгеп өткізбей қойған. Оның ерлік істерінің көптігі сонша, егер бұлар жайында кавальероға тән қарапайымдылықпен өз ғұмыр жолы жайында оның өзі әңгімелемей, турасын ғана айтатын басқа бір әділ жылнамашы жазған болса, онда бұдан соң Гекторлардың, Ахиллестер мен Роландтардың іс-әрекеті біржола ұмыт боп, естен шығар еді.
— Сол да сөз бопты-ау! — деп дауыстап жіберді бекетші. — Диірмен дөңгелегін тоқтатып тастайды дейді — ондаймен бізді таңғалдыра алмайсыз! Құдай-ақы, жарқыным, Фелисмарт Гирканский жайында оқысаңызшы: ол құлашын бір сермегенде-ақ бес дәуді бірдей белінен қақ бөліп тастаған ғой, ол үшін бұлар кәдімгі анау құйттай балалар бұршақтан жасайтын қуыршақ құрлы болмаған. Тағы бір жолы ол мұздай қаруланған миллион алты жүз мың жауынгерден тұратын орасан зор, айбынды армиямен айқасқа түсіп, бәрін түгел қойдай қуып, тырқыратып жіберген. Ал, жүрек жұтқан батыр, даңқты дон Сиронхил Фракийский жөнінде не айта аласыз? Ол жайындағы кітапшада бір жолы өзенде жүзіп келе жатқанында су астынан аузынан от шашқан айдаһардың шыға келгені, айдаһарды көрген бойда оның оған тарпа бас салғаны, қабыршақты арқасына атша мініп алып, тамағынан бар күшімен қос қолдап қысып тұншықтыра бастағаны жайында, жаны қысылған айдаһардың енді болмаса тұншығып өлетінін сезіп судың
астына батқанды жөн көргені, сөйтіп рыцарьды өзімен бірге ала кеткені, ал рыцарьдың сонда да одан қолын босатпағаны жайында айтылады ғой. Есесіне су астынан рыцарь не ғажайып әсем сарайлар мен бақтарды көреді, сол арада айдаһар егде жастағы қарияға айналып шыға келеді де, оған тыңдаған сайын тыңдағың келе беретін не түрлі қызықты хикая айтып береді. Атамаңыз, сеньор, тыңдап көрсеңіз айызыңызды қандыратыны сонша, ақыл-есіңізді де жоғалтып аларыңыз хақ. Бұнымен салыстырғанда ұлы қолбасшыңыз бен Дьего Гарсияңыз не тұрады тәйірі!
Осы сөздерді тыңдап отырған Доротея Карденьоның құлағына сыбырлап:
— Енді болмаса, бекетшіміз екінші Дон Кихотқа айналғалы тұрғандай, — деді.
— Мен де солай ойлаймын, — деп қостады оны Карденьо. — Сөз саптасына қарағанда, романдарда жазылған нәрсенің бәрі өмірде болған оқиғалардың айна-қатесіз көшірмесі деп түсінетін секілді, бұл сенімінен оны жалаң аяқ ағайындар да айныта алмақ емес.
— Бері қараңыз, балам, — деп священник қайтадан сөйлеп кетті, — Фелисмарт Гирканский де, дон Сиронхил Фракийский де және рыцарьлық романдарда жазылатын осы секілді басқа да рыцарьлардың ешқайсысы өмірде болмаған ғой, — бұның бәрі жай әншейін қиялдың қисындары ғана, ал бұларды, өзіңіз айтқандай, жұрт көңіл көтерсін деп еріккен ақыл-ой иелері ойлап тапқан, міне соларды тыңдаған кезде орақшыларыңыздың қалай көңіл көтеретінін өзіңіз де білесіз. Бірақ, мен сізге ант бере отырып айтайын, мұндай рыцарьлар өмірде болған емес және ондай ауыз бармайтын сөлекет ерліктерді дүниеде ешкім ешқашан жасаған емес.
