Абай жолы - 26

Адамшылық қарызы осы деп, әдейі өзім тіленіп келдім. Ұлық та емеспін, ақы алған қуғыншы да емеспін. Жауапкер Қаумеповпен бірде-бір ілік жалғасым да жоқ. Мына жолдасым Ербол да солай. Екеуміз тура көлденең, бөгде кісінің куәлігін айтпаққа келдік. Арызымыз соның жайы. Егер ұлықтар, соттар барлық істің хақиқатын білем десе, осы біз сияқты көлденең, қалыс ағайыннан шындықты сұрау қажет деп білеміз. Біздің арызымызда осы жайды анықтап, дәлелдеп жазуыңызды өтінеміз! - деді.
Бүгінгі шаруаның үлкені осы. Абай сөздерін Ақбас жақсы ұғынды.
Ұғынды да Абайдың жүзіне ырза боп қарады. Адамшылық дейді, қарыз дейді. Көшпелі, жабайы халықтың адамы болса да, мұның аузында үлкен сөздер бар.
Ақбас білімді, тіс қаққан адам болғанмен, қазақ арасына жаңада келген.
Бұл халықты білмейтін. Өзі бір кезде Петербор тұрғыны болатын. Сол жақта, жасырақ кезінде, патшалық өктемдігіне наразы болған қауымдарға азырақ араласқан. Сондайдың салдарынан, Петерборда тұра алмайтын боп, жылжып кетті. Бертім заманда алғашқы қауымынан да ажырап, жалғыз қалды.
Содан кейін шетірек жерлерде адвокаттығын қайта жүргізуге рұқсат алып, тыныш тіршілікке көшкен. Көп уақыт Еділ бойында, Орал тауларында жүріп, соңғы екі-үш жылдың ішінде Сібірге орналасқан. Өзі ғылымға бейім, оқымысты адам болғандықтан, Ақбас енді қазақ сияқты елдің әдет-ғұрпын, заң-дәстүрін жиыстырып, тексерсем деп жүретін. Шен дәрежесі үлкен болмаса да, бұл шаһардың білікті, басты адамы осы.
Жаңағы арыз жөнінен Ақбас берген бірнеше сұрауларға жауап айтып болды да, Абай тағы кітаптарға қадалды. Қайраң боп, сүйсініп отырып:
– Шіркін, жасау мен жиһаз асылы мынау екен ғой. Жарастық қандай, қасиет қандай! - деді.
Тілмәш Ақбасқа Абай сөздерін аударып берді.
Осы уақытта Абайдың көзі жақын жердегі жақсы мұқабалы бір топ кітапқа түсті.
– Мынау закон кітабы ма екен? Не жайдағы кітаптар екен, ә?.. - деп, ойлана сөйледі. Ол кітаптар Пушкиннің томдары еді.
Ақбас әуелде ұғындырмақ боп: «Ол закон емес, поэт жазған сөздер...» деп келді де, артынан қолын сілкіп:
– Сен білмейсің... оны білу қиын! - деді.
Өз ойынша: «Поэт, «киргиз» сияқты елде жоқ болар, сондықтан ондай ұғым да жоқ болар!» деп, сөзді қысқа қайырған.
Абай тілмаштан білмек болды. Ол «поэт» деген сөздің қазақша не екенін ойлап көрмеген екен.
– Әнші... Әнші кітабы... - деп, Ақбас сияқты қысқа қайырды.
Абай әнші деген сөзге тоқтай алмай:
– Қалай дейсіз? Әнші дейсіз бе? - деп, түсіне алмады. Тілмәш Абайды керексіз сөзден тоқтатпақ болып:
– Сен білмейсің, ұқпайсың деп айтады мына кісі, - деді.
Абай намыстанып қалып, мысқылдай күлді.
– Япырм-ай, бұл кісі болса, білімді адам. Біз де бір жұрттың сөз ұғарлық басы бар жастарымыз дейміз. Адамға адамды жанастыратын тіл-ау! Сол болмағандықтан бірімізге біріміз оп-оңай ұғындырарлық жайларды қиын асудай көріп отырғанымызды қарашы! Қазірде екі адамзат емес, екі мақлұқ тәріздіміз. Мұжықтың мәстегі мен сахраның түйесі кездескендей ме, қалай? -деді.
