Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 27

— Менің ойымша, Ансельмо, ақыл-ойыңның қазіргі ахуалы маврлар ақыл-ойының қашанғы ау-жайынан аумай қалған; өйткені, діни ілімдерінің неліктен жалған екенін оларға ұқтыру мүлдем мүмкін емес қой: оны Қасиетті жазбаға сілтеме жасау арқылы да, пайымдау амалымен түзілген тұжырымдарға негізделген дәлелдер арқылы да, шынайы сенімнің догматтары арқылы да түсіндіре алмайсың — оларға сезуге болатын, сіңіруге оңай, қонымды, көрнекі, күмән келтіру қиын, “Егер тең көлемді екі шамадан көлемі бірдей екі бөлікті алып тастасақ, қалғандары да тең көлемді болады”, деген секілді жоққа шығаруға көнбейтін математикалық дәлелдемесі бар мысалдар керек. Егерде оларға сөзбен айтып түсіндіру мүмкін болмаса, — оларға бірдеңе түсіндіре қою қашан да оңай емес, — онда қолмен нұсқап көрсетуге, көз алдына әкеп тосуға тура келеді, бірақ қасиетті дініміздің шынайылығына шандыру үшін оларға бұның да аздық етіп жататынын байқайсың. Енді міне дәл осы әдіс пен тәсілді сенің өзіңе қолдануыма тура келіп тұр, өйткені жүзеге асырмаққа ниет қылған тілегің шектен шыққан есалаңдық боп табылады, онда зәредей болса да мән-мағына жоқ, сондықтан сенің, жұмсартыңқырап айтқандағы, аңқаулығыңның себебі неде екенін түсіндіріп жату да бір, уақытты босқа рәсуа ету де бір; шынымды айтсам, осынау арам пиғылыңның сазайын тартуың үшін сені сол адасқан бағытыңмен қоя беруіме де болар еді, бірақ өзіңе деген достық сезімім саған мұндай қаталдық жасауға жібермей тұр және апатқа ұшырарың ақиқат шақта өзіңді тастап кетуге рұқсат бермей тұр. Осының бәрі өзіңе ұғынықты бола түсуі үшін сен мынаны айтшы, Ансельмо, күнәсызды күнәкар етуге, адалды айнытуға, ақпейілді сыйлықпен алдауға, әдептіні азғыруға міндетті екенім жайында айттың ба сен маған? Айттың, әрине. Ал егер зайыбыңның күнәсыз, адал, ақпейіл, әдепті екенін өзің жақсы білетін болсаң, онда саған одан артық не керек? Егер ол талпынысымның тамырына балта шабатынына сенсең, — және солай болмай қоймайтыны да белгілі, — оған қазірдің өзінде бойында бар қасиеттерден артық тағы біреуін тауып бере алар ма едің және ол бұдан не ұтар еді? Әлде сен ол жайында мүлде басқа ойдамысың немесе не істеп, не қойып жүргеніңді өзің де білмейсің бе? Егер ол жайында басқа ойда болсаң, оны сынақтан өткізудің керегі не? Ол көргенсіз біреу болса, онда оған ойыңа не келсе соны істей бер. Бірақ, егер ол өзің есептейтіндей керемет жақсы жұбай болса, онда ақиқатты сынаққа салу деген барып тұрған ессіздік боп шығады, өйткені ондай сынақ жұбайың жайында әу баста қалыптасқан пікірді өзгерте алмайды. Пайдасынан гөрі зияны көбірек көрінетін істі тек есі кемдер мен есесі кеткендер ғана қолға алуы мүмкін — әсіресе бұған оларды ешкім итермелемесе, айдап салмаса және егер мұның есерсоқтық екені әу бастан-ақ аңғарылып тұрса. Іргелі істер жаратқанның құрметі мен бейбіт өмірдің құрметіне арналады, немесе екеуінің бірдей құрметі үшін атқарылады: жаратқан үшін жер үстіндегі періште тірлігін кешетін әулиелер қызмет етеді, бейбіт өмір үшін телегей теңіз суды жүзіп өтіп, түрлі елге саяхат жасайтындар, жат жерліктермен жүздесетіндер еңбек етеді — бәрі де жан рақатын таптырады дейтін нәрселерге қол жеткізуді мұрат тұтады; ал жаратқан мен бейбіт өмірдің екеуіне бірдей айбынды жауынгерлер қызмет етеді: бұлар дұшпанның қатарын зеңбірек добы опырып кеткенін көрген бетте-ақ қорқыныш атаулыны мансұқ етіп, өз бастарына анық қатер төнгенін қаперіне де алмай, дінді, отанды, корольді қорғап қалу арманымен қанаттанып, қай-қайсысын да қалт жібермей қарауылдап тұрған мың түрлі қазаға еш қаймықпастан қарсы ұмтылады. Міне, дүниеде осындай істер істеліп жатады және осыған орай туындайтын түрлі қиыншылық пен қауіп-қатерге қарамастан олар ар-намыс, атақ-даңқ және береке-дәулет үшін қызмет етеді. Ал бірақ, өзің айтқандай, ниет қылып жүрген және жүзеге асырмақ ойың бар ісіңмен сен құдайдан қайыр көре алмайсың, жан рақатына кенеле алмайсың, адамдар арасынан құрмет-қошемет таба алмайсың, өйткені тіпті бәрі өзің тілегендей болып аяқталған күнде де, бәрібір бұл саған анау айтқан қуаныш та, пайда да, абырой да әкеле қоймайды. Ал, егер бәрі басқаша аяқталатын жағдайда сенің күніңді ит басына бермесін, өйткені қандай бақытсыздыққа тап болғаныңды жан баласы білмейтіні жайындағы ой саған жеңілдік әкелмейді, — оны сен өзің білесің, осының өзі-ақ жаныңды жегідей жеп, жігеріңді құм қылып, жүнжітіп жіберуге жетіп жатыр. Осы айтқан сөзімнің дәлелі ретінде саған атақты ақын Луиджи Тансиллоның Шадияр Петрдің көз жасы атты туындысының алғашқы бөлімін тәмамдаған шумақтарын келтірейін, — олар мынадай:
Молайтқанда жарығын көктен шарайна,
Молаяды Петрдің ұждан азабы.
Жоқ болса да жан баласы маңайда,
Өртенеді еске алып қиянат пен мазағын:
Өзін-өзі айыптайды турашыл жан қашан да,
Керегі жоқ куәнің, күтпейді үкім басқадан.
Жан азабы қуырады оны шоғында,
Жүрсе-дағы жапан түзде жан аяғы баспаған.
Тап осылайша сені де жан баласы білмейтін құпияң азаптан құтқарып қала алмайды, керісінше сен күні-түні жылайтын боласың, — көзіңнің жасы кеппейтін болады, көзіңнен жас шықпаса, жүрегің қан жылайтын болады: бір аңғал дәрігердің кубок сынағынан өтем деп, ақынымыздың айтуынша, ақылман Ринальд ұстамдылық танытып бас тартқан кубок толы шарапты тартып жіберіп осылайша оңбай опық жегені бар-ды. Бұл өзі поэтикалық қисын болғанымен, оның астарында есте сақтауға, мәнін ұғынуға және өмірде қолдануға лайықты лұғат жасырынып жатыр. Бұл да аз, мен саған қазір тағы бір нәрсе айтам, қандай жан шошырлық ағаттық жасағалы тұрғаныңа бұдан соң көзің біржола жететін болады. Мынадай нәрсені көз алдыңа елестетіп көр, Ансельмо, айталық, құдіретті күштің көмегімен немесе сәті оңынан келген кездейсоқтықтың нәтижесінде сен бір ғажайып алмастың иесі және заңды қожайыны болдың дейік. Оның тазалығы мен салмағы өзің апарып көрсеткен зергерлердің бәрін таң-тамаша қалдырып, бәрі де бір ауыздан бұның салмағы, тазалығы және сапасы осындай тастың жаратылысы туындата алатын ең жоғары да ақырғы мүмкіндік екенін айтып, бәрінің пікірі осыған тоқайласады және өзің де осындай ойдасың, оларға ешқандай қарсы дау айта алмайсың. Енді деймін-ау, ойламаған жерден осы алмасты төске апарып қойып, беріктігі мен сапасын сынақтан өткізу мақсатымен ауыр балғамен бар күшпен соққылай бастасаң — бұл ақылға қонымды іс болар ма еді? Айталық, тіпті сен солай еттің делік, ал тас осынау өрескел сынақтан аман-сау өтті делік, бірақ бұның нәтижесінде оның құндылығына да, атақ-даңқына да дәнеңе қосылмас еді ғой. Ал егер ол уатылып кетсе ше, бұл әбден мүмкін нәрсе, онда ол қайта қалпына келместей боп құрымай ма? Әрине, сөйтеді, ал оның иесі зиялы қауым арасында нақұрыс деген атаққа ие болады. Ендеше, біліп қой, Ансельмо досым, осынау ғажайып алмас — бұл Камилла, өзіңнің көз алдыңда да, басқа жұрттың көз алдында да тап солай. Сондықтан оны кездейсоқ жағдайға киліктіруде мән де, мағынада жоқ, өйткені ол бүлінбей аман қалса, бұдан құндылығы арта түспейді, ал егер шыдас бере алмай ажал табар болса, онда онсыз қалай тірлік кешетінің жайында, оны да, өзіңді де ажалға ұшыратқаның үшін өзіңе-өзің қандай ауыр кінә артатының жайында алдын-ала ойлан. Бұл дүниеде адал да жібі түзу әйелден артық асыл қазына жоқтығын, әйелдің ар-намысы дегеніміз —жұрттың аузындағы жақсы аты екенін түсін. Ал, жұбайың жайындағы жұрттың лебізі — жан сүйсінерлік, оны өзің де білесің, ендеше бұл ақиқатқа күмән келтірудің қандай қажеттілігі бар? Түсін, досым, әйел — нәуетек пенде, оның жолына кедергі тұрғызбау керек, әйтпесе ол сүрініп кетеді де құлап қалады, керісінше, кедергілерді аршып, жолын тазартып беру керек, сонда ол жетілудің ізгі қасиеттерге жетелейтін жолымен жанын қинамай жылдам жүріп өтеді. Жаратылыстанушылар айтатын бір әңгіме бар. Ақкістің терісі қардай аппақ дейді олар, осы хайуанаттың соңына түскен аңшылар мынадай қулыққа баратын көрінеді: оның қашқанда барып тығылатын жерлерін алдын-ала көріп-біліп алған олар сол орындарды лас балшықпен былғап қояды екен де, ақкісті үркітіп, тура әлгі қуыстарға қарай қуалайды екен, ал ақкіс болса, қуыстағы ласты көріп тұрып қалатын көрінеді, өйткені балшыққа сұғынып үстін былғағаннан гөрі аңшының қолына түскенді хош көреді екен, яғни кіршіксіз аппақ терісін бостандығынан да, тіпті өмірінен де қымбат санайтын болған. Адал да жібі түзу әйел — бұл ақкіс, оның ар-намысы қардан да ақ және таза, кімде-кім оның ар-намыстан айрылып қалмағанын, керісінше оны сақтап, қадір тұтқанын мақұл көрсе, онда ол ақкісті аулаушылар қолданатын тәсілді пайдаланбауға тиіс, оны түрлі сыйлықтар мен жабысқақ жалған ғашықтардың қызметі секілді лас нәрселерге қарай итермелемеуі керек, — кім біледі, бәлкім ол жаратылысына байланысты ізгі қасиеттерге оншалықты бай да бола қоймас, дініне берік те емес шығар, сондықтан, жолдағы кедергілерден біреудің көмегінсіз өтуге дәрменсіз болар, ондай жағдайда мұның бәрін оның жолынан алып тастау керек, сөйтіп оны ізгі қасиеттер мен жақсы атақ ұғымы түзетін ғажайып әлемнің кәусарынан сусындату керек. Ізгі ниетті әйелді, сондай-ақ, жарқыраған таза хрустальдан жасалған айнамен де салыстыруға болады, — дем жіберсең болғаны бетін буалдыр бүркеп, күңгірт тартып сала береді. Жібі түзу жақсы әйелге де киелі заттай қараған жөн: оны қадір тұту керек, бірақ оған жанаспаған дұрыс. Райхан гүлдері мен басқа да гүлге толы көркем бақты, — қожайыны ешкімді ішіне кіргізбейтін және гүлдеріне қол тигізуге рұқсат етпейтін, олардың хош иісі мен көркіне алыстан, қоршау торының сыртынан ғана тамсануға болатын бақты, — қалай күтіп, мәпелеу қажет болса, адал жарды да тап солай күтіп, мәпелеу қажет. Сөзімнің соңында қазіргі заманғы бір комедиядан бірнеше шумақ өлең келтірейін, — бұлар осы қазір ғана есіме оралды және, меніңше, оны келтіре кеткеннің оғаштығы жоқ секілді. Бір ақылман қария бойжеткен қызы бар екінші біреуге қызынан көз жазбауға, ешқайда жібермеуге және үйде қамап қояға кеңес береді, оған қоса мынадай нәрсені айтады:
Әйел де — әйнек аумаған.
Сынбай ма, деп, сына ма —
Әуре боп босқа сынама:
Жан жоқ қапы қалмаған.
Естінің бар есебі,
Қозғамайды ол, жалпы,
Оп-оңай қирап қалатын,
Жөнделмес және нәрсені.
Ескеріп жүрсін әрдайым
Қағиданы осы, кім-кім де:
Данаясы бар жерлерде,
Алтын жаңбыр да тұр дайын.
Осы кезге шейін айтқанымның бәрі бір өзіңе ғана қатысты болатын, Ансельмо, енді өзім жайында да айта кеткенім артық етпес және егер бұл ұзаққа созылып кетсе, кешір, — өзің тап болған және менің көмегіммен жарыққа шығуды көздеп отырған тас қараңғы жолың осыны талап етеді. Мені дос санайсың, сөйтесің де, мені ар-намыстан айырғың келеді — бұл достыққа жатпайтын нәрсе. Бұл да аз: өз тарапымнан менің де өз ар-намысыңды аяққа таптағанымды қалап отырсың. Мені ар-намыстан айырғың келетіні — айдан анық нәрсе; өйткені, өтінішіңе орай Камиллаға көз сала бастасам, оның мені ар-ұяттан жұрдай және азғын деп ойлайтынында еш күмән жоқ, себебі дос деген атым мен парызымның шектеулі шеңберінен шалғай шығатын қадамға барғаннан кейін мені басқаша қалай деп атауға болады. Сондай-ақ, өз кезегімде, өзіңнің де ар-намысыңды қорлағанымды қалайтыныңа шүбә жоқ, өйткені ынтық екенімді сездіре бастағанымды көрген Камилланың, шамасы, бұл бойымнан әлденендей бір жеңілтектікті байқап қалған екен, сөйтіп арам пиғылын сездіруге батыл кіріскен екен деп ойлайтыны сөзсіз, бірақ сен оның сүйген жарысың ғой, сондықтан егер Камилла ар-намысым қорланды деп тапса, таяқтың екінші ұшы саған да тиеді. Кеңінен тараған мына бір салт та осыдан тамыр жаяды: әйелінің кінәлі іске барғанынан күйеуі мүлдем бейхабар болса да және жеңіл жүріске салынуына сылтау тауып бермесе де, оны аз десек, осы бақытсыздықтың алдын алуға мүлдем шарасыз болса да, — себебі, бұл оның қамсыздығына немесе ағаттық жіберуіне байланысты істелген нәрсе емес қой, — қайткен күнде де, бәрібір жұрт жеңілтек әйелдің күйеуіне намысына тиетін, қорлайтын неше түрлі ат қойып, айдар тағады. Тіпті зайыбының құшаққұмарлығын жақсы білетін, өз басының айып-кінәсына байланысты емес, әйелінің қылтың-сылтыңына байланысты сормаңдай боп жүргенін іштей жақсы сезіп тұрған жандардың өзі оған аяушылықпен қарамайды, жиренішпен қарайды. Ал, енді мен саған зайыбының опасыздық жасағанынан мүлдем хабарсыз, онда еш айыбы жоқ, оған еш қатысы жоқ және оған сылтау тауып бермеген күннің өзінде де жеңілтек әйелдің күйеуін жұрттың бәрі неліктен ар-намысын жоғалтқан адам санайтынын түсіндірейін. Сөйтіп, енді сөзіме мұқият құлақ қой, — бұның да саған пайдасы болмаса зияны жоқ. Қасиетті жазбада құдайтағала жердегі жәннатта арғы атамызды жаратқан кезде оған қатты ұйқы жіберіпті делінеді, сөйтіп Адам ұйқтап жатқанда оның сол жақ бүйірінен қабырғасын суырып алып, одан арғы анамыз Хауаны жаратыпты. Адам ұйқысынан оянып, Хауаны көрген кезде: “Бұл менің тәнімнен жаралған тән, сүйегімнен жаралған сүйек”, депті. Құдайтағала айтыпты: “Әйелі үшін адам әкесінен де, шешесінен де жырақтайды, сөйтіп бір тәнге айналады”, депті. Міне, тек өлім ғана ара жігін ажыратуға ықтиярлы некенің қасиетті құпиясы сол кезден бастау алған еді. Некенің айрықша күш-қуатқа ие болатыны сонша, әр түрлі екі адам біртұтас тәнге айналады; бұл да аз: сүйіп қосылған жұбайлардың жаны — екеу, бірақ арман-мақсаты — біреу ғана. Бұдан шығар қорытынды, егер күйеуі мен әйелін бір тән десек, онда әйелінің тәніндегі дақтар мен кем-кетіктер, әлгінде айтып өткенімдей, ешқандай айыбы болмаған күннің өзінде, күйеуінің де тәнін былапыттайды. Бәрі біртұтас тән болуы себепті, адамның аяғы немесе басқа бір дене мүшесі ауырғанын тұла бойы түгел сезінетініндей, сөйтіп балтырдың ауырғаны ешқандай айып-кінәсы жоқ бастың да мазасын алатынындай, күйеуі де әйелінің арсыз ісінің құрбаны болады, өйткені екеуі біртұтас тәнге айналғандар. Ендеше, бұ дүниедегі арлылық пен арсыздық атаулының бәрі, соның ішінде жеңілтек жұбайдың арсыздығы да, тән мен қанға тікелей қатысты болатын болса және солардан туындайтын болса, онда күйеуіне де одан тиісті үлес тиеді, ештеңеден хабарсыз жүргенімен, бәрібір, ар-намысы аяққа басылады. Жайбарақат тірлік кешіп жатқан ақ ниетті абзал жарыңды әуреге салу арқылы қандай қатерге бас тігетініңді ойла, Ансельмо. Пәтуасыз да пәруайсыз әуестігің жібі түзу жұбайыңның бойында бұғып жатқан құпия құштарлық қақпасын ашып жіберуі мүмкін екенін ойла. Ұтысың шамалы ғана болатынын ұғын, ал ұтылысың шаш-етектен келмек, ол жайында үндемей-ақ қояйын, өйткені оны сөзбен айтып жеткізе алмаймын. Егерде осы айтқанымдарым арам пиғылыңнан айнытуға мәжбүр ете алмаса, онда абыройсыздығың мен бақытсыздығыңның бағбаны болуға басқа біреуді таңда, мен ондай бола алмаймын, тіпті осының салдарынан арамыздағы достық қатынастың үзілетініне де қарамаймын, ал мен үшін бұдан асқан құрбандық жоқ.
Осыны айтып ақ ниетті, ақылға бай Лотарио үнсіз тұрып қалды, ал алабұртып, ойға шомған Ансельмо болса, не дерін білмегендей көпке дейін үн қатпады; ақыры былай деп жауап берді:
— Айтпақ болғаныңның бәрін қалай мұқият тыңдағанымды өзің де көрдің ғой, Лотарио досым, жанашыр лебізің, мысалдарың мен теңеулерің асқан ақылды адам екеніңді, достық сезіміңнің айрықша шынайылығын паш етеді, ал мен, өз тарапымнан, пікіріңе құлақ аспай, өз дегенімде қалар болсам, жақсылықтан жырақтап, жамандықтың жетегінде кететінімді аңғарып тұрмын. Мұның солай екені рас, бірақ сен қазір бойымды әлденендей бір дерт жайлап алғанын түсінуге тиіссің, дәл осындай дерт кейбір әйелде де болады, сол кезде олардың топырақты, әкті, көмірді, кейде тіпті бұдан да жаман нәрселерді — ауызға салмақ түгіл қарауға да жүрегің айнитын нәрселерді — жеуге аңсары ауады. Мені бұдан сауықтыру үшін қулық керек боп тұр және бұл үлкен де қулық емес: Камиллаға жүрдім-бардым, жорта ықылас білдіре бастағаныңның өзі жетіп жатыр, ал ол алғашқы қарқыннан қалмай жығыла кететін әлжуаз біреу емес. Осындай бастаманың өзі-ақ мені қанағаттандырар еді, ал сен болсаң мені өмірге қайта оралтып қана қоймай, ар-намысыма төніп тұрған қатердің жоқтығына да көзімді жеткізесің, сөйтіп достық парызыңды өтейсің. Өтінішімді орындауға міндетті болатыныңның себебі мынада: осындай сынақ өткізуге ақи-тақи бел буғандығымнан, бұл пәруайсыз әурешілігім жайында басқа біреулерге хабарлап қоюыма, сөйтіп өзің соншалықты қамқор боп жүрген ар-намысымның ақсап қалуына жол бермеуің керек. Егер Камиллаға ынтызарлық білдіріп жүрген кезіңде оның алдында арыңа азды-кем ақау түскенін сезсең бұған ешқандай немесе мүлдем дерлік мән берме, өйткені, өзіміз күткендей, илікпейтініне көзіміз жеткен соң, сол бойда-ақ оған екеу-ара қулығымыз жайындағы бар шындықты айтып бере аласың, одан соң оның өзің жайындағы пікірі қайта қалпына келмек. Сөйтіп, жоғалтарың түкке тұрғысыз болатынын, ал мені қандай зор қуанышқа кенелтетініңді түсіне келіп, нендей кедергі жолыққанына қарамай сен осыны іске асыр, өйткені, қайталап айтам, сен тек бастап бер, ал мен мұны біткен шаруа санаймын.
Ансельмоның алған бетінен қайтпайтынын көрген, бұл шешімін өзгерту үшін тағы қандай мысал келтіріп, тағы қандай дәлелдемені алға тартуды білмеген, арам пиғылы жайында басқа біреулерге айтып бермек ойы барын естіген Лотарио бұдан да зор лаң-сүреңнің алдын алу үшін дегеніне көніп, дедегімен жүруге келісті, алайда іштей барлығын Ансельмо да ырза болатындай және Камилланың да жаймашуақ көңіліне қаяу түспейтіндей етіп орындамаққа ұйғарым жасады; осы мақсатта ол Ансельмоға ешкімге ештеңе айтпауды тапсырды, өйткені, ол, Лотарио, бұл істі өз мойнына алмақ және Ансельмо қашан лайық көрсе сол кезден кірісіп кетпек. Ансельмо оны елжірей құшақтап, құдды бір анау ерен жақсылық жасағандай алғысын аямай жаудырды; сөйтіп, олар іске ертеңнен бастап кіріспекке келісті, Ансельмо Лотарионың Камилламен оңаша жолығысуына арнап орын тауып, уақыт белгілейтін болды, сондай-ақ сыйлыққа берілетін, тарту етілетін ақшамен және бағалы бұйымдармен қамтамасыз етуді міндетіне алды. Бұған қоса ол Лотариоға музыка ойнап Камилланың көңілін көтеруге, оған арнап өлең шығаруға кеңес етті; егер Лотарио бұдан бас тартатын болса, онда бұл үшін оның өзі-ақ өлең шығарып бере алатынын айтты. Лотарио мен бәріне дайынмын, деп алдай салды, Ансельмо болса бұған сеніп қалды. Өзара осындай келісімге келген олар Ансельмоның үйіне барып, Камилланың мазасы кетіп, уайым шегіп отырғанының үстінен түсті, себебі сол күні күйеуі үйіне әдеттегіден кеш оралған-ды.
Лотарио үйіне қайтты, Ансельмо болса мәз-шат көңілде қала барды. Осынау өрескел әурешіліктің ойдағыдай аяқталуы үшін не істеу керегін білмей басы қатқан Лотарио, алайда, сол күні түнде-ақ Ансельмоны қалай алдап, Камилланы қалай ренжітпеудің жолын ойлап тапты. Сөйтіп, ертеңіне досының үйіне түстенуге барды, Камилла оны жайдары көңілмен қарсы алды — жалпы, қашан барса да ол мұны айрықша жылы мейіріммен қарсы алып, жаны қалмай күтетін, өйткені оған деген күйеуінің ықылас-пейілі қандай екені өзіне жақсы мәлім-ді. Міне, түскі ас та ішілді, ыдыс-аяқ та жиналды, сол арада Ансельмо Лотариоға тығыз шаруамен бір жерге баруы керек боп тұрғанын, бір жарым сағаттың айналасында қайтып оралатынын айтып, оған шейін Камилламен бірге бола тұруын сұрады. Камилла оған бармай-ақ қойсаңшы деп жалына бастады, Лотарио оны шығарып салуға тілек білдірді, бірақ Ансельмо табандап тұрып алды, — Лотарионы қайткенде де өзін күте тұруға көндірді: оның, Ансельмоның, мұнымен аса маңызды бір шаруа жайында сөйлесуі керек көрінеді. Ал, Камилладан өзі қайтып оралғанша Ансельмоны жалғыз қалдырмауын сұрады. Қысқасы, жедел шаруамен, шындығында, жүдә өтірік шаруамен, асығыс кетіп бара жатқандай көрінгені сонша, мұның жалғандығына ешкім күмән келтіре алмаған болар еді. Ансельмо шығып кетті де, асханада Камилла мен Лотарио екеуі ғана қалды, өйткені малайлар түскі асын ішіп жатқан. Лотарио өзін бейне бір майдан алаңында, — Ансельмо өзі тап болса екен деп армандаған майдан алаңында, — қалғандай, қарсы алдында айдай сұлу ажарымен-ақ қарулы рыцарьлардың қалың тобын жер жастандыратын жау тұрғандай сезімде болды, — Лотарионың не себепті қорқынышқа бой алдырғанын түсінерсіз деп ойлаймын. Сондықтан, креслоның таянышына шынтағын қойып, алақанымен жағын тіреген ол, ең дұрысы, әдепсіздігі үшін Камилладан кешірім сұрап, Ансельмо оралғанша кішкене көз іліндіріп алғысы келетінін айтқан ғой деп шешті. Камилла оның креслода ұйқтағанша, эстрадоға жайғасқаны жайлырақ болатынын байқап, Лотарионың сонда барып жатуын сұрады. Алайда, Лотарио одан бас тартып, Ансельмо келгенше креслода жатып ұйқы соқты, ал анау Камилланы өз бөлмесінде отырған жерінен, Лотарионы ұйқтап жатқан жерінен тауып, кішкене кідіріңкіреп қалған екем, бұлар, шамасы, сөйлесіп те, тіпті шамалы қалғып та алуға үлгерген екен деп ойлады, сөйткен соң Лотарио ұйқысынан оянғанша дегбірі кетіп дызақтап бітті — оянған бойында оны үйден алып шығып, қандай жаңалық барын сұрамақ еді. Бәрі де тілегеніндей-ақ болды: Лотарио оянды, сол бойда екеуі сыртқа шықты, ол Лотариоға сұрақ қойды, анау алғашқы кездесуде-ақ бәрін жайып салған жарамсыз болар деп тапқанын, сондықтан әзірше тек оның сұлулығына сұқтанып, ақыл-парасаты мен ажары қала жұртының аузынан түспей жүргенін айтып мақтаумен болғанын хабарлады, сондықтан ол, Лотарио, негіз қаланды деп есептейді: Камилланың ықыласын баурауға бағытталған әрекетін бастап та кетті және оны алдағы әңгімеге дайындап қойды, осы себепті келесі жолы ол мұның аузынан шыққан әр сөзге жан-тәнімен құлақ қоятын болады, сол үшін бұл әр адымын аңдап басатын адамды тура жолдан тайдыру мақсатында шайтанның өзі қолданатын қулыққа барып отыр: түнектің рухы боп табылатын шайтан жарықтың рухына айналып, мейірімділік кейпіне енеді емес пе, өтірігі әу баста-ақ әшкере боп қалмаса, қашан ойлаған мақсатына қол жеткізгенше бет-бейнесін ашып көрсетпейді емес пе. Бұл айтылғанның бәрі Ансельмоның көңілінен шықты, сөйтіп ол енді күн сайын, тіпті үйден кетпей-ақ, әлденендей үй-ішілік шаруамен шұғылданған боп жүріп-ақ, оны Камилламен оңаша қалдыратынын, мұның әншейін айла-шарғы екені Камилланың қаперіне кіріп те шықпайтынын мәлім етті.
Сөйтіп, біраз күн бойы Лотарио Камилламен жақ ашып бірде бір мәрте сөйлескен жоқ, ал досын онымен әңгімелесіп жүрмін, бірақ осынша уақыттың ішінде оны тура жолдан аз да болса ауытқитындай ештеңеге үгіттеп көндіре алмадым, дәме етерліктей дәнеңе сездірген жоқ, деп сендірумен болды; ол өз алдына, егер пасық пиғылдан арылмасаң, бәрін күйеуіме айтып берем деп қорқытады, деді.
— Тамаша, — деп жуаси үн қатты Ансельмо. — Сөйтіп, Камилла сөзге төтеп бере алды, — ал енді іске қалай төтеп берер екен, соны көрейік. Ертең саған екі мың алтын теңге табыс етем, мұны оған сыйлық ретінде ұсынатын боласың, сосын алтын-күміс пен асыл тастан жасалған әшекей сатып алуы үшін тағы екі мың берем, бұл оны ерекше еліктіруге тиіс, — өйткені, жер бетінде қанша әйел болса, соның бәрі, тіпті сертіне шектен тыс беріктері де, сәнді киім киіп, салтанат құрғанды ұнатады, соның ішінде әсіресе әдемі әйелдер мұны айрықша жақсы көреді, ал егер ол осы арбауға да төтеп берсе, онда өзімді қанағат таптым деп санаймын да, одан әрі басыңды ауыртпайтын болам.
Лотарио оның бір істі бастаса аяғына дейін жеткізбей қоймайтынын, тіпті құр босқа сүлдері құрып, тақырға отыратынын алдын-ала біліп тұрғанына да қарамайтынын байқады. Ертеңіне ол төрт мың эскудо алды, онымен бірге алдынан төрт мың қиыншылық өре түрегелді, өйткені тағы қандай өтірік ойлап табарын білмеп еді: алайда ақыр соңында Камилла мақтау сөзге қалай немқұрайды болса, сыйлықтар мен серттерге де сондай немқұрайды екен, сондықтан босқа әуреленудің қажеті жоқ, ол уақытты босқа жіберу боп шығады, дегенді айтпақ болды. Бірақ тағдыр бәрін басқа арнаға салды: әдеттегіше Лотарио мен Камилланы оңаша қалдырған Ансельмо көрші бөлмеге кіріп кілттеніп алған соң, олардың не істеп, не қойып жатқанын білмекке кілт салатын тесіктен сығалап, тың тыңдаумен болған-ды, сөйтіп жарты сағат бойы Лотарионың Камиллаға қарап ләм деп ауыз ашпағанын көріп, тіпті екеуін тұтас бір жыл бірге қалдырса да ештеңе айтпайтынын біліп, досының аузынан естіген Камилла жауаптарының бәрі бастан-аяқ ойдан шығарылған өтірік деген қорытындыға келді. Сосын осыған ақи-тақи көз жеткізу үшін олардың үстіне кірді де, Лотарионы былай шығарып алып, не жаңалық барын, Камилланың көңіл күйі қалай екенін сұрады. Лотарио оған ендігі жерде бәрін жылы жауып қоятынын, өйткені Камилла қайтарған жауаптардың қаталдығы мен қайырымсыздығы сондай, онымен әңгімені әрі жалғауға жүрегі дауаламайтынын айтты.
— Әй, Лотарио, Лотарио! — деп дауыстап жіберді Ансельмо. — Достық парызыңды орындауға неге құлқың жоқ сенің, өзіңе деген шексіз сенімімді ақтауға неге салғыртсың сен! Жаңа ғана қолымдағы мына кілтті салатын тесіктен сені қадағалап тұрдым, Камилламен бір ауыз тілдеспегеніңе куә болдым. Соған қарап, сен онымен әлі ештеңе жайында сөйлеспеген екенсің деп түйдім. Егер бәрі нақ солай болса, — ал, осылай екенінде шүбә жоқ, — онда не үшін мені алдап жүргеніңді, әртүрлі айла-шарғыға барып, өз мақсатыма өзгешелеу жолмен жетуіме не үшін бөгет жасағаныңды айтшы?
Ансельмо басқа ештеңе деген жоқ, бірақ Лотарионың қатты ыңғайсызданып, қыбыжықтап қалуына осының өзі-ақ жеткілікті болды, сөйткен соң, өтірік айтумен айналысқаны жайында өзіне тағылған айыпты жеке басын қорлау есепті қабылдаған ол сол арада тұрып Ансельмоға ендігі жерде бұл іске бар ынты-шынтысымен кірісетінін айтып ант берді, оған қоса, егер әуесқойлық танытып артынан аңдыса, бұған Ансельмоның өзі-ақ көз жеткізетінін ескертті, — алайда, мұндай қадағалауға қажеттілік туа қоймайды, өйткені Ансельмоның көңілін табу мақсатында байқатпақ елгезектігі қандай күдікке де жол қалдырмайтын болады, деді. Ансельмо оның бұл сөзіне сенді, сөйтіп анау еркінірек те батылырақ қимылдасын деген оймен қала маңайындағы деревняда тұратын танысына бір аптаға барып қайтуды ұйғарды: онымен алдын-ала келісіп алғандықтан, Камиллаға көз қылу үшін анау бұған қайта-қайта шақырту жіберіп жатқан-ды. Беу, соры қайнаған, көр соқыр Ансельмо! Немен айналысып жүрсің? Қандай қасіретке қол созып тұрсың? Қай жаққа қарай бастауға әмір еттің өзіңді? Ойлансайшы: өзіңе өзің ор қазып жүрсің ғой, өз ар-намысыңды өзің қорлағалы тұрсың ғой, өзіңді құрдымға қарай бастауға әмір еттің ғой. Жұбайың Камилла — ізгі қасиеттер иесі; жайбарақат, жаймашуақ қалыпта құшағыңа аласың оны; төсек рақатын татуыңа ешкім кедергі келтіріп жатқан жоқ саған; оның ой-ниеті төрт қабырғадан алысқа ұзамайды; жер бетінде жүрген сен оның аспаны секілдісің, арман-мақсатының шырқау шегі де сен ғана, талап-тілегінің өлшемі де сен ғана, әрқашан өз ықтиярыңмен және құдіретті күштің ықтиярымен ғана тірлік кешеді ол. Оның ар-намысының, сұлулығының, тазалығы мен қарапайымдылығының қойнауында жатқан қазына-байлықтың қай-қайсысын да қалауыңша тегіннен-тегін иеленіп отырған болсаң, бұрын-соңды кезікпеген жаңа қазына көзін іздеп жер қазудың не қажеті бар еді саған? Қасірет топырағының төбеңе опырыла құлауы да мүмкін ғой, өйткені бәрін де, шынтуайтына келгенде, әйелдің әлжуаз жаратылысының шатқаяқ бағандары тіреп тұр ғой. Есіңде болсын, қол жетпеске қол созғандар қол жетерден де құралақан қалады, бұл жайында ақын бұдан да тәуірірек айтқан:
Іздеймін еркіндік — түрмеден,
Қапас үйден — кеңістік,
Қасіреттен — жұбаныш,
Өлімнен — өмір, дерттен — қуаныш,
Ұрыдан күтем — естілік.
Құдіретті күш пен қу тағдыр,
Кестіңдер мені жазаға,
Осыным үшін мәңгілік:
Қолым жетпеске — қызығам,
Қолым жетері — әңгілік.
Ертеңіне Ансельмо деревняға аттанды, кетерінде Камиллаға өзі жоқта Лотарионың үйге көз қырын салып тұратынын, үйден түстенетінін айтып, күйеуіне қандай жағдай жасаса, оған да сондай жағдай жасауға тиіс екенін мәлім етті. Қарапайым да адал жұбай болғандықтан Камилла қамығып қалды да, күйеуінің берген тәртібіне көңілі толмай, өзі жоқта әлдекімнің оның үстелінде отырғанын онша орынды көріп тұрмағанын, ал егер шаруаны жайғау қабілетіне күдіктенсе, онда осы жолы байқап көруіне болатынын —бұдан да қиын істерді атқару қолынан келетініне соған қарап-ақ көз жеткізе алатынын құлаққағыс етті. Ансельмо осындай ұйғарым жасағанын, оған қалғаны тек бас иіп, бұйрықты бұлжытпай орындау ғана екенін ескертті. Камилла оның айтқанын орындайтынын, бірақ бұған онша риза еместігін мәлім қылды. Ансельмо жүріп кеткен күннің ертеңіне Лотарио келді, Камилла оны жайдары жүзбен қарсы алды, бірақ өзін мейлінше сыпайы ұстады. Жалпы, ол Лотариомен оңаша қалмауға барын салды, айнала-маңында малай жігіттер мен малай әйелдер қаптап жүретін болды; көбінесе Леонелла есімді күтуші қыз жанынан шықпайтын, оны айрықша жақсы көретін, екеуі Камилланың ата-анасының үйінде бірге өскен-ді, Ансельмоға күйеуге шыққаннан кейін Камилла оны қасына алған. Алғашқы үш күнде Лотарио оған ештеңе айта алмады, ал оның орайы келген сәттер де болмай қалмаған, дәлірек айтқанда, малайлар ыдыс-аяқты жинастырып, Камилланың әмірімен тез барып тамақтанып қайтуға кеткен кездер соған қолайлы-ақ еді; бірақ, бұл да аз: ол Леонеллаға тамағын ертерек ішіп алуға, одан соң қайтып келіп қасында отыруға бұйрық берген-ді; алайда, есіл-дерті ойын-күлкі болған Леонелла осы мүмкіндігі мен уақытын өз қызығына берілуге арнап, ханымының әміріне әрдайым құлақ аса бермейтін, — керісінше, бейне бір дәл осындай бұйрық алғандай, оны Лотариомен оңаша қалдырып кететін. Алайда, Камилланың биязы қалпы, байсалды бет-әлпеті және артық-ауыс әңгімеге бармай өзін өте паң ұстауы — осының бәрі Лотарионың аузына қақпақ қойған-ды.