— Оны сіз басқа біреуге барып айтыңыз, — деп құлаққағыс етті бекетші. — Біз де бірдеңені білеміз, жер басып жүргенімізге талай болды. Осы ақымақ қылғаныңыз да жетер, жарқыным, — құдай ақы, ондай адамыңыз мен емес. Дәмеңіз қандай зор еді сіздің, тілеуіңіз болғыр, — осынау тамаша кітаптарда жазылғанның бәрі түкке алғысыз шатпақ деп мені сендіргіңіз келеді: солардың бәрі мемлекеттік кеңестегі сеньорлардың рұқсаты бойынша басылып шығып жатқан жоқ па, ал олар болса — айқас дейсің бе, сиқыршылық дейсің бе, басыңды шыр көбелек айналдыратын осынша сандырақтың бәрін бір мезгілде басып шығаруға рұқсат ететіндей адамдар емес қой.
— Ау, мен сізге айттым ғой, достым, мұның бәрі біздің ерігіп-зеріккен ой-санамызға ермек болу үшін жасалып жатыр ғой, — деп қарсылық білдірді священник. — Төрт құбыласы түгел мемлекеттердің қай-қайсысында да жұмыс істегісі келмейтін, не болмаса жұмыс істеуге міндетті емес, не жұмыс істей алмайтын жандардың бәріне шахмат, доп және бильярд ойнауға қалай рұқсат етілетін болса, мынандай кітаптарды басып шығаруға да тап солай рұқсат етіледі, өйткені күллі әлемде осы хикаялардың біреуі болмаса біреуін өмірде болған оқиға деп сенетін қас надан табыла қояр деп ешкім ойламайды, — ойламайды емес, шын мәнінде де солай. Егер маған мүмкіндік берілсе және тыңдаушыларым ықылас танытса, жақсы рыцарьлық роман қандай болуы керектігі жайында бірдеңе айтып берген болар ем, — бәлкім, бұның пайдасы да тиіп қалар, ал кейбіреулерге тіпті ұнар да. Бірақ, мен қашан да болса әйтеуір бір күні осы олқылықтың орнын толтыруға қабілетті адамдармен тілдесермін деп үміт етем, ал әзірше, бекетші мырза, айтқан сөзіме сеніңіз, міне, мынау кітаптарыңыз — ондағының қайсысы шындық, қайсысы өтірік екеніне өзіңіз баға беріңіз, оқығыңыз келсе оқи беріңіз, бірақ тек құдай сізді мейманыңыз Дон Кихоттың қисайған жағына қарай қыңыратқудан сақтасын.
— Жоға, — деді бекетші, — есім ауысқаннан аманмын және кезбе рыцарь болуға да құлшынып отырғам жоқ. Осынау сүйкімді рыцарьлар жер дүниені кезіп жүретін заманның әлдеқашан өтіп кеткенін де жақсы түсінемін.
Осы әңгіменің үстіне Санчо келді, сөйтіп қазіргі кезде кезбе рыцарь дейтіндер жоқ және рыцарьлық роман атаулының бәрі жалған, ойдан шығарылған өтірік деген сөзді құлағы шалып, не істерді білмей абдырап, ойланып қалды да, егер қожайынының саяхаты сәтсіз аяқталатындай болса одан бірден қол үзуге, сөйтіп қатын-баласы мен бұрынғы тірлігіне қайта оралуға сол жерде өзіне-өзі қолма-қол серт берді.
Бекетші кітап салынған сандықшаны алып кетуге оқталған болатын, алайда священник оған:
— Сәл кідіре тұрыңыз, андағы қағаздарда сондай әдемі қолтаңбамен не жазылғанын көрсем деп ем, — деді.
Бекетші қағаздарды шығарып, священникке алып берді, сол арада анау мұның көлемі сегіз табақтай қолжазба екенін, “Пәруайсыз әуестік жайындағы хикаят” дейтін тақырыбы жоғарғы жағына үлкен әріптермен жазылып қойғанын көрді. Қолжазбаның бірнеше жолын шолып өткен священник:
— Хикаятқа тәп-тәуір тақырып берілген екен, осыны менің оқып шыққым келіп тұр, — деді.
Бекетші бұған жауап ретінде былай деді:
— Оқыңыз, оқыңыз, діндар әкей! Оны оқып шыққан меймандарымның бәрі де өте риза болысты, онымен қоймай оны менен сұрап алмаққа тырысты. Бірақ ақыры бергем жоқ, — мұны осы арада кітаптары мен қағаздары салынған сандықшасын ұмыт қалдырған адамның өзіне қайтармақпын. Күндердің бір күнінде иесі бекетіме бас сұғуы әбден мүмкін ғой, кітапсыз өмірім өте көңілсіз болатын болса да, арыммен ант етейін, бұларды өзіне қайтарып берем: қалай дегенмен де, трактир ұстап тұрсам да, христиан емеспін бе.