Ербол күліп жіберді. Абай сөзін Ақбастың білгісі келді. Тілмәшқа Абайдың өзі де: «Осы сөзімді жеткізші» деген. .
Ақбас Абайдың сөзін түгел естіп болды да, күліп жіберді.
– Рас, бұл дұрыс айтады! Мәстек түйеден үркеді. Түйе де оған жоламайды.
Біздің хал солай екені рас!.. - деп, тағы күлді де, - жалғыз-ақ сен екеуміз ғана сондай емеспіз. Қазір Россия патшалығындағы закон -тәртіп пен қырғыз сахрасының арасындағы барлық тұтас халдың өзі сондай. Сен жақсы айттың! -деді.
Осыдан кейін Ақбас пен Абайдың кездесулері көп болды.
Өйткені қырдың аласапыраны молайып кетіпті. Жігітектен көрсетілген отыз кісінің тағы бірнешеуі ұсталып кеп, абақтыға түсіпті. Базаралы, Қараша болса, қашып жүр деседі.
Елдегі әрекет асқындап кеткен соң Байдалы да қалаға келген. Әр жерге түртініп жүріп кеп, бір күні Абайға шынын айтты.
– Қарағым Абай-ай, көшеде жүрсек атымыз үркіп, қаласына сыймайды.
Үйіне беттесек, есігінен тон-күпіміз сыймайды. Жалтыраған тақтайынан көн етігіміздің табаны тайғанайды. Адамына тілдесейік десек, саңырау мен мылқаудай боп, ымдасудан әрі бара алмаймыз. Бұл қыр сорлыға қала деген қамау екен ғой. Жалтыр мұзға айдап салған кәрі түйедей, мүгедек боп жүргеніміз мінеки... - деген.
Отырған жұрт күліп тыңдады. Бірақ Байдалы күлдіріп айтса да, күйігін айтқан. Абай осыдан соң Жігітек тобын өзі бастап, өзі басқарып жүрді.
Енді бар жаңалықты Ақбаспен ақыл қосып, тауып жүр.
Тәкежандар тың адамдарды тоғытып жатқанмен, істің беті адвокат кіріскелі дұрыстыққа қарай ойыса бастады.
Жақында адвокатқа Абай шешіп берген бір түйін үлкен құрал боп, барлық жұмыстың бетін өзгертіп келеді.
Ұзақ әңгіменің бірінде Абай Ақбасқа Балағаздардың ісі ұрлық емес, шабынды емес деп, кеп дәлел айтқан. Жерінен айырылған, малынан ажыраған, жұтқа ұшыраған аш-арық халықты айтты. Жұттың көпшілікке неліктен ауыр болып, аз ғана топқа неліктен жеңіл өткенін білдірді.
Балағаздардың мал алғанда, кедейден, көптен алмай, жуаннан мықтыдан алғанын және қолдарына түскенді кедейлерге, аштарға беріп отырғанын жеткізді. Әңгіме осыған келгенде, Ақбас үлкен ойға кетті.
Көп елдердің тарихынан, кітаптарынан хабары зор білімпаз адам, бұрынғы замандардың әңгімелерін есіне алды. Европа ескілігінен Робин Гуд, Карл Моор, Жакерия, орыс әңгімесінен Владимир Дубровский, Сохатый... баршасы да ойына түсті.
Осы әңгіме болған күні Абайды түн ортасына шейін жібермей, мейлінше сөйлетті. Ендігі ақылды да басқаша айтты.
Сонымен абақтыда отырған Балағаз, Әділхандар жауабы да жаңа арнаға түсті. Артынан қуған қатын-бала да арыздарын бір сағаға сарқатын болды.
Сүйтіп аз күн ішінде Қаумен, Үркімбай, Базаралы, Қарақан сияқты айқын жаламен тізілген адамдар ақталып қалды.
Жігітек сүйінші тілеп, кісі шаптырып жатты. Тәкежан осы хабарды білісімен, Абайға кісі салып:
«Тыйылсын, бұл қай қастығы!?» деп, ашу айтқан екен. Абай:
– Біз ата-ананың алдында туысқан болысуға жарасақ, со да жетер. Мынадай ажал аузына, қыл көпірдің үстіне ел-жұртты өзі айдап келген соң, менен жөн сұрамасын!.. - деген.
Осы жауабын келтіріп, тағы да кеп шағым айтып, Тәкежан Құнанбайға кісі шаптырып еді. Әкесі Абайға: «Тез қайтсын! Болыс болмаймын деген өзі болатын. Енді Тәкежанды ақсатпасын! Аяғын тартсын!» деп сәлем айтыпты.
Бірақ бұл сәлем Абайдың барлық істі аяқтап қалған кезінде келді. Тоқтата алған жоқ.
Уезд бен облыстың ұлықтары Ақбасқа барлық жұмысты ұттырмады. Өз қолдарымен іс қылмаған бір топты босатқанмен, Балағаздар жағын, Әділхан ісін қатты ұстап қалды. «Ашаршылық, жоқшылықтан туған амалсыз қимыл» деген сайын, қатая берді.
Ресей ішіндегі көп жерден шығып жатқан крестьян қарсылығы ояз бен жандаралдың көз алдына елестеген. Бір ойдан, бұндай іске барынша қатты жаза қолданбақ та болған: патшалықтың зәрлі закон ы ондай жерге барынша қадалмаққа керек.
Тек қана өздеріне сыры мәлім емес сахра уақиғасы болғандықтан және іздеуші жұрт көбейіп кеткендіктен барып, батыл қимылдай алмады. Тайсала соқты. Бірақ соның өзінде де отыз кісінің ішінен он шақты адамға жаза берді.
Басында ол жаза да сұмдық болатын. Балағаз, Әділхандар өмірлік каторгаға бұйырылады деп еді.
Ақбас пен Абайлар барды салып жүріп, көп жеңілдік тапты. Балағаздар каторгаға бармайды. Үркітке жер аударылатын болды.
Қалада жатқан барлық ағайын енді. Балағандармен қоштасқан уақытта жылап айрылысты. Бірақ көріспейміз деген жоқ. «Аз жылдар өткен соң, ел ішіне ораласыңдар, келесіңдер» - деп, алдағы күнге үміт артып ұзатты.
Абай енді елге қайтпақ еді. Соңғы рет Ақбаспен көріскелі келгенде, қарт адвокат Абайға ақыл айтты:
– Сен жас болсаң да ақылды адамсың. Халқыңа жаның ашиды екен. Оның зор қасиет. Бірақ сол елің мен өзіңнің қамыңды шын ойласаң, білім жарығына ұмтыл! Оқу ізде! - деді.
Бұл сөздер Абайдың өз арманының дәл үстінен түскен сөздер.
– Оқуға жаным құмар. Бірақ қайтіп оқимын? Школға түсуге ұлғайып кеттім... Басқа оқудың жолы бар ма? Ақыл айтыңызшы! - деген.
Адвокат көп мәслихат берді. Ең әуелі үлкейгендік бөгет емес екенін айтты.
Жасы қырыққа келіп те білім іздеп, өз-өзінен ізденіп, ғалым болып шыққан кісілер бар екен. Солардың аттарын атады. Және оқушы школға түспей оқуға болатынын да айтты.
Абай тез уақытта қайта келмекке уәде берді. Адвокат частный оқытатын учитель тауып бермек болды. Жалғыз-ақ, Абай өзі бұдан былай өздігінен көп ізденіп, қажымай, қадалып оқуға бекіп келсін. Сонда бұған білім есігі оңай ашылатынын сөйледі.
Жас жігіт талайдан бері көкейін тескен бір түйіннің шешуін тапқандай боп, қуанып кетті. Енді ауылға барып, үй ішінен рұқсат алып, пұл қамдап, тез уақытта қайта оралмақ боп, елге қайтты. Көптен бері жас көңіліне жат боп кеткен, көтеріңкі қызу мен сергек желік тауып қайтты.
Жидебайға келген соң, Абай көп бөгелген жоқ. Ділдә мен шешесінің рұхсатын оңай алды. Басқа кісілермен ақылдасқан жоқ. Соңғы күндер қала жаққа Мырзаханды жөнелткен. Соятын соғым жіберді. Ұстауға пұл керек.
Соған арнап, мұндағы соғым терілері мен бірен-саран ірі қара айдатты.
Енді өзі де жүргелі отыр.
Осы жазда Ділдәнің үшінші баласы туған-ды. Кішкентай, ақсарылау келген Әбдірахман әзір күлуге, талпынуға жарап қалды. Абайдың ең алғаш бейіл бере бастаған баласы осы. Өзінің еті де, түсі де ақшыл келген. Бет бітімі дөңгелек емес, сопақтау және жұқалаң. Қасы, көзі қиылып тұр. Бар тұлғасында нәзік келген бекзадалық бар. Ділдәнің бар баласы, рең жағынан Абайға тартпай шешеге тартып келеді. Бәрі де ақшыл сарғыш. Бірақ мына бала сонымен бірге, туысты, сүйкімді.
Абай Ділдәменен оңаша қоштасты. Көп сөз айтысқан жоқ. Татулық, тілеулестік арқасында қабақпен танысқан. Сөзге сараң, сырға сырдаң Ділдә бір-ақ айтты:
– Кәрі шешең бар, жас балаларың бар. Бізді ойламасаң да, соларды ескер.
Көп сарғайтпай, келе жүр! - деп күлген-ді. Оншалық күрсініп, қиналып қалатын, емес. Ондайға Ділдә шорқақ. Ішінде көп нәрсе жүрмейді. Жүрер болса, қатқыл мінез, қатаңдау үнмен оп-оңай айтып қалып отыратын. Абай әйеліне кешіріммен қарап, иығынан қақты да:
– Мен желік іздесіп бара жатқам жоқ. Адамшылық қасиетін іздеп барам!.. Соны ұққайсың! - деді.
Әбдірахманды киіндіріп тұрып, көтеріп қолына алып, шешесінің үйіне келді.
Бұл шақтарда недәуір қартайып қалған Ұлжан баласының жүзінен көз алмай, көп қарады. Әбдірахманды өз қолына алып иіскеді де, Ділдәға берді. Азғана күрсініп қалып Абайды да өз қасына тартып, бетінен сүйді. Қуаң тартқан жүзінде ана жүрегінің терең бір толқыны сезіледі.
– Қарағым, әжең марқұм сені жалғызым деуші еді. Айналасындағы өзге өрен-жараны бір төбе болғанда, сен оған бір төбе едің. Есіңде бар ма, жоқ па?
Сырқаттанып жатқан шағында, зауал уақытында бір тілек айтып еді. Осы қарағыма өзгелердің тас бауыр, қатыбас мінезін бере көрме деген еді. Сол сөзді айтқан анаң да кетті!.. - деп, тоқталыңқырап қалды.
Әжесі айтқан жаңағы сөз Абайдың есінде болатын. Қазірде өз шешесінің біраз өзгертіп айтқанын да түсінді. Ұлжан тағы да ойланып отырып:
– Заман сенікі, майдан сенікі. Соларыңның балуаны бол. Қай жолмен жүрсең мұратың орындалады. Оны енді бізден де өзің артық танитын болдың.
Аяғыңа оралғы боламыз ба? Жолың болсын! - деді.
Абай анасын бала күндегідей құшақтады да, үндемей қоштасты. Ербол екеуі тысқа шығып, атқа мінерде, барлық ауыл ере шыққан. Дәл жөнелер кезде Ұлжан ат үстінде тұрған Абайды өзіне қарай шақыртып алып:
– Абайжан, Тойғұлының аулына бара кет. Әкелерің құда түсе кетіпті. Осы ауыл тегіс барсын деген екен. Мен қайдан сүйретіліп жүрейін. Бірақ сен бармасаң тағы да бізге ренжиді. Жолшыбай аз аялдап кете берерсің! - деді.
Абай баруға уәде берді. Сонымен барлық жұртпен тағы да ұзақ-ұзақ қоштасып, жүріп кетті.
Ұлжан айтқан Тойғұлының аулы дәл жолда емес. Бұл арадан қиғашырақ, Орда тауының бөктерінде. Бірақ Семей жаққа Жидебайдан көрі кірісірек.
Тойғұлы Мамай руының үлкен байы. Түбірлі, шоғырлы жердің бір шоқысы еді. Сонымен Құнанбай осы қыста құда болатын бопты.
Қыс жақсы, мал күйлі болғандықтан, Тойғұлы құдаларға уақыт айтқан екен.
Қыз алатын Құнанбай жағы. Енді құда түспекке, қонақ боп қайтпаққа, сол Тойғұлы аулына Құнанбайлар барыпты.
Абай мен Ербол да келді. Құнанбай қасындағы ылғи қарт серіктері:
бастығы Қаратай, жорға Жұмабай, Жақып сияқтылар. Тойғұлының үш тамы лық жиын. Күлкі, қызу дырду көп. Абайлар Құнанбай отырған үйге кіріп, үндемей әңгіме тыңдады. Сөздің көбін Қаратай бастап отыр.
Үлкендердің әңгімесі әр саққа соғып кеп, бір кезде заман мен заман арасын салғастыруға ауысты. Қаратай өздерінің жас кезін айтып, әкелер заманын еске алып кеп, бүгінгі заманның азғанын, бүгінгі адамның құнарсыз боп, жұтаң тартып бара жатқанын айтты.
Абай осы тұста мырс беріп күлді де, қиғаш сөйледі.
– Бұрынғы заманның жақсылығы со ма, қатар отырған бір туысқан елдер бірін-бірі шауып, шаншып, сойқаннан арылмаушы еді. Кемпір-шал, қатын-бала тыныштықпен ұйқы ұйықтап, түгелімен асын іше алмаушы еді. Осы тұрған Сыбан мен Тобықты арасында, Тобықты мен Семей арасында жалғыз-жарым қатнаса алмаушы еді. Алып кетеді, жұлып кетеді деп, ылғи ғана жасанып жүруші едіңдер... Сол заман да жақсы ма екен? - деген.
Қарттар көнген жоқ. Ол күндерден әртүрлі қасиеттер тауып: барлықты, байлықты да санады. Бұрынғы адамның бітімді келетін, ірілігін де айтты.
Көпшіліктің сөзіне Құнанбай қосылып кеп, тағы бір салмақты дәлел тастады:
– Дәурен ұзаған сайын, ақыр заман белгісі арқыңдай бермек. Адам құлқы өзгеріп, азғындай түседі. Біздің заманымыз өзге, өзгені қойғанда, пайғамбар заманына жақынырақ. Бір табан жақын болса, ілкім артық та болар!.. - деген.
Абай осы сөзге іле жауап берді. Қазіргі күйде бұнын көңілі, шабыты келген ақындай боп, шарпысуды, қаржасуды тілеп отыр. Жайнап сергіген ойы да қиынға, биікке мегзегендей болатын.
– Жақсылық пен игілікке алыс-жақын жоқ. Алатаудың басы күнге жақын.
Бірақ басында мәңгі кетпес мұз жатады. Ал, бауырында неше түрлі гүл, жеміс, неше алуан нәубеттер өседі. Жан-жануарлардың баршасы содан қуат алады.
Сіздер пайғамбарға Абуталыптан жақын емессіздер. Ол әкесі еді. Бірақ Абуталып кәпір болатын! - деді.
Үй тола жұрт күле беріп, басылып қалды. Құнанбай қатты зекіп қалып:
– Жә, тоқтат! - деді.
Абай таң қалып, алақанын жайды да, үндеген жоқ.
Қарттың бәрі өздерінің қатты жеңілгенін сезді. Үй іші осыдан соң күлкіден де, бейпіл әңгімеден де іркіліп, томсарып қалды. Абайға ішінен сүйсінген кісі Қаратай қасында отырған Жақыпты түртті де, күңк етіп:
– Мынау өзі аттатар емес! Бас салып, қарап тұр ғой! - деп қалды.
Аздан соң ет желінді. Абай мен Ербол енді жүрмек боп киіне бастады.
Құнанбай да тысқа шықты.
Шығысымен Абайды шақырып алды да, жақын жердегі тастақ төбешікке отырды. Әке мен бала оңаша. Көптен бергі бетпе-бет кездесулері осы.
Құнанбай салқын жүзбен, кінәлай қарады:
– Сен оқыдың да, білім алдың, ұстаз көрдің. Біз надан өстік. Бірақ сол білімің жұрт алдында ата сыйлауды неге білдірмейді саған? Көп көзінше таласып кеп, әкеңді сүрінткенде не мұратқа жетпексің?
Әкесі жеңілгенін біліпті. Енді суық жүзі солғындап, үлкен бойы басылып, кішірейіп қалған. Әлдеқандай бала сияқты, кінә тағып, өкпе айтып отыр. Үлкен алдында жас қарызы, ата алдында бала қарызы - әдеп пен сый екені рас. Абай бұған дауласқысы келмеді.
– Ол кінаңыз орынды. Айып менде екені рас. Ғафу етіңіз! - деді.
Осымен сөз біткен шығар деп ойлады. Бірақ әкесінің тағы да бір айтпағы бар екен. Ол азырақ бөгеліп отырды да, қайта сөйледі:
– Орайы келгенде, айтармын деп жүр едім. Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Соны тыңда! - деді.
Абай:
– Айтыңыз, әке! - деп, Құнанбайдың жүзіне тура қарады да, тосып қалды.
– Ең әуелі, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ Ішіңде жатқан сыр ұшығы жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйрілмейді.
Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің! - деді.
Бұл сөздердің түкпірін Абай оңай таныды. Жас жігіттің өз жүрегіндегі нәрім мен барым деп жүргендеріне шабуыл жасалып отыр. Әкеге ермей, өз өмірін өзгеше беттетем дегендегі көп сырлары осы арада болатын. Баласының басындағы басқалықты Құнанбай да танып, тауып айтты. Бірақ Абай ендігі өз ішін дүниенің қай күшіне болса да көндірмек емес. Намыскер жүректің ызалы толқыны білінді. Жаңа үйде отырған шақта, пайда болған шабыт, қызу қайта келген еді. Бұл тұста әкесін аяп қала алмайды. Сөйлеп кетті:
– Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі дұрыс деп айтам. Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрі, жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын. Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған. Бір қора қойды жалғыз қойшы «айт» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып «шөк» десең, аңырып барып қана бұрылады. Ал, қазіргі ел бұрынғы көрбалалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсек, жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады. Жан ашыры бар, жақсылық пайдасы бар ғана кісі бағады... Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы білім-өнер. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма?.. Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас... - деді.
Құнанбай тыңдап болды да күрсініп қойды. Шарасыздық ажары білінді. Бірақ үн қатқан жоқ. Сөз осымен біткен еді. Абай қоштасты да, жүріп кетті. Дөң басында ауыр оймен жалғыз отырып қалды Құнанбай қиналған күйде. Тағы жеңілді. Баладан ғана жеңілген жоқ. Ендігі өмір мегдеп барады. «Әлсіредің, тозарлық шағыңа жеттің» деп тықсырып кеп, шетке қағып барады. Өз баласының аузынан естіген үн, сол бір - «дәуренің өтті» деген суық сарынның қатаң лебі еді.
Абайдың Ақшоқыға соға кететін жұмысы бар-ды. Ордадан шығып, солай қисая жүрді. Жол жоқ. Бірақ қар жұқа болатын. Ербол екеуі саржеліп отырып, Есембайды бауырлап кеп, Тақырбұлақ тұсындағы жолға түсті.
Бір шақта, қаладағы оқудан қайтып келе жатып, ауылды аңсап, асығып шапқан көк жазығы осы еді. Қазірде аппақ суық қар басқан. Алыстағы жоталар мен айналадағы өлкелер де панасыз, жүдеу. Айықпас ауыр мұңға батқан. Бұл күнде Абай көңіліне панасыз, кемтар көрінетін бар сахрасының, бар халқының күйі де осы реңдес. Бір кезде нанғыш, таза бала жүрегі, барлық рахат, бақыт осы қырда, ауылда деп алас ұрған болса, қазір Абай қайта жортып келеді. Енді, бірақ сондағыдай үміт, бақыт тілегін қаладан іздеп, соны аңсап келеді.
Бұл уақытта Абайдың жасы 24-ке шыққан-ды. Көз алдынан өзі шегіп өткен жылдардың бірталай күйлері шұбатылып өте берді. Байқап қараса, өмірдің бірталай қат-қабатынан, шытырманынан, бел-белесінен өтіпті. Бір шақта ерге басып, енді міне қияға қарай да өрлеп келе жатқан тәрізді. Осындай өз тірлігінің бұраң жолын көрді.
Қияға қадам басқаны рас. Бір күндерде жалаң құздың басындағы тақыр құм мен тастақты жарып, әлсіз нәзік шешек атып, жас шынар пайда болған. Сондай бір өмір гүл шашқан. Енді бұл күнде сол шыңға шыққан жалғыз шынар балғын тартып, жас қуатқа толыпты. Қазір оған қыс пен аяз да, тіпті тау дауылы да қатер болудан қалған еді.

ТАЙҒАҚТА
1
Таң алдында бiр ғана сағат мызғығаны болмаса, Абай бұл түндi ұйқысыз өткiздi. Бiрақ әлi талған жоқ. Әлi де кiтап бетiне үңiлуде. Әр алуан тiлдерде туған бұл кiтаптар бүгiн осы жерге оқыс келiп, қызық бас қосқан. Абай жақсы ұғынатын – шағатай, түркi кiтаптарымен қатар, тiлiн Абай қиналып түсiнетiн араб, парсы және олардан көрi де әлi ауырырақ тиетiн орыс тiлiндегi кiтаптар.
Абайдың жайшылықтағы оқуынан бүгiнгi оқуының мақсаты да басқа. Кiтаптан алатын бiлiм нұсқаның бүгiн тiршiлiктiң қолма-қол керегi үшiн асығыс қажет болған бiр шағы едi. Абай соңғы күндерде, әсiресе осы соңғы түнде, өзiне бұрын дағдылы болмаған бiр халде. Ол бiр ескi "ғалымдар" ма, "рауаилар" ма, солардай бiр күйде отыр. Осы жайына өзi таңырқай түсiп, қызығып та қарайды.
Парсы, түркi кiтаптары бұны бiресе Шираздың гүлзарына әкетедi. Самарқанның мазар ғымараттарына қадалтады. Мәру, Мешhедтiң миуалы, бұлбұлды бақтарына, салқын, самал хауыздарына үңiлтедi. Ұлы ақындар мекен еткен Ғырат, Ғазна, Бағдаттың сарайларына, медреселерiне, кiтапханаларына тартады. Осылардан бiр ауық орысша кiтапқа түскенде Орта-азия, Иран Араб жер-суы, шөл-құмы, қала-сауда тiрлiгiн айқын тани түскендей болады. Абайды бүгiн өзiне үңiлдiрген – жаңағы елдер мен уәлаяттардың дәл бүгiнгi көрiнiсi.
Оқи отырып, кей жайларды анық айқын етiп хатқа жазып келедi. Керуен көшетiн сауда жолдары, үлкен базарлар, атақты қалалар, су жолдары – барлығы да бүгiн айрықша керек болған.
Бұл кiтаптардан алған хабардың бәрi қазiр аттанатын жолаушы үшiн керек. Абай оқи отырып, кей кездерде, бала шақтан көп естiген сонау алыс мұнар iшiндегi шаhар, уәлаяттарға беттеп, "осы сапарға өзiм жүрер ме едiм" деп, қызығып та қояды. Көрмек, бiлмекке қызығады.
Ашық терезеден оқыс соққан салқын жел келдi. Үлкен, жеңiл ақ перденi жел үйiрдi. Шалқыта толқытып кеп, жақын тұрған биiк үстелдiң үстiндегi кiтаптарға төндiрдi. Перде бiресе ойнаған баладай боп, