Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 10

— Жоқ, Амбросьо, мен ол үшін келгенім жоқ! — деп жауап қатты Марсела. — Мен мұнда ақталу үшін және Хризостомның өлімі мен өз қайғы-қасіретіне мені кінәлі көретіндердің қателесіп жүргенін дәлелдеу үшін келдім. Сол себепті осы арада тұрғандардың сөзіме мұқият құлақ салуын сұраймын, өйткені парасат-парқы мол жандардың ақиқатты тануы үшін көп уақыт жіберіп, көп сөз шығындауым қажет болмайды. Жасаған иеміз маған адам сұқтанар ажар бергенін, ажарым әбігерлеріңді алып, ғашық болуға итермелейтінін айтып жүрсіздер, бірақ сол ғашықтық сезімнің өтеуіне менің де өздеріңізді сүюімді тілейсіздер, тіпті талап етесіздер. Жасаған ием тарту еткен ақыл-парасатым маған сүйкімдіге сұқтанбауға болмайтынын айтады, солай бола тұрғанымен, сұлулығына әлдекімдер асық жан, өзін жұрттың ұнататынына бола ғана, өзін сүйгенді ол да сүюге тиіс пе екен? Ал, енді ойлап көріңіздерші, сұлулыққа ғашық адам, бұған қоса, ұсқынсыз біреу болса, ал ұсқынсыздық атаулының бәрі жеркеніш туғызбай қоймайтыны белгілі болса, оның келіп: “Мен сені сұлулығың үшін сүйем, ұсқынсыз болсам да сен де мені сүй”, дегені өте бір өрескелдік боп шықпай ма? Айталық, тіпті екеуі де бірдей сиықты-ақ болсын делік, бірақ бұл — екеуінің де тілегі ұқсас дегенді білдірмейді ғой, өйткені сұлулықтың бәрі бірдей өзіне ынтызар қыла бермейді — кейбірі көз сүйіндіреді де қояды, жүрекке шуақ себе алмайды. Себебі, егер сұлулық атаулының бәрі өзіне баурап, ғашық қыла берсе, онда біздің тілегіміз де бұлыңғыр әрі екі-ұшты күйде қайда қонарын білмей қаңғылестеніп жүрер еді, өйткені жер бетінде сүйкімді жан иелері қаншалықты көп болса, біздің тілегіміз де соншалықты көп болуға тиіс қой. Естуімше, шынайы сезім екіге жарылмайды және зорлыққа көніп ғашық болуға болмайды. Олай болса, — ал, өзім дәл солай екеніне кәміл сенімдімін, — тек сол ғашықпын деп ант-су ішкендеріңіз үшін ғана менің де еркімнен тыс түрде ынтызарлық білдіруімді талап ететіндеріңіз қалай? Ал, енді өзімді сүйкімді етіп жаратқан құдай, мені сұрықсыз етіп жаратса, айтыңыздаршы, мені неге сүймейсіңдер деп сіздерді кінәлауға қақым болар ма еді? Сондай-ақ, әдемі ажарымды өзім таңдап алмағаным да естеріңізде болсын, ол қандай болса да маған құдайдың берген сыйы, мен оны жалынып сұраған да жоқпын, таңдап та алғам жоқ. Егер жыланға улы болғаны үшін өкпе артуға болмаса, — себебі өзекті жанға өлім таптыратын уды оған табиғаттың өзі сыйлаған ғой, — онда дүниеге әдемі боп келгенімде менің де еш айыбым жоқ, өйткені жібі түзу әйелдің сұлулығы — алыста шалқыған жалын немесе өткір жүзді семсер іспетті: оған кім жақын келсе де бәрібір, ол ешкімді күйдірмейді де, ешкімді жарақаттамайды да. Ар-намыс пен ізгі қасиеттер — адам жанының көркі сынды, онсыз қандай әдемі тән де сұлулығынан ада болады. Ал, егер қыз абыройы — жан мен тәнге сән беретін, жан мен тәнге айрықша тартымдылық сыйлайтын ізгі қасиеттердің бірі болса, ондашы өзін сұлулығы үшін ұнатқанына бола қыз не себепті абыройын жоғалту жолында не түрлі айла-шарғыға баратын адамның құмардан бір шығуды көздеген еміншектігіне еңсе беріп, базарынан айрылуға тиіс? Мен өмірге ерікті боп келдім және ерікті өмір сүру үшін адам аяғы аз басатын кеңістікті таңдадым: тауда өсетін ағаштар — менің сырластарым, қайнардың мөлдір суы — менің айнам. Ағаштар мен бастауларға ойым мен көркімді жасқанбай жария етем. Мен — қиянда алаулаған жалынмын, мен — алыста жарқылдаған семсермін. Көз қиығым біреуді