— Мұныңыз өте орынды, достым, — деді священник. — Солай бола тұрғанымен, егер хикаят маған ұнаса оны көшіріп алуға рұқсат етерсіз деп ойлаймын.
— Рұқсат еткенде қандай, о не дегеніңіз, — деді қожайын.
Олар сөйлесіп жатқан шақта Карденьо хикаятты алып оқи бастады; сосын священник пікірінің орынды екенін байқап, одан дауыстап оқуды өтінді.
— Мен оқып та берер едім, бірақ оған кететін уақытты ұйқыға жұмсаған тиімдірек пе деп ойлаймын, — деді священник.
— Өзім үшін ең тәуір демалыс әлденендей бір хикаяға құлақ қою, — деді Доротея. — Көңілімді билеп алған елегізу әлі тарқамай тұрғандықтан, ол бәрібір маған ұйқы бермейді, бірақ ұйқтап алғаным да артық болмас еді, әрине.
— Ондай жағдайда, әуестік үшін болса да хикаятты оқып берейін, бәлкім, онда шынымен-ақ қызықты бірдеңе бар шығар.
Маэсе Николас та сондай өтініш білдіріп қалды, оған ілесе Санчо да тілек айтты; соны көрген священник өзгелерді де ләззатқа кенелтетінін, өзінің де ләззат алатынын сезіп, былай деді:
— Бопты ендеше, мұқият құлақ қойыңдар. Хикаят былай басталады:
ХХХІІІ тарау
Мұнда Пәруайсыз әуестік жайындағы хикаят баяндалады
Италияның дәулетті де сәулетті қаласы Флоренцияда, Тоскана деп аталатын провинцияда, Ансельмо және Лотарио есімді бай да бақуатты екі дворян тұрып жатты, екеуінің керемет жарасты болғаны сонша, таныстарының бәрі оларды есімімен атамай, әншейін екі дос деп қана әліптейтін. Олар жас еді, бойдақ еді, жастары да, әдеп-әдеттері де бірдей болатын; достасып кетулеріне осының өзі-ақ әбден жеткілікті болды. Алайда, Ансельмо сүйіспеншілік сезіміне беріле қоюға бейімдігін байқатса, Лотарио аң құмарлығымен ерекшеленетін; сөйте тұра, кей-кейде Ансельмо әдетке айналған өз ермегін ұмыт қалдырып, Лотарионың ермегіне ортақтасатын, Лотарионың өз ермегін былай тастап, Ансельмоның ермегіне араласып кететін кездері де болып тұратын; және бір-бірімен тату болғандары сонша, араларынан қыл өтпейтін дос деген сөз тап осыларға арнап айтылғандай еді.
Ансельмо сол қалада туып-өскен, текті жерден шыққан бір әдемі қызға есі кете ғашық боп қалды, өнегелі отбасында тәрбие алған, өзі де өнегелі бұл қыз жайында жан досы Лотарионың пікірін білгеннен кейін, — ал оның араласуынсыз Ансельмо қай істе болсын өз бетімен қандай да бір шешім қабылдамайтын, — ол қызды айттырмаққа бел буды және бұл шешімін орындады да; осы мақсатпен қыздың ата-анасына Лотарио аттанып, досының көңілін мәз қылып, барлық шаруаны ойдағыдай реттеп қайтты, сөйтіп көп ұзамай-ақ Ансельмо арман еткен құсын қолына қондырды, ал сүйген жарына қосылып жаны жай тапқан Камилла көктегі құдірет пен көмек-қолғабысы арқасында өзін осынша бақытқа кенелткен Лотариоға күндіз-түні алғыс жаудырумен болды. Үйлену тойынан кейінгі, қашан да шаттыққа толы алғашқы күндерде, Лотарио бұрынғы дағдысынша досының үйінде жиі болып, оған қолдан келгенінше құрмет көрсетіп, қошемет жасап, көңілін аулап жүрді; бірақ, үйленуге қатысты жоралғылар тәмамдалып, қонақтар мен құттықтаушылар ағыны біржола сарқылғаннан кейін Лотарио оның үйіне баруды әдейі бірте-бірте сирексіте бастады, — ол үйленген достарыңа бойдақ кездеріндегідей жиі-жиі барғыштай берудің қисыны жоқ дейтін пікірді ұстанатын (жөн білетін адам ғана осындай пікірді ұстанары анық), өйткені абзал да шынайы достықта күмән-күдікке орын болмайтыны және болуы да мүмкін еместігі дәлелдеуді қажет етпегенімен, үйленген адамның жаны аса қытықшыл келетіндіктен, оның қытығына досы ғана емес, тіпті бірге туған бауыры да тиіп кетуі мүмкін деп есептейтін.
