Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - I - 32

— Біз студент кедейшілігінің қандай түрі болатынын талдаудан бастадық, — енді солдат одан гөрі бай ма екен, соған келейік. Бақсақ, дүниеде солдаттан кедей ешкім жоқ екен, өйткені ол жарытымсыз жалақысына тірлік кешеді, оның өзін кешіктіріп береді, кейде тіпті бермей қояды, немесе басын қатерге тігіп және беттің арын белге түйіп тонап алғанын талғажау етеді. Киім-кешек жағының да жұтаңдығы сонша, жамаулы-жасқаулы колеті оған әрі сән-салтанатқа киетін киім, әрі көйлек орнына жүреді, қыстың қақаған суығында, айдалада ол әдетте өзінің демімен ғана жылынады, ал менің өз түсінігімше, аш адамның аузынан шыққан дем де салқын болады, ол жаратылыс заңын мойынсұнбайды. Енді мына қызыққа қараңыздар: ол да қараңғылық түскен кезде жауын-шашыннан пана табады, оны күй талғамайтын адамға тарлау көрінбейтін төсек-орын күтіп тұрады, — расында да, тақыр жерде аяғын қалай-қалай созса да немесе ақ жайманы қыртыстандырудан қорықпай, бір бүйірінен екіншісіне қанша аунаса да ерікті емес пе. Сөйтіп, міне ақыры әскери адамға арналған дәрежені алатын да шақ туады: шайқас болатын күн келеді, сөйтіп егер оқ басынан тисе, онда оған жарақат таңғыштан докторлық телпек кигізіледі, ал егер оқ басынан тимесе, демек, аяғы немесе қолы зақымға ұшырағаны. Бірақ тіпті мұндай күйге тап болмай, мейірімі мол жаратқан оны бәле-жаладан аман сақтап қалған күнде де, бәрібір, оның байып шыға келуі екіталай нәрсе, оған қоса бұл жазғанның әлі де талай айқас пен шайқасқа түсуіне тура келеді және әскери қызмет сатысымен азды-кем жоғары өрлеуі үшін барлық ұрыста жеңіске жетуі шарт, бірақ мұндай ғажайыптар сирек болады. Ал өздеріңіз айтыңыздаршы, сеньорлар, соғыста қаза тапқандармен салыстырғанда ерлігі үшін марапатталғандардың әлдеқайда аз болатыны жайында ойланып көрдіңіздер ме? Әрине, мұны салыстырудың қисыны жоқ, қаза тапқандарға сан жетпейді, ал тірі қалғандар арасындағы марапатталғандар үш орындық санмен есептеледі, деулеріңіз мүмкін. Ал, енді сот маңайындағылардың жағдайы мүлдем басқа: олар ішіп-жемнен ешқашан кенделік көрмейді, алдыңғы есіктен кіргізу мүмкін болмаса артқы есіктен кіргізіп береді, — осының бәрінен солдат еңбегінің азабы ерен, марапаты аз екенін көреміз. Бәлкім, отыз мың солдаттан гөрі екі мың сот қызметкерін марапаттау оңай ғой дейтіндердің де табылуы мүмкін, өйткені соңғылары жақсы қызметпен марапатталады, ал мұндай қызметтердің қажеттілік тууына орай тиісті кәсіп түрімен айналысатын адамдарға әрдайым беріліп тұратыны мәлім, ал солдатты жалғыз тек өздері қызмет ететін сеньордың қаражатына ғана марапаттауға болады, бірақ осының өзі-ақ менің ойымды мақұлдап тұр емес пе. Алайда бұл әңгімені қоя тұрайық, өйткені мұндай шырғалаңнан жол тауып шығу қиын, сондықтан әскери қызметтің оқымыстылықтан басымдығы жайына — осы күнге шейін шешімін таппай келе жатқан мәселеге оралайық, себебі өз пікірін қуаттайтын жаңа дәлелдемелерді екі жақ та індете іздестіріп, көптеп тауып жатыр. Ескерте кеткен артық етпес, оқымысты адамдар өздері болмаса әскерилер де өмір сүре алмас еді дегенді айтады, өйткені соғыстың өзі де сөзсіз бағынатын заңдар бар, ал ондай заңдарды жасақтау ғылым мен оқып-тоқығаны мол адамдардың ісі, деседі олар. Әскерилер бұған дау айтып, өздері болмаса заңдар да болмас еді дейді, өйткені мемлекетті аман алып қалатын, корольдіктерді сақтайтын, қалаларды қорғайтын, жолдарды күзететін, теңіздерді қарақшылардан тазартатын өздері екенін алға тартады, — қысқасы, егер өздері болмаса, мемлекеттерде, корольдіктерде, монархияларда, қалаларда, жер бетіндегі жолдар мен теңіз жолдарында — барлық жерде, соғыс кезінде, әсіресе оған айрықша ерік пен билік берілген шақта, болып жататын айтып жеткізгісіз сұмдықтар мен жөнсіздіктер орын алар еді дегенді тілге тиек етеді. Расында, не нәрсе қымбатқа түссе, соның жоғары бағаланатыны және солай бағалануға тиіс те екені белгілі