дәмелендіріп қойса, сөз сиығым оны қайта сабасына түсіреді. Тілекке үміт қанат бітіреді, ал менің Хризостомға да, басқа біреуге де ешқандай үміт ұшығын ұстатпағаным себепті, Хризостомды қабірге қарай жетелеген менің қатыбастығым емес, өзінің қасарыспалығы болар деп жобалаған жөн. Біреулер мұнымен келісе қоймас, оның ниеті ақ болатын, сондықтан менің оған ықылас білдіргенім жөн еді, дегенді айтар, — ендеше, біліп қойыңыздар, дәл осы арада, қазір оған қабір қазылып жатқан жерде, өз тілегін маған мәлім қылған шақта мен оған: маңдайыма жазылғаны мәңгілік жалғыздық, пәктігімнің қызығы мен сұлулығымның сарқытынан тек қара жер ғана ләззат алатын болады деп жауап қатқам. Егер, күдерін үздірген сөзіме де қарамастан, дегенінен қайтпай далбасалап, ағысқа қарсы жүзумен болса, онда ақыр соңында бір есалаңдықтан соң екіншісін ойлап таба бергеніне таңдануға бола ма? Егер оған аяушылық жасасам, онда ардан аттаған болар ем. Егер оның дегеніне көнсем, онда ең ізгі арман-мақсатыма опасыздық жасаған болар ем. Ол айнытқан сөзге құлақ асқысы келмеді, ешкім қуғын салмай-ақ қырсыққа ұрынды, — ендеше, әділдігін өздеріңіз айтыңыздар, оның қасірет-қайғысында менің қандай айып-кінәм бар? Алданғандар болса, солар аһ ұрсын, күйзелсе үміттеніп қалғандар күйзелсін, дәмеленсе өзім жылы лебіз білдіргендер дәмеленсін, мақтанса жаныма жақын жуықтатқандар мақтансын, бірақ өзім үміттендірмеген, алдамаған, жылы сөз айтпаған, жақын жуықтатпаған жандар мені қаныпезер кісі өлтіруші деп атамасын. Тағдырдың айдауымен әлі күнге шейін біреуге асық болмағаным жаратқанның ықтияры шығар, ал енді өз ықтиярыммен таңдау жасау жайына келсек — ондайды менен күтпей-ақ қойыңыздар. Міне, еш күлбілтесіз күдер үздіре айтқан бұл сөзім болашақта ықыласымды баурағысы келетіндердің бәріне бағышталған ескертпе болсын, ал егер маған бола біреу-міреу өзін өлімге қияр болса, оның қызғаныштан немесе ар-намысын қорлағаннан өлмегенін біліп қойыңыздар, өйткені ешкімді сүймейтін адам ешкімнің қызғанышын тудыра алмайды, ал күдерін үздіру — ар-намысты қорлау боп саналмайды. Кімде-кім мені жабайы аң мен айдаһарға балайтын болса — залалды да рақымсыз хайуанат санап менен аулақ жүрсін, кімде-кім мені қатыгезге балайтын болса — маған жағынбай-ақ қойсын, кімде-кім мені жақсылықты білмейтін біреуге балайтын болса — маған жақындамай-ақ қойсын, кімде-кім мені қайырымсызға балайтын болса — соңыма түспей-ақ қойсын, өйткені, осынау жабайы аң мен айдаһар, осынау қатыгез, қайырымсыз және жақсылықты білмейтін қыз ешкімнің артынан ермейді, ешкімге ешқашан жағынбайды, жұрттың бәріне жат болады және ешкімнің соңына түспейді. Хризостомның түбіне өзінің ессіз ынтызарлығы мен қызба мінезі жетті, менің ұстамдылығым мен пәк-таза болмысымның бұған қатысы қанша? Мен ар-ұятымды ағаштар арасында сақтаймын, — ал адамдармен араласқанымды қалайтын жандардың оны жоғалтуыма құштар болатыны қалай? Менің өз байлығым бар екенін білесіздер, — басқалардың байлығын қызғанбаймын. Мен еркіндікті сүйемін және ешкімге бағынғым келмейді. Мен ешкімді сүймеймін және ешкімді жек көрмеймін де. Мен ешкімді алдамаймын және ешкімді емексітпеймін де, ешкімді мазақ қып күлмеймін және ешкіммен әзілдеспеймін де. Деревнядағы қыздармен шүйіркелесу және ешкі бағу — міне, маған ұнайтын нәрсе осылар. Менің арман-қиялым айнала-маңдағы таулардың аясынан аспайды, аса қалса, жанымның өз ошағына қарай қиялай тартатын жолымен ғана жүріп, аспанның сән-салтанатын тамашалауға бағыт алады.
Осы сөздерді айтқан Марсела, жауап тоспастан, жақын маңайдағы орманның қалың қорысына кіріп жоқ болды, әлгі жерге жиналғандар оның парасатты да парықты сөзіне таң-тамаша боп тұрып қалды. Көзінің қиығы мен жанарының ұшқынынан жарақат алған кейбірі осы арада кесіп-пшіп айтылған уәжге құлақ аспай, соңынан тұра жүгіре жөнеле жаздап шақ қалды. Бірақ, олардың пиғыл-ниетін сезе қойған Дон Кихот жәбірге ұшыраған қыздарға жәрдем беруге үндейтін рыцарьлық парызын орындаудың сәті кеп тұрғанын аңғарды да, семсерінің тұтқасына қолын қойып, қатты дауыспен нақпа-нақтап сөйлеп кетті:
— Егер дүлей ашуыма душар болғысы келмесе, қандай атақ-дәрежесі болмасын мейлі, қандай қауымға жатпасын мейлі бірде-бір адам Марсела сұлудың соңына түсуші болмасын. Хризостомның өліміне мүлдем дерлік, дәлірек айтқанда, тіптен кінәлі еместігін ол нақпа-нақ та нанымды етіп дәлелдеп берді және өзіне дәмелілердің қай-қайсысының да болсын жалбарынышты тілегіне жібімейтінін кесіп айтты, сондықтан жер бетіндегі мейірбан жандардың бәрі де оның соңынан салпақтағанды доғарғаны жөн, керісінше, оны қадірлеп, құрмет тұтуы керек, өйткені күллі әлемде дәл сондай ақ ниет арқаланған басқа бір қыздың табылуы екіталай.
Әлде Дон Кихоттың қоқан-лоққысы сеп болды ма, әлде, бәлкім, марқұмға қатысты борыштарын аяғына шейін атқарып шығу қажеттігін ескерткен Амбросьоның үгіті тоқтау салды ма, әйтеуір, қабірді қазып болғанша және жиналғандардың бәрі қатты қайғырып жоқтаған Хризостомның қолжазбаларын өртеп, мәйітін жер қойнына бергенше бақташылардың ешқайсысы орнынан қозғалған жоқ және тарап та кетпеді. Бейіттің үстіне ауыр тас қойылды; кейін бұл Амбросьо жасатпақшы болған тас тақтамен ауыстырылмақшы еді, ал тақтаның бетіне мынадай азалы сөздер ойып жазылмақ болатын:
Жатыр мүлгіп бақташы мұнда.
Іңкәрлік оны жетелеген қабірге,
Себебі, бұл ғашық болған жан
Ұнатпады оны, жәбірлеп.
Жүрегіне салды зор салмақ,
Қатыгездік — рақым білмейтін.
Өйткені, бізді еркінше
Купидон ғой билейтін.
Бақташылар бейіт төмпешігін гүлдермен және бұтақтармен бүркеді, сосын марқұмның досы — Амбросьоға көңіл айтып, онымен қоштасты. Вивальдо мен серігі де сөйтті, сонан соң, әуелі ешкі бағушылармен қоштасып, артынан бұлармен қош айтысуға келген Дон Кихотқа өздерімен бірге Севильяға баруға ұсыныс жасады — бұл, олардың айтуынша, шытырман оқиға іздеушілер үшін таптырмайтын жер көрінеді, өйткені шытырман оқиғаларды тағдыр оған сондағы әр көше мен әр жол қиылысынан қай жердегіден де көп жолықтырмақ. Дон Кихот ақыл-кеңесі мен ілтипатты пейілі үшін оларға алғыс жаудырып, Севильяға барғысы келмейтінін және бара да алмайтынын, себебі әуелі маңайдағы тауларды қарақшылар мен жол торушылардан тазартуы керегін, естуінше, олардың шамадан тыс көбейіп кеткенін айтты. Оның илікпейтінін көрген жолаушылар қайталап өтініш білдірген жоқ, тағы бір мәрте қоштасып, баратын жақтарына қарай бағыт түзеді; Марсела мен Хризостомның басындағы жайлар, сондай-ақ Дон Кихоттың есалаңдығы бұларға сапар соңына дейін жыр ғып айтуға жетерлік азық болды. Ал, Дон Кихот бұл кезде Марселаны іздеп тауып, оған өз қызметін ұсынуға ұйғарым жасаған-ды; алайда тағдыр-талайы басқаша ұйғарым жасады, ал бұл жайында екінші бөлімі осымен тәмамдалатын осынау бір өтірігі жоқ хикаядан кезегі келгенде біле жатасыздар.
ХҮ тарау
Мұнда Дон Кихот пен аяушылықты білмейтін янгуастықтар арасында болған жайсыз оқиға жөнінде айтылады
Ешкі бағушылармен және Хризостомның жерлеуіне қатысқан басқа да адамдармен қоштасқан бойда-ақ Дон Кихот атқосшысымен бірге бақташы қыз Марсела бой тасалаған орманға қарай бет алды, деп әңгімелейді данагөй Сид Ахмет Бен-Инхали. Екі сағаттан астам уақыт іздегендерімен қызды таба алмаған олар орманды әрлі-берлі шарлап ештеңе өндірмеген соң, ақыр аяғында мөлдіреген қайнары дыбыссыз бұлаңдай ағып жатқан көк орайлы жазыққа шықты, бұл ара жолаушыларды қоңыр салқын лебімен баурап, түс кезі болғандықтан кереметтей ысып кеткен күннің бойды талмаусыратқан аңызақты шағын осы арада өткізуге шақырып тұрғандай еді. Дон Кихот пен Санчо көліктерінен түсіп, Росинант пен есекті шалғында еркін жайылуға қоя бергеннен кейін, қоржындарын ортаға алды, одан соң қожайыны мен малайы, мардымсымай, тып-тыныш қана отырып қолда бар азықтарымен жүрек жалғауға кірісті.
Росинантты шідерлеу Санчоның ойына да келмеген — одан ешқандай қитұрқылық күтпейтін және онысы дұрыс та еді: осы кезге шейін бұл желігу дегеннің жұқанасын да сездірмеген өте жуас мақұлық болатын, тіпті Кордово жайылымдарындағы барлық бие жиналып келсе де селт етпейтіндей көрінген. Алайда тағдыр мен әр кез бірдей қалғып-мүлгіп отыра бермейтін шайтан екеуінің тізе қосып айдауының нәтижесінде янгуастық жылқышылар дәл сол алқапқа калисиялық бие табынын қуалап жетіп те қалған-ды, ал бұлар түскі астарын шөбі шүйгін, суы мол жерде отырып ішуге әдеттенгендіктен, Дон Кихот орналасқан маңай оларға өте бір оңтайлы көрінген. Міне, тап осы арада, күтпеген жерден, Росинанттың бикеш биелерге қырындауға ынтығы оянып кеткенін көрмеймісің; әлгілердің иісін сезгені сол-ақ, қожайынынан кеңшілік сұрауды да ұмытып, әдеттегі мінезі мен дағдысына да пысқырып қарамай, қажетін өтеуге құлшынып ойнақтай басып жорта жөнелді; бірақ биелердің, шамасы, одан гөрі шүйгін шөпке ықыласы басымырақ болса керек, бұны қос аяқтап теуіп, тістеп, маңайына жуытпады; оңдырмай тепкендері сонша, ә дегенше айылын үзіп жіберді де, ері жерге сыпырылып түсіп, арқасы жалаңаш қалды. Биелеріне ашықтан-ашық зорлық жасалып жатқанын байқаған жылқышылар сойылдарын алып жетіп келді де, мынау мүлдем суқаны сүймейтін істі бастап, оңдырмай соққылап, ақырында бұл бейбақ шала-жансар күйде жерге тырайып түсті.
Осы сәт Росинантты соққыға жығып жатқандарын көрген Дон Кихот пен Санчо да оған қарай жан ұшыра жүгірді.
— Бұлардың рыцарь емес, құл-құтан, қара көбейтіп жүрген міскіндер екені мәлім болды, достым Санчо, — деді Дон Кихот. — Мұны айтып тұрған себебім, маған қол ұшын беруіңе, сөйтіп Росинантқа көз алдымызда жәбір көрсетуден тайынбаған зұлымдықтары үшін олардан заңды түрде кек қайтару жолында қайрат жұмсауыңа толық қақың бар.
— Қайдағы кекті айтып тұрсыз, тақсыр! — деп айқайлап жіберді Санчо Панса. — Олардың қарамы жиырмадан астам, ал біз бар-жоғы екі адамбыз, дәлірек айтқанда — бір жарым ғанамыз!
— Менің бір өзім жүз адамға татимын, — деді Дон Кихот келіспей.
Соны айтып, көп ойланып тұрмастан семсерін суырып алды да янгуастықтарға тап берді, оның бұл әрекеті еліктіріп-желіктірген Санчо Панса да сөйтті; Дон Кихот сол алғашқы ұмтылыста-ақ бір жылқышының теріден тігілген шолақ кафтанын иығының едәуір бөлегімен қоса шауып түсірді.
Бірақ жылқышылар сол арада өздерінің өте көп, ал тап берушілердің бар болғаны екеу-ақ екенін көріп, сойылдарына жармасты да, дұшпандарын қоршауға алып, айрықша құлшыныспен және аса бір қызбалықпен төмпештің астына алуға кірісті. Шындығын айтқанда, Санчоның жерге сұлап түсуіне екі-ақ соққының өзі жетіп қалып еді, ептілік пен жүректілік көрсеткеніне қарамай Дон Кихот та соның кебін киді және басқа бір жерге құламай, әліге шейін тұра алмай, ашулы шаруалардың қолындағы сойылдың қуаты қандай пәрменді болатынына көрнекі дәлел боп жатқан Росинанттың сирағын құша құлады. Өздерінің не істеп қойғанын көрген янгуастықтар ылдым-жылдым қимылдап, жүктерін биелеріне артып алды да, жүріп кетті; тән азабын, одан да гөрі жан азабын көбірек тартып жатқан шытырман оқиға іздеуші екеу ес-түс жоқ сұлаған күйде қала берді.
Алғаш боп Санчо Панса ес жиды; қожайыны қасында жатқанын байқап, әлсіз де аянышты үнмен:
— Сеньор Дон Кихот, а сеньор Дон Кихот! — деп тіл қатты.
— Не болды, Санчо бауырым? — деп сұрады Дон Кихот тап сондай қамығыңқы да қапалы үнмен.
— Рақымшылық жасап, тақсыр, — деді Санчо сөзін жалғап, — сізде әлгі, аты кім еді өзінің, иә Бұйрабастың бальзамы болса, бір-ер жұтым бермес пе екенсіз: бәлкім жарақатқа көмектесетіні сияқты, сыныққа да ол жақсы жәрдемдесетін шығар.
— Мен сорлыға сол керек! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Егер қалтамда Фьерабрастың бальзамы болса, онда бізге басқа дәнеңе қажет болмас еді. Бірақ, саған кезбе рыцарьдың атымен ант етем, Санчо Панса, арада екі күн өтпей жатып, — егер тек тағдыр басқаша ұйғарып жүрмесе, — мен соны қалай да тауып алам, таппасам, қолымды кесіп берейін.
— Қалай ойлайсыз, тақсыр, аяғымызға қашан жан бітер екен? — деп сұрады Санчо Панса.
— Менің жайымды білмек болсаң, қашан екенін анық айта алмаймын, — деді соққыға жығылған рыцарь. — Бірақ, бәріне кінәлі өзім ғана: рыцарьлыққа қабылданбағандарға қарсы семсер суырымның қажеті жоқ еді. Міне, енді рыцарьлық заңын бұзғанымның жазасына майдан құдайы өзімді осындай кепке тап болуға душар етті. Сондықтан сен, Санчо Панса, мына қазір айтқалы отырған сөзімді болашақта басшылыққа алуға тиіссің, екеуміздің де пайдамыз үшін осы қолайлы болмақ. Ендеше, тыңдап ал: ендігі жерде әлгіндей тобырдың бізге жаманшылық жасап жатқанын көрсең семсер суырғанымды күтіп тұрып қалма, — оның бос әурешілік болады, — қолма-қол өз қаруыңды ал да, оларды қалауыңша аямай жазала. Егер әлгі тобырға рыцарьлар көмекке келіп жатса, онда сені қатерден құтқарып алуға, оларға есеңгірете соққы беруге қашан да үлгерем ғой, — ал, айбынды білегімнің қуаты қандай екеніне өзің де талай куә болғансың, өйткені оны саған өз көзіңше әлденеше мәрте дәлелдегенмін.
Сормаңдай сеньорымыз, шамасы, бискайлық батырды жеңгенін әлі күнге шейін мақтан тұтып жүрген болды. Алайда, мырзасының әмірі Санчо Пансаның көңіліне онша қонымды көрінбеді, сондықтан үндемей қала алмады:
— Сеньор! — деді наразы атқосшы. — Мен момын, тыныш, бейбіт адаммын, қандай да болсын қорлық-мазақты көтеруге бейілмін, өйткені қатынымды асырап, балларымды адам қатарына қосуым керек. Осы себепті, мейірімді мырзам, есіңізге салып қояр бір сөзім бар, — жай еске салу ғана, ескерту емес, өйткені сізге ескерту жасауға қақым жоқ: рыцарьға қарсы болсын, қара шаруаға қарсы болсын ешбір жағдайда, ешқашан семсер суырмаймын және құдай алдында отырғандай боп айтайын, маған бір кезде жәбір көрсеткен және жәбір көрсетуі мүмкін жандардың бәріне, олардың мансабы мен атағына қарамастан, өзімді жәбірлеген, жәбірлеп жүрген және болашақта бір кезде жәбірлейтіндердің, мейлі олар ақ сүйек пе әлде қара сүйек пе, бай ма әлде кедей ме, мырза ма әлде құл-құтан ба, бәрібір, кім болса ол болғанына қарамастан, бәріне біржола кешірім етем.
Бұған қожайыны былай деп жауап берді:
— Тынысым ауырлап, көп сөйлеуге шамам келмей жатыр, оның үстіне бүйірімнің ауырғаны да әлі басылмай тұр, әйтпесе, Панса, қандай күпірлікке ұрынғаныңды егжей-тегжейлі түсіндіріп берген болар ем. Құлағың сал, күнәкар пенде, егер осы күнге шейін өңменімізден соғып тұрған Фортуна20 желі бағытын ауыстырып, арқа жағымыздан ексімдеп берсе, сөйтіп арманымыздың желкеніне жел кернетіп өзім саған уәде қылған аралға аман-сау және кедергісіз барып жетсек, сол аралды жаулап алып, өз қолыңа тапсырған кезімде сен қайтер екенсің? Өзің рыцарь болмағандықтан және ондай болуға құлқың да жоқтықтан сен онда дәнеңе де істей алмаған болар ең, өйткені өз бойыңа жау жүректік қасиет дарытқың келмейді, өзіңе жасалған қиянат үшін кек қайтаруға және өз құқыңды қорғап қалуға ықыласың жоқ. Сен мынаны біліп қой: жаңадан жаулап алынған корольдіктер мен провинцияларда, әдетте, өз бетімен ауа жайылушылық жиі байқалады, жаңа әміршіге бұратана халықтың бәрінің бірдей көңілі тола бермейді, осының салдарынан әлде біреудің қалыптасқан тіршілік тәртібін өзгертуге, сөйтіп, бағын сынап көрмек үшін дегендей, төңкеріс жасауға талаптану қаупі қашанда сақталып отырады, ал жаңа билеушінің қажет жағдайда өзін қорғап қалуы үшін немесе қарсы шабуылға шығуы үшін өз еркіне өзі ие бола білуі және жау жүректік қасиетке ие болуы міне осындайда керек болады.
— Әлгі әзірде ғана басымыздан өткен өрескел жағдай анау әлгі жау жүректік пен ептілік дегеннің өзімде де болғаны онша артық етпейтінін есіме салып отыр, — деп Санчо оны қостай кетті. — Бірақ, жоқ-жұтаң атымен ант етейін, дәл қазір өзім ақыл-кеңестен гөрі пластырьға21 көбірек мұқтаж болып отырмын. Тұра алсаңыз, орныңыздан тұрып көріңіз, тақсыр, сосын Росинантқа да қол ұшын берейік, ал, жалпы, әлгіндегі соққы мен тепкінің басты айыпкері осы болғандықтан оған көмектеспей-ақ та қойған дұрыс болар еді. Апырай, Росинанттан мұндайды күтпегем: бұл да өзім секілді тақуа әрі момақан ғой деп ойлағам. Үндемегеннің ішінде үйдей бәле жатады, бұл дүниеде өзгермейтін нәрсе жоқ дегенді жұрт шынымен-ақ біліп айтқан екен. Анау әлгі бейшара кезбе рыцарьға есін тандыра берген соққыларыңыздан кейін лезде-ақ арқамызға таяқ бұршақтай тарсылдап береді деп кім ойлаған?
— Сенің арқаң, Санчо, бәлкім, мұндай бәлеге әбден үйренген де болуы мүмкін, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — ал енді қағаздай жұқа голланд кенебіне үйреніп қалған менің арқам, әрине, ауырғанды қаттырақ сезінетіні белгілі ғой. Егер мен ойлаған болсам... не деп тұрмын: ойлағаным не? — егерде мұндай жағымсыз жайттар жортуылдағы өмірдің ажырамас бөлшегі болатынын алдын-ала анық білмесем, онда осы арада құсадан өлген де болар ем.
— Сеньор! — деп атқосшы қайтадан сөйлей жөнелді. — Егер рыцарьлар жинайтын өнім өңкей осындай бақытсыздықтар болса, онда сіз маған, мейірімді мырзам, мұның қаншалықты жиі қайталанып тұратынын немесе бұлардың әлденендей бір нақтылы мерзімі болатынын айтпас па екенсіз? Себебі, осындай екі өнімнен кейін үшіншісін жинауға, мейірім-қайырымы мол жасаған иеміз өзі қол ұшын бермесе, шамамыз келмей де қалатын сияқты.
— Біліп қой, достым, Санчо, — деп жауап қатты Дон Кихот, — кезбе рыцарьлардың өмірі сансыз көп қауіп-қатер мен қырсыққа толы болады, бірақ, есесіне, бастан кешкен оқиғалары өзіме бек жақсы мәлім рыцарьлардың тәжірибесі көрсететініндей, олардың король немесе император атануына қашан да мүмкіндік баршылық. Егер бүйірімнің ауырғаны шыдатпай бара жатқаны болмаса, солардың кейбірінің жаңағы өзім айтқан жоғары дәрежелерге айбынды білектері арқасында қалай ие болғаны жөнінде саған айтып та берер ем, ал олар қиыншылық пен мұқтаждықты соған дейін де, одан кейін де бастан кешкен жандар. Мәселен, айбынды Амадис Галльский бір жолы өзінің қас дұшпаны, сиқыршы Аркалайдың қолына түсіп қалады да, анау оны тұтқынға алған бойда ауланың қақ ортасындағы бағанға әкеп байлап, жүгенді қолына ала сап екі жүз реттен астам шықпыртады, бұл жайында менде мейлінше сенімді мәліметтер бар. Тағы бір аты беймәлім, бірақ сенуге әбден тұрарлық автор Феб рыцарын әлдебір қамал-сарайда қалай алдап қолға түсіргенін баяндайды; оның аяғының астындағы еден ортасына түсіп кетеді де, анау терең шұңқырдан барып бір-ақ шығады, сол арада, жаңағы жер астындағы қапаста, қол-аяғы байланған оған құм араластырылған зәрдей сумен клизма қояды, нәтижесінде анау о дүниеге аттана жаздап шақ қалады. Оны осынау айтып жеткізгісіз азаптан құтқаруға сенімді досы, әлдебір көз байлаушы көмектеспегенде бейшара рыцарымыздың күні қараң болатыны кәміл-ді. Міне, осындай сыйлы адамдардың өзі бейнет шегуге мәжбүр болса, маған не жорық. Оның үстіне, олар құлақ естіп, көз көрмеген, екеуіміз әлі күнге шейін бастан өткермеген мазақ пен қорлыққа душар болған: біліп қой, Санчо, қолға кездейсоқ түскен қарумен жасалған жарақат ар-намысты қорлау боп саналмайды, өйткені жекпе-жек ережесінде бір етікші екіншісін қолына ұстап тұрған қалыппен ұрса, онда әлгі қалып ағаштан ойылғанымен, бұған қарап жәбірленушіні таяқпен ұрды деп санау қисынсыз деп ашып айтылған. Мұны сөз ғып тұрған себебім, бізді сілейтіп сабап тастағандарымен, ар-намысымыз, жақсы біліп қойғын, сол баяғы кіршіксіз қалпында қалды, өйткені, әлгі адамдардың қолында болған және бізді сабаған қарулары — бар-жоғы сойыл ғана, ал шпага, рапира және қанжарлар, жаңылмасам, олардың ешқайсысында болған жоқ.
— Қарауға мұршамды келтірмеді ғой олар, — деді Санчо. — Болат семсеріме жармаспаққа оқталғаным сол еді, аналар қазықтарымен иықтан пергілей жөнелді, қатты соққандары сонша, көзімнен от жарқ-жұрқ ұшып, аяғымнан әл кетті де, мына осы әліге дейін жатқан жеріме сұлап түстім, шынымды айтсам, олар мені таяқпен ұрғаннан ар-намысыма кір келді ме әлде келмеді ме деген ойдан жаным ауырып жатқан жоқ, арқама қандай күшпен ендесе, қаперіме де сондай күшпен ендеген сойылдары тиген тәнім ауырып жатыр.
— Солай бола тұрғанымен, уақыт қаперден өшірмейтін бақытсыздық, өлім тыныш таптырмайтын ауру жоқ екенін біліп қойғын, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.
— Ау, уақыттан басқа ештеңе жоя алмайтын және тек өлім ғана қаперден өшіре алатын қырсықтан асқан қырсық бола ма? — деп Панса қарсылық білдірді. — Егер күйініш-наламызға екі пластырьмен ем-дом жасап жібере алсақ онша жаман болмас та еді, бірақ, байқаймын, ауруханада сақталған пластырь атаулының бәрін жапсырсақ та бізді қазір аяғымыздан тік тұрғызып жібере алмайтын шығар.
— Бұл жайында басыңды қатырма, Санчо, менен үлгі ал және босай берме, — деді Дон Кихот. — Одан да Росинантқа не болған, соны көр: ол сорлы да аз ақирет тартпаған секілді.
— Оған таң қалатын ештеңе жоқ, — деп құлаққағыс етті Санчо, — себебі ол жай жануар емес, кезбе жануар ғой. Мені басқа нәрсе: бәрімізді түгел әңкі-тәңкімізді шығарып таяққа жыққанда, есегімнің қалайша бұл тақсіреттен аман қалғаны болып таңғалдырып тұр.
— Кімнің басына қандай тақсірет түспесін, одан шығар жолды тағдырдың өзі тауып береді, — деп ескертті Дон Кихот. — Мұны айтып тұрғаным, сенің жануарың бұл жолы маған Росинанттың орнына әдетке жарап, жарақатымды емдеп жазуға көмек беретін әлдебір қамал-сарайға алып бара алады. Ал, мұндай мініс көлігіне отыру маған қорлық саналмайды, өйткені, бір жерден оқығаным есімде, әрдайым көңілді әзіл-оспақ құдайының тәрбиешісі әрі ұстазы боп табылатын мейірімді Силен қария жүз қақпалы қалаға бір керемет есекке мініп кірген болатын және одан дәнеңесі кетпей, өзін өте жақсы сезінген-ді.
— Иә, иә, өзіңіз айтқандай, тақсыр, ол әйтеуір мініп кірген ғой, — деді наразы Санчо. — Ерде отыру бір басқа да, қапшық толы жаңқа құсап ерде көлденең жату бір басқа ғой.
Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:
— Айқаста алған жарақат абыройды төкпейді, керісінше абыройды асырады. Сондықтан, достым Санчо, менімен босқа айтыспа, тағы да қайталап айтам, күшіңді жи да орныңнан тұр, сосын мені есекке патша көңілің қалай қаласа солай орналастыр, — қараңғы түсіп кетіп, мына құла түзде қалып қоймай тұрғанда қозғалуымыз керек.
— Ана жолы айтқаныңыз қайда, мейірімді мырзам, — деп қарсылық білдірді Панса, — адам мекен етпейтін қу медиен далада жыл бойы дерлік түнеу — кезбе рыцарьлардың үйреншікті әдеті және мұны олар өздеріне үлкен олжа санайды деп.
— Бұл басқа істейтін амалдары қалмаған кезде немесе өздері біреуге ғашық болған кезде ғана ұшырасатын жағдай, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Шынында да, сондай бір рыцарь өткен, ыстыққа да, салқынға да, дауылға да қарамай, жартас басында тұрған да қойған, ал жүрегінің әміршісі бұдан мүлдем бейхабар болған. Әлгі атышулы Амадис те, өзінің атын Қапалы Сері деп өзгертіп, сегіз жыл ма әлде сегіз ай ма, дәл есімде жоқ, Жұпыны Жартасқа барып жападан-жалғыз жатып алады, — қысқасы, ол жүрегінің әміршісі Ориананың алдында әлденеге айыпты боп қалады да, өзін өзі епитимьяға22 мәжбүрлейді. Жә, жетер бұл жайындағы әңгімені осымен доғарайық, Санчо, жолға шығатын кез болды, әйтпесе, кім біледі, есекке де Росинанттың басына түскендей тақсірет тап боп жүрер.
— Ол да ғажап емес! — деп үн қатты Санчо.
Отыз рет ойбайлап, алпыс рет ауыр күрсініп, жүз жиырма рет осы қырсыққа ұрындырған жанды сыпырта сыбап және оның басына осынша мәрте қарғыс жолдап, ол ақыры орнынан көтерілді, бірақ бойын енді түзей бергенде қадалған шаншу оны түрік пиязы сияқтандырып бүкшитті де салды, содан көпке дейін оңала алмады. Осындай ақиретті бастан кеше жүріп ол әйтеуір әзер дегенде есегіне, — ол да бұл күннің бөлекше оқиғаларынан азды-кем есеңгіреп қалған-ды, — жүген тақты, сосын Росинантты орнынан тұрғызды, — егер арыз айтарлық мүмкіндігі болса, бұл өнерден ол Санчо Пансаны да, қожайынын да далада қалдырған болар еді. Ақыр аяғында Санчо амалын тауып Дон Кихотты есекке орналастырды, Росинантты есектің арт жағына тіркеді, сосын есегін сулығынан ұстап, өз есебінше, күре жол өтуге тиіс жаққа қарай бағыт ұстады. Сөйтіп, бір мильге жетер-жетпес қана жүрген оны, барлық ісін де оңынан келтіруге ыңғай беріп жүрген тағдыр күре жолға алып шықты; сол бойда-ақ таяу маңда жолаушылар бекеті тұрғанын көзі шалды, бірақ Санчоның пікірін аяқ асты етіп, өз көңілін өзі көтеруге асыққан Дон Кихот бұны қамал-сарай деп тапты. Санчо бұны бекет деп бой бермеді, ал қожайыны — бұл бекет емес, қамал-сарай деп өңештеді; осылай бір-біріне дес бермей ұзақ айтысқандары сонша, айтыстарын аяқтай алмаған қалыптарында бекетке келіп жетті де, мұның шын мәнінде не екенін сұрауды қаперіне де алмаған Санчо керуенін бастап ішке қарай өтіп кетті.
ХҮІ тарау
Өзі әлдебір қамал-сарай деп жобалаған бекетте айлакер идальгоның қандай кепке душар болғаны жайында
Дон Кихоттың есектің үстінде көлденең жатқанын көрген бекетші Санчодан бұған не болғанын сұрады. Санчо оған бәлендей ештеңе болмағанын, жартастан құлап кетіп, қабырғаларын аздап ауыртып алғанын айтты. Бекетшінің жұбайы трактирші әйелге ұқсамайтын: бұл өзі өте инабатты, басына іс түскен жанның қайғысын жеңілдетуге көмегі дайын адам еді; сол бойда-ақ Дон Кихотқа жәрдем көрсетуге кірісіп, қызына, жап-жас әрі сүйкімді бойжеткенге, қонаққа күтім жасауға қолғабыс етуге әмір етті. Қожайындар қарамағында Астурияда туып-өскен, жалпақ бет, пісте мұрын, шашын желкесінен шорт қиған, бір көзі қыли, — әділін айтқанда, екінші көзі де қитарлау бір күтуші бикеш бар-тын. Рас, денесі мейлінше мүсінді еді, осынысы басқа кемшіліктерінің бәрін жуып-шайып кететін: егер оны басынан бақайшағына дейін өлшейтін болса, аршынның23 жеті ширегінен аса қоймаған болар еді, ал шамадан тыс тіктеу иығы бәлендей мұқтаждық болмаса да аяғының астына мұқиятырақ көз тігіп жүруге мәжбүр ететін. Осы бір келісті бикеш бекетші қызына көмекке келіп, бұрын ұзақ жылдар бойы шөп қора болған-ау деген ойға жетелейтін шоланнан екеуі Дон Кихотқа арнап мардымсыз қоналқалық орын әзірледі. Осы жерде әлдебір малшы қонып жатыр еді және оның орыны Дон Кихот төсегінен онша қашық та емес-ті; оған жабу мен ерден басқа ештеңе төселмегенімен, жағдайы Дон Кихотқа қарағанда анағұрлым жақсырақ болатын, өйткені рыцарымыздың жамбас басар жері орнықтылығы осалдау екі сәкінің үстіне төселген, кедір-бұдырлы төрт тақтайдан, жұқалығы сырмақ көрпені еске салатын және тығыздығы сонша, жыртық-тесіктерінен шығып тұрған жүннің титімдей собалағының өзі жамбасқа тас секілді бататын жұқа төсеніштен, кәдімгі қалқан жасауға арналған теріден тігілген бе деп ойлап қалуға болатын екі сейсептен, сондай-ақ қанша қылшық қылтиып тұрғанын санап шығуға және бір де бір рет жаңылысып кетпеуге болатын жүн көрпеден тұратын.