Лотарионың сырттап жүргенін Ансельмо да сезіп қалып, бұл ісінің терістігін бетіне басып, отау көтеруіне байланысты аралары суып кететінін білгенде ешқашан үйленбес едім дегенді айтып, бойдақ кезінде екеуінің қандай керемет жақсы қатынаста болғанын көргендердің бәрі оларды еркелетіп екі дос атандырғанын, енді келіп Лотарионың шамадан тыс сақтығына бола жұрттың аузынан түспейтін, айрықша ұнамды атаудан айрылып қалғысы келмейтінін алға тартты; сондай-ақ, Лотариодан бұның үйін сол бұрынғыша өз үйіндей сезінуін, келгісі келген уақытта келіп, кеткісі келген уақытта кетуін өтінді, — енді екеуіне осындай тілмен сөйлесу ғана қалғанына өкініш білдірді; оған қоса, жұбайы Камилланың да мінез-құлқы мен әдет-дағдысы өзінікімен бірдей екенін және бұл екеуінің бірі десе екіншісі ішкен асын жерге қоятын дос көңілін жақсы білетіндіктен Лотарионың аяқ-асты қырын қарап кеткен себебіне таңырқаныс танытып жүргенін ескертті.
Үйіне бұрынғыша қатынап тұруы қажеттігіне Лотарионың көзін жеткізуге тырысқан Ансельмоның осы және басқа да дәлелдемесіне Лотарионың салиқалы да салмақты әрі көңілге қонымды жауап қайтарғаны сонша, ізгі ниетке негізделген қисындары Ансельмоның жүрегін жібітіп, ақыры екеуі өзара бәтуаға келіп, Лотарио аптасына екі рет және мереке күндері бұның үйінен түстенетін болды; сөйте тұрса да, осындай келісімге қарамай, Лотарио досының ар-намысына қылау түсетіндей іске бармау жайында іштей байлам жасады, өйткені ол өз ар-ұятынан гөрі досының ар-ұяты кіршіксіз таза болуы жайын көбірек ойлайтын еді. Жаратқанның жәрдемімен асқан сұлу әйелге үйленген еркек өзі кімдермен дос-жар адам есебінде араласатынына, сондай-ақ әйелінің өз құрбыларының ішінде кіммен көбірек әмпей-жәмпей болатынына салғырт қарамауға тиіс деген тұжырымға келген еді ол және мұндай тұжырым жасауының да жөні бар-ды, себебі көшеде, шіркеуде, көп адам қатысатын серуенде, киелі орындарға тағзым ету кезінде (әйелін мұндай жерлерге жібермей ұстап қалуға күйеуі көп ретте шарасыз болады) оңаша жолығысу жөнінде уағдаласудың реті келе бермейді, есесіне мұндай жолығысуды құрбысы немесе айрықша іш тартатын әйел жекжаты өз үйінде оп-оңай ұйымдастыра алады. Бұған қоса Лотарио ерлі-зайыптылардың мүлт кеткен жерлерін көрсетіп отыратын достары болуы керегін, өйткені әйелін жанындай жақсы көретін күйеу оның кемшілігін көп байқай бермейтінін немесе көңілін қалдырып алам ба деп қорқып, қай істе қате жібергенін, қалай еткені жөн болатынын, қай қылығының жараспайтынын, қайсысының мақтауға тұрарлық екенін айта қоймайтынын, ал егер досы бұл жайында адын-ала құлаққағыс етсе, онда бәрін оп-оңай жөнге сала алатынын да ескерткен. Бірақ, Лотарио ойлағандай, әрі ақылды, әрі адал, әрі сенімді досты қайдан табуға болады? Оны мен білмеймін; бұған жалғыз тек Лотарионың өзі ғана лайықты болса керек еді, өйткені ол досының ар-намысын асқан ұқыптылықпен және ерекше елгезектікпен қорғап жүрген-ді, сөйтіп осынау бай да балпаң әрі тәрбиелі, оған қоса, өзі жөнінде ойлап қоятынындай, көптеген ізгі қасиеттер иесі саналатын жас жігіттің, Ансельмоның зайыбы Камилла сынды аса сүйкімді әйелге келіп-кетіп жүруі еріккен өсекшілер мен не істерді білмей зеріккен, іші тар жұрттың көзіне сөкет көрінбеуі үшін ол өзіне бөлінген күндердің санын азайтуға, шектеуге және қысқартуға тырысып бақты; шындығы керек, Камилланың көргенділігі мен қарапайымдығы барып тұрған керауыздардың да көмейіне құм құя алатын, бірақ Лотарио оның ар-ұятына да, досының ар-ұятына да көлеңке түспеуін көздеді, сол үшін өзіне бөлінген күндерді, өзі сендіріп бағатындай, кейінге қалдыруға болмайтын қилы шаруаларға арнауды әдетке айналдырды, нәтижесінде Ансельмоның көп уақыты өкпе айтуға, ал Лотарионың көп уақыты ақталуға кетіп жүрді. Бірақ, бір жолы екеуі далаға қыдырып қайтуға шыққан кездерінде Ансельмо Лотариоға мынандай әңгіме айтты:
— Лотарио досым, сен, шамасы, өзіме осындай ата-ана тарту еткен, сондай-ақ табиғи қабілет дейтіндер мен жан рақатын таптыратын нәрселердің бәрін жомарттықпен басыма үйіп-төккен, оған қоса өзің секілді досқа, Камиллам сынды зайыпқа, — тиісті дәрежеде бағалай алмай жүргеніммен, әйтеуір қолымнан келгенше қадір тұтатын қос қазынама, — тап қылған жаратқан иеміздің жақсылығын қалай дәріптеуді білмей дал боп жүр деп ойлайтын да шығарсың мені. Әйткенмен, адам өзін бұл дүниеде бақытты сезініп, бақытты ғұмыр кешуі үшін не қажеттің бәрі қолымда тұрғанымен, өзімді алдауға ұшыраған, жападан-жалғыз қалған, күллі әлемдегі ең сормаңдай жандай сезініп жүрмін; өзім де түсіндіріп бере алмайтын, айтуға да аузым бармайтын бір тілек мені көптен азапқа салып, жанымды жегідей жеп жүр, соған өзім де таңғалам, өзіме өзім ренжимін, өзіммен өзім арпалысқа түсем, оны еске алмауға, ескермеуге барымды салам, сөйтсем де бұл құпиямды іште сақтау да, қасақана жұртқа жария ету де қолымнан келмей тұр. Сондықтан ерте ме, кеш пе бәрібір мәлім болмай қоймайтындықтан, оны сенің сыр шашпайтын сырбаздығыңа сеніп тапсырғанды жөн көрем, өйткені сыр шашпайтындығыңның және шын дос ретінде маған көрсететін жан аямас жәрдеміңнің арқасында көп ұзамай-ақ осы бір қамығудан құлан-таза арылып, есалаңдығымның нәтижесінде қандай мазасыз халге душар болсам, ықылас-пейіліңнің нәтижесінде сондай дәрежеде қуанышқа кенелермін деп сенем.
Ансельмоның сөзі Лотарионы әрі-сәрі ғып қойды — мына ұзын-шұбақ алғы сөздің әлде кіріспенің не үшін керек болғанын түсіне алмай әуреге түсті; досын осынша азапқа салып, көңілін тыныш таптырмай жүрген нәрсенің не екені жайында қанша бас қатырғанымен, бәрібір оның нобайы ақиқаттан әлдеқайда алыс жатқан болатын; сонан соң берекені алған әрі-сәрі халден арылуды көздеген ол маза бермей жүрген ойларын бұлайша тұспалдап айтуы арқылы Ансельмо өздерінің ақ-адал достығын аяқ-асты еткенін, өйткені бәрін жасырмай жайып салса, өзінің, Лотарионың, оған бұл ойларын құпияда сақтау жөнінде кеңес беретіні, не бұл ойларын іске асыруға көмек көрсететіні Ансельмоға бек жақсы белгілі екенін мәлім етті.