ғой, — бұл баршаға мәлім жәйт. Әжептәуір дәрежедегі заң шығарушыға айналу үшін уақыт қажет болады, табандап отырып оқып-тоқу қажет болады, киім-кешек пен ішіп-жемнен тарығуға тура келеді, бастың айналуымен, асқазанның сыр беруімен, өзім шет жағын айтып кеткен, басқа да осыған байланысты бірқатар жайлармен санаспау керек болады. Ал, енді жақсы солдатқа айналу үшін оның студент бастан өткергеннің бәрін де бастан кешуіне тура келеді, бірақ мұның шетіндігі сонша, тіпті салыстырудың өзі саппастық боп шығар еді, өйткені солдат қас қағым сайын басын қатерге тігеді. Шын мәнінде де, студенттің бойын билеген және қыр соңынан қалмай қойған кедейлік пен жоқ-жұтаңдық алдындағы қорқынышты қоршаудағы қамалда равелиндер мен кавальерлерді күзетіп тұрған, дұшпанның қамал қабырғасы астын үңгіп жатқанын сезгенімен, қарауыл орнын тастап, осынау зор қатерден қашып құтылуға болмайтынын біліп тұрған солдаттың бастан кешкен қорқынышын салыстыруға бола ма? Қолынан келер жалғыз ғана нәрсесі — бастығына белгі беру ғана, сонда бастық контрмина арқылы қатердің алдын алуға қам жасайды, ал ана жазған болса қашан бұлттарды бетке алып қанат байламай-ақ ұшып кетерін немесе қашан ықтиярынан тыс құзға құларын күтіп тікесінен тік, сірескен қалпы тұра береді. Ал егер, сіздің ойыңызша, бұл да онша үлкен қауіп көрінбесе, онда ашық теңізде екі галераның бір-бірін абордажға алмақ боп тым жақын келіп тоқайласқан сәтінде солдаттың ені екі-ақ фут таранда тұруы оған әлгіден кем қатер төндірмейтінін, тіпті одан да қауіптірек екенін айтуға болады. Бұған қоса ол тура қарсы алдынан, дұшпан жақтан, бар болғаны найза ұсынымдай ғана жерден, өзіне қарап оқталған қанша мылтық болса, сонша жанның өзіне ажал таптыруға асығулы екенін өз көзімен көріп тұрады, аяғын бір адым шалыс басса-ақ Нептунның су асты иелігін аралауға аттанып кететінін де сезіп тұрады, бірақ ар-намысы тайсақтауға жол бермей, кеудесін шімірікпестен оққа тосады, әлгі енсіз тақтайша арқылы дұшпанның кемесіне өтіп кетуге тырмысады. Бірақ, әсіресе қатты таңғалдыратыны мына нәрсе: біреуі енді қайтып ешқашан шыға алмайтын жаққа құлап кетсе-ақ болды, орнына екіншісі келіп тұра қалады, ал ол да ата жауындай аңдып жатқан теңіз толқынына тоғытылса, оның орнын өңгелері кезекпен кезек келіп баса береді, тіпті олардың қалайша аңдаусыз түрде құрдымға құлап жоғалып жатқанын да аңғара алмай қаласың, — иә, мұндай жүрек жұтқандық пен көзсіз ерлікті басқа ешқандай шайқастан жолықтыру мүмкін емес. Қорғасын оқ бүркетін мылтық дегеннің, — қарғыс атқыр өнертабысына берілер сыйлық ретінде оны ойлап тапқан жанның тамұққа жіберілгеніне сенімім кәміл, — жан түршігерлік қаһарынан хабарсыз заман қандай ғанибет еді десеңізші! Сондай мылтық қолына түскен кез-келген сүмелек қазір айбынды кавальероның, — жаудан жасқануды білмейтін, жүрек жұтқан батырлығымен өзгелерді де ерлікке жігерлендіретін кавальероның, — өмірін бір демде-ақ үзе алады: кенеттен тарс етіп атылған оқ (оны атқан адамның тіпті осынау ант атқан қарудың аузынан жарқ еткен оттан зәре-құты қалмай қорқып, қашып та кетуі ықтимал) қас қағым сәтте-ақ атпал азаматтың ой ағымын да, оған қоса ұзақ жылдар бойы жан рақатын кешуге лайық ғұмырын да үзіп кете барады. Міне, осы себептен, әлгі айтылғанның бәрін ой елегінен өткізе келіп, мынадай мейірімсіз заманда кезбе рыцарьлық қызметін таңдағаныма іштей қатты өкініп те жүрмін, өйткені өзім қандай қауіп-қатерден болсын қорықпағаныммен, бәрібір, қорғасын мен дәрі ақ білегімнің күшімен, ақ найзамның ұшымен әлемнің өзімізге мәлім барлық елінде бірдей құрмет пен даңққа бөлену мүмкіндігімнен айырады-ау деп ойлаған шағымда көңілімді күмән жайлайтын болып жүр. Бірақ, бәрі де жаратқанның ықтиярында, егер ойға алғандарымды түгел орындап шыға алсам, ең зор құрметке бөленеріме күмәнім жоқ, өйткені мен өткен ғасырлардағы кезбе рыцарьлардың ешқайсысы кезіктірмеген қауіп-қатермен күндегісін-күнде бетпе-бет ұшырасып жүрмін ғой.
Басқалар тамақ ішіп жатқанда Дон Кихот осындай ұзын-шұбақ ой-тұжырымын ортаға салды, ал өзі, Санчо Пансаның қазір ас ішетін уақыт, әңгімені кейін айтуға болады ғой деп әлденеше рет құлаққағыс жасағанына қарамастан, алдындағы дәмнен татып та алған жоқ. Осындай, бір қарағанда, әжептәуір парасатты түйін жасай алатын, көп нәрседен хабары бар адамның әңгіме арнасы әлгі аты өшкір рыцарьлық жайына ойысса болды, ақыл-естен біржола айрылып қалатынына тыңдаушылар тағы да тағы өкініш білдірді. Священник Дон Кихоттың әскери қызметтің пайдалылығын дәріптеген дәлелдемелері көңілге әбден қонымды екенін, өзі священник, оқып-тоқыған, оған қоса ғылыми дәрежесі бар адам бола тұрғанымен, оның пікірін қолдайтынын айтты.
Міне, кешкі ас та ішілді, үстелдегі ыдыс-аяқ та жиналды, сөйтіп бекетшінің жұбайы қызымен және Мариторнеспен бірге Ламанчалық Дон Кихоттың шоланын тәртіпке келтіруге кіріскен кезде, — бұл жолы онда ханымдар ғана қонып шықпақшы еді, — дон Фернандо тұтқыннан өмір тарихы жайында әңгімелеп беруін өтінді, оның осы жерде Зораидамен бірге бой көрсетуінің өзі-ақ өмір жолының өзіндік ерекшелігі барын және қызғылықты екенін аңғартатынын айтты. Тұтқын оған бұл өтінішін қуана-қуана орындайтынын, алайда әңгімесі бұларды онша қызықтыра қоймайды-ау дейтін қаупі барын, бірақ олардың дегенін орындауға әрқашан әзір екеніне көздері жетуі үшін, қалай болған күнде де, айтып беретінін мәлім етті. Священник те, басқалары да оған алғыс жаудырып, өтініштерін тағы бір мәрте қайталады, ал анау болса, жұрттың бәрі бірауыздан ықылас білдіріп жатқанын көріп, әмір етудің өзі-ақ жеткілікті жерде өтініш айтқан орынсыз болады, деді.
— Ендеше, мейірбан мырзалар мен ханымдар, мейлінше шыншыл бұл хикаяға зейін қоя құлақ салыңыздар, онымен салыстырғанда ойдан шығарылған, ұзақ ойланып-толғану мен майталман шеберліктің табы сезіліп тұратын әңгімелер сіздерге, бәлкім, онша тартымды да болмай қалар.
Осы сөзден соң бәрі өз орындарына қайта жайғасты, ешкім тіл қатып, тіс жармады, ал анау жұрттың бәрі тыңдауға әзірленіп тына қалғанын көріп, бәсең де ұнамды үнмен әңгімесін былай деп бастап кетті:
ХХХІХ тарау
Мұнда тұтқын өз өмір жолы мен бастан кешкен тауқыметтері жайында әңгімелейді
— Фортунадан гөрі жаратылыс көбірек жарылқаушылық көрсеткен менің аталарым Леон тауындағы бір елді мекенде өніп-өскен еді, — ашығын айтқанда, айнала-маңайды жоқшылық жайлап алғаны сонша, жұрттың көзіне әкем дәулетті адам секілді көрінетін, ал егер орынсыз шашып-төгуге бейім болмай, үнемшілдікке әуес болғанда ол шынымен-ақ сондай адамға айналар да еді. Оның жөнсіз жомарттығы пен ақшаны босқа рәсуа қылуға бейімдігі жас кезінде, солдаттықта жүргенде қалыптасқан-ды, өйткені солдаттық дегеннің өзі ерекше бір мектеп, онда үнемшіл — жомартқа, ал жомарт — ысырапқорға айналады, ал сараң солдат кездесе қалса, оны жер астынан шыққан жіктей көреді, өйткені мұндайлар онда өте сирек. Әкемнің мырзалығы ысырапқорлықпен шендесіп жатты, ал үйелмені бар адамды, мойнында әулетінің атағы мен абыройын балаларына мұра қылу парызы бар адамды мұндай қасиет жақсылыққа жеткізбейтіні белгілі. Әкеден үшеу едік, үшеуіміз де ер бала болатынбыз және бәріміз де өзімізге лайық кәсіп таңдайтын жасқа жеткенбіз. Өзі айтқандай, ырқына ие бола алмайтынын көрген әкем ысырапқорлығы мен ақша шашуға деген құштарлығының қайнар бұлағын ақи-тақи бітеп тастауды ұйғарды, яғни өзін-өзі дүние-мүліктен айырғанды хош көрді, ал дүние-мүліксіз Александр Македонскийдің өзі де тас сараң көрінер еді. Сөйтіп, бір күні ол үшеуімізді бөлмесіне ертіп апарды да, есікті іштен кілттеп алып, шамамен мынадай әңгіме айтты:
“Балаларым! Өздеріңді жақсы көретінімді білдіруім үшін, сендер менің баламсыңдар деген сөзді айтқанымның өзі-ақ жетеді, бірақ сендерді неге тиісті дәрежеде жақсы көрмегенімді білдіруім үшін, өздеріңе тиесілі дүние-мүлікті толық күйінде сақтай алмағанымды айтсам да болады. Міне, сондықтан, туған әке ретінде жақсы көретініме, өгей әке секілді азып-тозып кеткендеріңді тілемейтініме енді анық көз жеткізулерің үшін, байыппен пайымдай келіп, бәрін де асықпай өлшеп-пішіп, ескере отырып бір қадам жасауға бел будым. Сендер қазір өмірден орындарыңды табатын немесе, ең болмағанда, кейін өздеріңе абырой әперетін және пайда келтіретін кәсіп түрін таңдайтын жастасыңдар. Қожалығымды төртке бөлуді ұйғардым: үш бөлігін сендерге берем, ешқайсыңды алаламаймын, төртіншісін көрер күнім түгесілгенше тірлік кешуім үшін өзімде қалдырам. Алайда мен әрқайсың қожалықтың тиесілі бөлігін алғаннан кейін қазір өзім ұсынғалы отырған жолдардың бірін таңдағандарыңды қалар едім. Бізде, Испанияда, өз түсінігімше, дөп айтылған бір мақал бар, жалпы алғанда, қандай мақал болмасын дөп айтылмайтыны жоқ, өйткені бұлар, шынтуайтында, көп жасап, көпті көрген адамдардың қысқаша ой-тұжырымы боп табылады, ал енді өзім меңзеп отырған мақал: “Не шіркеу, не теңіз, не корольдің сарайы деңіз”, дейді, — басқаша сөзбен айтқанда: адам қатарына қосылғысы келгендер, оған қоса дәулет жинағысы келгендер не діни дәреже алуға тиіс, не сауда-саттық жолын таңдап, теңізбен сапар шегуі қажет, жә болмаса корольге қызметке кіруі керек, — себебі: “Сеньордың сый-сияпатынан, король дастарқанының қиқымы артық” деген сөз тегіннен-тегін айтылмаған ғой. Мұның бәрін жыр ғып отырған себебім, — ал, мұны менің тілегім әрі өздеріңе қояр талабым деп біліңдер, — біреуің өз өміріңді ғылымға бағыштасаң, екіншің — сауда-саттықпен айналыссаң, ал үшіншің — король әскерінің құрамында король-ағзамға қызмет етсең деп едім, өйткені сарай адамына айналу — оңай шаруа емес, ал әскери қызметте оншалықты байып та кете алмайсың, бірақ, есесіне, зор даңқ пен үлкен құрметке ие болуың мүмкін. Бір аптадан соң әрқайсың менен тиесілі үлестеріңді ақшалай аласыңдар, соқыр тиынын қалдырмай санап берем, оны өздерің-ақ көресіңдер. Ал, енді осы сөзіммен келісесіңдер ме және тілімді аласыңдар ма, соны айтыңдаршы”.
Үлкендері өзім болғандықтан маған бірінші боп жауап беруге тура келді, сол арада мен әкемнен дүние-мүлікті бөлмеуін, өзі қанша ақша шығындағысы келсе сонша шығындай беруін өтіне бастадым, әлі жас екенімізді, ақшаны өз еңбегімізбен таба алатынымызды айттым, сөзімнің соңында оның тілегін орындауға әзір екенімді, армияға барғым келетінін, сөйтіп осы салада құдайтағала мен корольге қызмет еткенді хош көретінімді мәлім еттім. Өзімнен кейінгі інім де әуелі әкеме дәл сондай тілек білдірді, сосын Америкаға аттанғысы келетінін, тиесілі ақшасын сонда қолға алмақшы ісіне жұмсайтынын жария қылды. Кенже інім, меніңше, арамыздағы ең ақылдымыз да сол, діни қызметші болғысы келетінін немесе Саламанкада бастаған оқуын аяқтап шықпақ ойы барын айтты.
Сөйтіп, айналыспақ кәсіптерімізді өз ықтиярымызбен таңдап алған соң әкеміз бізді құшағына қысты. Берген уәдесін ол дәл уақытында орындады, үлесіміз қолға тигеннен кейін, ұмытпасам, үш мың дукаттан келді ғой деймін (жат біреудің қолына өтіп кетпеуі үшін қожалықты немере ағамыз сатып алғанын, ақысын қолма-қол ақшамен төлегенін айта кеткенім артық етпес), үшеуіміз мейірбан әкемізбен қоштастық; қартайған шағында әкемізді көк тиын қаражатсыз қалдырғанымыз адамгершілікке жатпайтынын ойлап, мен өзім сол күні-ақ оны қолымдағы үш мың дукаттың екі мыңын алуға үгіттеп көндірдім, өйткені қалған ақшаға солдат үшін не қажеттің бәрін алуға болады, деп сендірдім. Інілерім де мұнымды мақұл көріп, әкемізге әрқайсысы мың дукаттан берді; сөйтіп, әкемнің қолына төрт мыңдай тиді, оның сыртында сатқысы келмей өз иелігінде қалдырған жылжымайтын мүлкін ақшаға шаққанда шығатын үш мыңдай дукаты тағы бар еді. Сонымен, біз әкемізбен және әлгінде атап өткен немере ағамызбен қоштастық; бойымызды айрықша толқу баурап алғаны сонша, бәріміз де көзімізге жас алдық, ал әкеміз болса сәтті-сәтсіз қадамдарымыз жайында хабар-ошар жолдап тұру жағын естен шығармауымызды сұрап жалынумен болды. Біз уәде еттік, ол бізді құшағына қысып, батасын берді, одан соң бір інім Саламанкаға, екіншісі Севильяға жол тартты, ал мен өзім Аликантеге аттандым, сонда барғанымда жүн тиеген генуялық бір кеменің Генуяға жүрмекке дайындалып жатқанын білдім.
Туып-өскен үйімнен жырақ кеткеніме жиырма екі жыл болды, осы уақыт ішінде сан қайтара хат жолдағаныммен, әкем жайында да, інілерім жайында да ешқандай хабар ала алмадым. Аликантеде кемеге отырып, аман-есен Генуяға келіп жеттім, одан Миланға барып, сол жерден әскери керек-жарақ пен киім-кешек сатып алдым да, Пьемонт әскері қатарына кірдім, бірақ Алессандрия делла Паллаға бара жатқан жолда ұлы герцог Альбаның Фландрияға аттанбақшы боп жатқанын естідім. Алғашқы ойымнан айнып, соған барып қосылдым да, жорықты басынан аяғына шейін сонымен бірге өткіздім, Эгмонт пен Горн есімді графтардың өлім жазасына кесілгенін өз көзіммен көрдім, Гуадалахарада туып-өскен Дьего де Урбина есімді атақты әскер басының әмірімен ту ұстаушы дәрежесіне көтерілдім. Сөйтіп, өзім Фландрияға келіп жеткеннен кейін көп ұзамай әулиелігіңе құлдық, топырағың торқа болғыр Бесінші Пийдің ортақ жау — түріктерге қарсы Венециямен және Испаниямен одақ құрғаны жайында қауесет тарады, өйткені бұл кезде түрік флоты осы уақытқа шейін Венецияның қол астына қарап келген айтулы Кипр аралын басып алып, оны өлшеусіз өкініште қалдырып отырған-ды.
Одақтастар әскерін мейірбан короліміз дон Филипптің әкеден бір туған інісі, мәртебелі мырза дон Хуан Австрийскийдің басқаратыны мәлім болды, сондай-ақ соғысқа айрықша дайындық жасалғаны жайында да айтылып жатты, — осының бәрі мені ерекше еліттіріп, алдағы жорыққа қатысуға құлшындырды. Орайы келген бойда-ақ ұзамай капитан атағын береміз деп үміттендіріп, тіпті ашықтан-ашық уәде беріп жүргендеріне қарамай, бәрін тастап кете бармақ болдым және солай істедім де, сөйтіп Италияға келіп жеттім, сәтіне сай келген кездейсоқтық шығар, тап сол кезде сеньор дон Хуан Австрийский венециялық флотпен бірігу үшін Генуядан Неапольға аттанғалы жатыр екен, екі әскер ақыры Мессинада бірікті ғой. Қысқасы, осынау айы оңынан туған жорыққа мен инфантерия капитаны шенінде қатыстым, бұл жоғары шенге, шынымды айтсам, сіңірген еңбегім арқылы емес, жолым болғыштығы арқасында ие болғам. Бірақ, христиандар үшін осынау ерекше зор қуанышқа толы күні, түріктерді теңізде жеңетін ешкім жоқ деген алдамшы ойдың жетегінде жүрген барша әлем мен жер бетіндегі барша халықтың көзі ақыры ашылған күні, тап сол оттомандық менмендік пен тәкаппарлықтың күлі көкке ұшқан күні деймін-ау, соншама көп бақытты жандар арасында (өйткені, бұл айқаста шейіт болған христиандар — тірі қалып, жеңіп шыққандардан да гөрі бақыттырақ) жалғыз мен ғана бақытсыздыққа ұшырадым; егерде мұндай оқиға Ежелгі Рим заманында орын алған болса, онда басыма теңізшілерге арналған жеңіс гүлдестесін кием бе деп дәмеленуіме болар еді, бірақ оның орнына тап сол қуаныш шуағын шашыратқан күнді ауыстырған түнде қолыма бұғау, аяғыма кісен салынды. Бұл былай болды. Алжир королі Улудж-Али, өжет те өте бір жолы болғыш теңіз қарақшысы, Мальта орденінің флагмандық галерасына тап беріп, тас-талқанын шығарды, нәтижесінде онда бар-жоғы үш-ақ жауынгер тірі қалды, олардың өзі де ауыр жарақаттанғандар болатын, бірақ сол арада оған Джованни Андреаның флагмандық галерасы көмекке ұмтылды, ал мен өз ротаммен сол кемеде болатынмын. Осындай жағдайдағы дағдылы дәстүр бойынша мен дұшпанның галерасына секірдім, бірақ дәл осы сәтте біздің кеме мен галераның арасы алшақтап кетті де, солдаттарым соңымнан ілесе алмай қалды, нәтижесінде жаудың ортасында жалғыз қалып, олар көп болғандықтан қарсылық көрсете алмадым, — қысқасы, жарақаттан сау-тамтығым жоқ қалпымда оларға тұтқынға түстім. Бәлкім, өздеріңіз де білетін шығарсыздар, сеньорлар, Улудж-Али күллі эскадрасымен бірге қашып құтылды ғой, сөйтіп мен оның қолына тап болдым — соншама көп мәз-шат жарандар арасындағы жалғыз ғана қайғы шегуші, соншама көп бостандық алушылар арасындағы жалғыз ғана тұтқын мен болдым, өйткені түрік кемелерінде ескекшілік еткен он бес мың христиан сол күні ақыры арманға жетіп, азаттық алған-ды.
Мені Константинопольге алып келді, сол тұста Селим сұлтан осы айқаста өз міндетін мүлтіксіз орындағаны үшін, ерлігінің айғағы ретінде Мальта орденінің туын алып келгені үшін қожайынымды генерал-адмирал етіп тағайындады. Арада бір жыл өткенде, яғни жетпіс екінші жылы, адмирал кемесінде ескекшілікте жүріп Наварин шайқасының куәгері болдым. Түрік флотын айлақта басып алу мүмкіндігі қалай қолдан шығып кеткенін өз көзіммен көрдім, өйткені түріктің барлық теңіз және құрлық жаяу әскері өздеріне сол айлақтың өзінде шабуыл жасалады деп күтіп жатқан, сондықтан, бостан босқа қырылып қалғылары келмей, құрғақпен қаша жөнелу үшін киім-кешектері мен башмақтарын (түріктер аяқ киімдерін осылай атайды) дайын ғып отырған: біздің флот оларға осындай орасан зор үрей төндірген болатын. Алайда, бәрі басқаша боп шықты — бірақ, бұл біздің адмиралдың кінәсінен немесе немкеттілігінен емес-ті, керісінше, христиандар күнәға батқанда және жаратқан иеміз қырын қарағанда өзімізге жаза беретін жендеттердің де табыла кететіндігінен еді. Дәл солай болып та шықты: Улудж-Али Модонаға қарай шегінді, — Наварин маңайында осындай арал бар, — сөйтті де, әскерін түсіріп, айлаққа кірер ауызды бекітіп тастады, сол арада сеньор дон Хуан қайтып оралғанша тапжылмай отырды да қойды. Осы жорықтың барысында біздің әскерлер Жирен Сақал дейтін атақты теңіз қарақшысының баласы басқаратын “Олжа” атты галераны қолға түсірді. Оны қолға түсірген соғыс падишасы және солдаттарының туған әкесі, қашан да жолы болғыш және қашан да жеңіліс табу дегенді білмейтін әскер басы дон Альваро де Басан, де Санта Крус маркизі, басқарған неапольдық флагмандық “Құртқа” галерасы болатын. Осы арада “Олжаның” қалай олжа етілгені жайында айтпай өте алмаймын. Жирен Сақалдың баласы аса қатыгез болатын, тұтқындарға көрсетпеген қорлығы жоқ-ты, содан “Құртқа” галерасы өздерін өкшелеп келе жатқанын және қуып жетуге таяп та қалғанын көрген ескекшілер бір демде ескектерін лақтырып тастап, жылдамырақ есуге әмір етіп бақырып-шақырып тұрған капитанды тұтып алып бір сәкіден екінші сәкіге, кеменің алдыңғы жағынан артқы жағына қарай қақпақылдай бастайды, қақпақылдау кезінде жол-жөнекей оңдырмай тістелегендері сонша, ақыры жерге түсірген кездерінде анау көп кідірмей ана дүниеге аттанып кете барады, — қайталап айтқаным артық болмас, ол тұтқындарға өте қатыгез болған-ды және шектен тыс өшпенділік туғызған-ды. Біз Константинопольге қайтып оралдық, ал келесі, жетпіс үшінші жылы, сонда отырған бізге сеньор дон Хуанның Тунисті басып алғаны, оны түріктерден тазартып, мулей Ахметтің басқаруына бергені, сонысы арқылы мулей Хамидтің, дүниедегі нағыз қаныпезер және нағыз жау жүрек маврдың, Туниске қайта оралмақ үмітін біржола үзгені мәлім болды. Бұл шығынға жаны шырқыраған сұлтан, арғы-бергі аталарына тән аярлықпен венециялықтармен бітімге келді, — бұған венециялықтар оның өзінен де көбірек зәру боп отырған-ды, — сөйтті де, келесі, жетпіс төртінші жылы, Голета мен Тунистің іргесіндегі фортты қоршауға алды, — сеньор дон Хуан форттың құрылысын аяқтап үлгермеген-ді. Осынау әскери қақтығыстардың барлығында да мен ескекте отырдым және босанып шығамын-ау деп те үміттенген емеспін, — қайткен күнде де, әйтеуір, ақша төлеу арқылы азаттық аламын-ау деген ой менде болған жоқ, өйткені бақытсыздығым жайында әкеме ештеңе жазбауды ұйғарғам.
Ақыры Голета берілді, форт та берілді, бұларды қоршауға жетпіс бес мың жалдамалы түрік әскері мен Африканың түкпір-түкпірінен жинап әкелінген төрт жүз мыңнан астам мавр мен араб қатысты, оның үстіне осынау жер қайысқан қол жеткілікті мөлшерде оқ-дәрімен және әскери жарақпен қамтамасыз етілген-ді және жер үңгумен айналысатын адамдары да айтарлықтай мол болатын, осы себепті Голета мен фортты бетінен келтіріп көміп тастау үшін әр солдаттың бір-бір уыс топырақ тастағанының өзі жетіп жататын. Бірінші боп Голета тізе бүкті, соған дейін оны ешбір дұшпан ала алмайтындай көрінетін, — оның тізе бүккені қорғаушыларының кінәсінен емес-ті, олар қамалды қорғау жолында қолдан келгеннің және өздері міндетті болғанның бәрін жасады, оның берілуіне, тәжірибе көрсеткеніндей, шөл даладағы құмда окоп қазудың оңайлығы себеп болды: әдетте екі сүйемдей қазсаң-ақ су шыға келетін, ал түріктер екі шынтақ бойы қазғанымен су көріне қоймады. Сөйтіп, олар құм толтырылған сансыз көп қапшықтан таудай биік дуал тұрғызды, бұл қамал қабырғаларынан иық асырып тұратын болды, ал қоршаудағылар қорғану мүмкіндігінен айрылып, биіктен атқылауға еш кедергі жасай алмады.
Біздің жауынгерлер Голетада қамалып жатып алмай, жазық далаға жайғасып, дұшпанның кемеден әскер түсіруін тосуы керек еді дейтін желбуаз пікірді жақтаушылар да аз болған жоқ, бірақ бұлай деп тек сырттай тон пішушілер, мұндай іске бұрын-соңды қатысып көрмегендер ғана айта алатын. Шынтуайтында, Голета мен фортта жеті мыңдай ғана жауынгер болды, қанша жерден жау жүрек болса да, осынша шағын құрамдағы әскер жазық далада дұшпанның бәленбай есе басым күшінің тықсыруын тоқтата алар ма еді? Сансыз көп әрі өшпенділікпен өңмеңдеген жаудың, оған қоса өз топырағында шайқасып жатқан жаудың қоршауында қалған, ешкімнен көмек ала алмаған қамал берілмеген де қайтетін еді? Керісінше, көпшілік адам, оның ішінде өзім де бармын, ағыл-тегіл мол қаражатты тектен-тек жеміріп жатқан осынау қырсықтың, жалмауыздың, қара күйенің жойылуы, жалғыз тек сол жеңіліс дегенді мүлдем білмеген, жаны жаннатта болғыр Бесінші Карлдың оны қалай жаулап алғанын еске түсіруден басқа ештеңеге жарамайтын (шынында да, оның онсыз да мәңгілікке сақталған және сақтала бермек атақ-даңқына арнап осының тастарынан ескерткіш тұрғызған оңды болар еді!), осынау қасіреттің қайнар көзі мен қордасының жойылуы, міне осының жойылуын айтамын, — жаратқан иеміздің Испанияға деген айрықша ықылас-пейілінің, оны өз қанатының астына алғанының белгісі шығар деп түйдік. Сондай-ақ, форт та тізе бүкті, алайда түріктердің оның әр сүйемі үшін қан төгуіне тура келді, өйткені оны қорғаушылардың тайсалмай және тайынбай шайқасқаны сонша, оған жиырма екі рет шабуыл жасаған жау жиырма бес мың жауынгерінен айрылды. Тірі қалған үш жүз адамның бірде біреуі мұздай қара көк қалпында тұтқынға түскен жоқ — бұл олардың жүрек жұтқан батырлығының дәлелі, табанды түрде қорғанғандарының, ешқайсысының майдан алаңын тастап кетпегендігінің айғағы. Валенсиялық кавальеро және жүрек жұтқан жауынгер, дон Хуан Саногера қорғаған тағы бір шағын форт немесе, дәлірек айтқанда, шығанақ жағасында тұрғызылған мұнара да берілді. Голета коменданты дон Педро Пуэртокарреро тұтқынға алынды, — ол қамалды қорғау үшін қолынан келгеннің бәрін жасаған-ды, ақыры оның осылайша күйреуінің күйініші жанына қатты батқаны сонша, өзін Константинопольға қарай айдап бара жатқан жолда құсадан дүние салды. Форттың коменданты, миландық дворян, қолы ұсынақты құрылысшы әрі көзсіз батыр Габриеле Червеллон да тұтқынға түсті. Бұл екі қамалда Иоанн Шоқындырушы орденінің иегері, жаны жайсаң азамат, өз інісі, атақты Джованни Андреа Дориаға өлшеусіз жақсылық жасаған Пагано Дориа сынды талай айтулы адам қаза тапты. Оның өлімінің өкінішті болатыны — фортты ұстап тұра алмайтындарына көз жеткізген соң, уәделеріне сеніп арабтарға берілген болатын, ақыры солардың қолынан ажал тапты: ал, арабтар оны маврша киіндіріп, Табаркаға, генуялықтар иелігіндегі шағын айлаққа, дәлірек айтқанда, поселкеге, — маржан тас өндіру мақсатында генуялықтар бұл айлақта жиі болып тұратын, — жеткізіп саламыз деп уәде еткен-ді, міне тап сол арабтар оның басын кесіп алыпты да, түрік флотының сардарына апарып беріпті, ал анау оларға өзіміздің, кастильялықтардың, “Сатқындықты пайдалан, сатқындардың көзін құрт” дейтін мәтелімізде айтылғанындай шара қолданыпты: естуімізше, Дорианы тірі жеткізбегендері үшін сардар оның басын өзіне сыйлыққа әкелгендерді дарға асуға бұйырыпты.
Тұтқынға алынған христиандардың — фортты қорғаушылардың арасында Андалусияның бір аймағында туып-өскен дон Педро де Агилар дейтін жігіт болды, — фортта ту ұстаушы міндетін атқарған-ды, жұрттың бәрі оны жүректі жауынгер деп білетін және аса бір ақылды адамға балайтын, оған қоса оның өлең шығаруға деген айрықша қабілет-дарыны бар-ды. Ол жігіт жайында әңгіме қозғаған себебім, тағдырдың айдауымен ол қожайынымның құлына айналды, сөйтіп екеуіміз бір галерада бас қостық, тіпті бір сәкіде отырдық. Осы айлақты тастап шыққанға дейін-ақ әлгі кавальеро сонет түріндегі эпитафия37 іспетті, бірі — Голетаға, екіншісі — фортқа арналған екі өлең жазды. Шынымды айтсам, соларды өздеріңізге оқып берсем деп ем, өйткені екеуін де жатқа білем және бұлар сіздерге іш пыстырарлық көрінбес, керісінше, рақаттана отырып тыңдарсыздар деп ойлаймын.
Дон Педро де Агилар есімін естіген дон Фернандо серіктеріне көз салды, сол бойда үшеуі бір-біріне қарап жымия езу тартты. Тұтқын сонеттерді оқып беруге оқталып, енді бастай берген кезде дон Фернандо серіктерінің бірі:
— Оқуды жалғастырмас бұрын, мырза, рақым етіп, жаңа өзіңіз есімін атаған дон Педро де Агилардың кейінгі тағдыры не болғаны жөнінде айтып берсеңіз етті, — деп оны бөліп жіберді.
— Ол жайында білетінім мынау ғана, — деп жауап қатты тұтқын: — Константинопольде екі жылдай болды, сосын грек тыңшысының көмегімен арнаут болып киініп қашып кетті, бірақ бостандыққа қолы жетті ме, жетпеді ме, ол жағын анық білмеймін, алайда, өз ойымша, ол бостандықта болуға тиіс, — арада бір жыл өткенде ана гректі Константинопольден жолықтырып қалғам, бірақ олардың сонда қашып шыға алған-алмағанын сұраудың орайы келмеді.
— Ол бостандықта жүр, — деді кавальеро. — Дон Педро деп отырғаныңыз менің туған ағам ғой, қазір ол әйелімен және үш баласымен біздің жақта көйлегі көк, тамағы тоқ тұрып жатыр.
— Шарапаты мол жасаған, жақсылығыңа рақмет! — деп дауыстап жіберді тұтқын. — Мен үшін бұл дүниеде азаттықпен қайта табысу қуанышынан артық қуаныш жоқ.
— Оған қоса айтарым, ағамның сонеттерін жатқа білем, — деп сөзін жалғады кавальеро.
— Ендеше, бұларды өзіңіз оқып берсеңізші, менен гөрі тәуірірек оқитыныңызда күмәнім жоқ, — деді тұтқын.
— Мақұл, оқиын, — деді кавальеро. — Міне, мынау Голетаға арналған сонет:
XL тарау
Мұнда тұтқын бастан кешкен жайлардың жалғасы баяндалады
Сіздерге, дін жолында ажал тапқан,