— Рас айтасың, — деді Ансельмо. — Олай болса, осы сенімді арқалана отырып, Лотарио досым, саған жұбайым Камилла өзім ойлап жүргендей соншалықты кіршіксіз таза әрі ізгі қасиеттер иесі ме — міне, осыны білуге аңсарым ауып жүрген жайым барын хабарлағым келеді, — ал өз пікірімнің әділдігіне тек оны сынақтан өткізу арқылы ғана көз жеткізе алмақпын, алтынды отпен сынайтыны секілді, бұл сынақ оның ізгі қасиеттерінің дәреже-деңгейін анықтап беруі керек. Өйткені, досым, өзімнің нық сенімім бойынша, ілтипатына ие болуға ешкім құштарлық білдірмеген әйел ізгі қасиеттер иесі саналуға тиісті емес, тек өзіне ғашық болғандардың ант-су ішіп айтқан сөзі де, сый-сияпаты да, көзінің жасы да, қыр соңынан қалмай үздігуі де селт еткізбеген әйелдер ғана шынымен дініне берік саналмақ. Расында да, — деп жалғастырды ол сөзін одан әрі, — ешкім әйеліңді азғырып, тура жолдан тайдыруға талпыныс жасамаған болса, ондай әйеліңнің адал болғанында не тұр? Егер жеңіл жүріске салынуына ешқандай желеу болмаса, егер өз тарапынан кеткен аз ғана ағаттығы үшін өлімге қиятын күйеуі барын білетін болса, ондай әйелдің ұялшақтығы мен жұрт көзіне түсуді жаратпайтын жасқаншақтығында не тұр? Ендеше, қорқыныштан немесе оңтайлы сәт кезікпегендіктен ізгі қасиеттерге ие боп жүрген әйелге, қолына түсіруге құштар болған және қыр соңынан қалмай қойған еркектермен арпалыста ар-ұятын сақтай білген әйелге деген құрметпен қарағандай қарай алмаймын. Міне, осы себептен, сондай-ақ өз пікірімді нығайтып, негіздей түсу үшін көптеп келтіруіме болатын басқа да себептерден, жұбайым Камилланың аталған қиындықтарды бастан кешуін, өзіне айрықша ынтызарлық білдіруге лайықты адамның өмешесі үзілуі мен ындыны құруы секілді от-жалынды өткелектерден өтіп, тазарып, шынығып шығуын қалаймын. Егер осы арпалыста ол жеңімпаз атанса, ал оған титтей күмәнім жоқ, онда өзімді жер басып жүрген жандардың ішіндегі ең бақыттысымын деп санар едім, бұл жалғанда енді басқа ешқандай тілек-арманым жоқ деп жария етуге толық қақым болар еді, сөйтіп, тағдыр өзімді бір кемеңгердің: “Ізгі қасиетті жұбай кімде бар?” дейтін сауалына жауап боларлық діні берік әйелге жолықтырды деп айта алар едім. Ал, егер өзім күтпеген жағдай орын алып жатса, онда бәрін алдын-ала сезіп білген сұңғылалығыма деген қуанышым осыншама қымбат құрбандықпен қол жеткізген тәжірибем әкелетін күйініштің зардабын жеңілдетуге жәрдемдесер еді. Сөйтіп, енді ойға алған бұл ісіме деген қарсылығыңның қандайы да оны жүзеге асыруыма кедергі бола алмайтынын алдын-ала мәлім ете отырып, Лотарио досым, өзіңнен осы арман-бағымды күтіп, мәпелейтін бағбан болуға келісім беруіңді сұраймын, — ал мен, өз тарапымнан, қандай қарекет жасауыңа да толық ерік берем, жұрттың бәрі сыйлайтын, қарапайым, ақкөңіл де адал әйелдің ықыласына ие болуың үшін өзім қажет деп тапқан жағдайдың бәрін жасаймын. Ал, ең бастысы, осындай аса күрделі шаруаны өзіңе сеніп тапсыруға мені мынадай нәрсе итермелеп отыр: Камилланың ықылас-пейілін өзіңе аударып алған күнде де, бәрібір бұл ақырғы шектен аттауға апармайды, — ниет қылған мақсатымыз ғана іске асады, — сөйтіп, ар-намысыма сен тек ойша ғана қиянат келтіресің, масқарашылығым сыр шашпайтын асыл қасиетіңнің қоймасында көмулі қалады, ал бұл қасиетің маған қатысты жағдайда өлімнің сыр шашпайтын қасиетіндей мәңгілік болатынына сенімдімін. Сөйтіп, егер өмірімнің өмір деп аталуға лайықты болғанын қаласаң, осы қазірден бастап махаббат майданына білек сыбана кірісетін бол — әрине, немқұрайды, самарқау түрде емес, ойға алған ісімнің мақсат-мұратына сай айрықша ынтызарлықпен және шынайы достығымыздың айғағы бола алатындай бар ынты-шынтыңмен кіріс.
Ансельмо осындай әңгіме айтты, Лотарионың оны ден қоя мұқият тыңдағаны сонша, анау әңгімесін аяқтағанша жоғарыда келтірілгеннен басқа бір ауыз сөз қоспады, алайда Ансельмоның үнсіз қалғанын көріп, бейне бір қарсы алдында зәрені алатын әрі таңғалдыратын әлдене тұрғандай, оған тесіле қарап қалды да, ақыры былай деп тіл қатты:
— Досым Ансельмо, маған айтқан бұл сөздеріңнің қалжың еместігіне әлі сене алмай тұрмын, өйткені осының бәрін шыныңмен айтып тұрғаныңды сезген болсам, онда сөзіңді бөліп жіберіп тыңдамай қояр едім де, ұзақ-сонар әңгімеңді аяғына шейін айтқызбас едім. Оллаһи шыным, не сен мені жақсы білмейтін секілдісің, не мен сені жақсы білмейтін сияқтымын. Жоға, сенің Ансельмо екеніңді жақсы білемін ғой, менің Лотарио екенімді де сен білесің. Масқара болғанда, сені сол бұрынғы Ансельмо емес-ау деген ойға келе бастадым, ал сен, мені, шамасы, баяғы өзің білетін Лотарио емес қой деп ойлайтын тәріздісің, — өйткені, өзіңнен естіген жайды Ансельмо досым маған айтпас еді, ал өзің өтініш білдірген нәрсеңді өзіңе жақсы мәлім Лотариодан сұрай алмас едің, өйткені ең жақын достарға, ақын сөзімен айтқанда, тек usgue ad aras36 бір-бірін сынау және бір-біріне көмекке келу парыз: яғни, бұл құдай қош көрмейтін істерге достықты пайдалануға болмайды деген сөз. Ендеше, мәжусидің өзі достықты осылай түсінсе, онда бұ дүниедегі достық үшін о дүниедегі достықты құрбан етуге болмайтынын білетін христиан оны қаншалықты терең түсінуге тиіс? Адам өзінің о дүниеге баратын әзіз жанына қам жемейтіндей, тек қана досының дегенін орындауға құлшынатындай өрескелдікке бой ұрса, онда оның мұндай іске баруына айта қаларлықтай маңызды бір себеп, — мысалға, досының ар-намысына немесе өміріне қатер төнген сәттердегідей, — түртпек болуға тиіс қой. Ал, айтшы өзің, Ансельмо, не үшін мен сондай ұятты іске баруым керек, әлде ар-намысыңа немесе өміріңе қауіп төніп тұр ма? Әрине, олай емес, — қателеспесем, керісінше, өмірің мен ар-намысыңды қаза қылуға мені өзің айдап отырсың, сенікіне қоса, әрине, өз өмірім мен ар-намысым да қаза болмақ. Өйткені ар-намысты жоғалтқаннан өлген артық саналатыны себепті, ар-намысыңды аяқ-асты еткенім де бір, өміріңді үзгенім де бір ғой, ал егер бақытсыздығыңның бағбаны етіп мені белгілеген болсаң, онда бұл қалайша мені ар-намыстан ада қылмасын, соның салдары ретінде өмірімнен айырмасын? Мені жақсылап тыңдап ал, Ансельмо досым, ниет қылған ісің жайында не ойлайтынымның бәрін айтып болғанымша шыдам тап және сөзімді бөлме: өйткені, маған кейін қарсы дау айта аласың және мен не айтсаң да тыңдаймын.
— Жарайды, онда. Бірақ, тек ештеңе жасырма, — деді Ансельмо.
Лотарио сөзін әрмен жалғады: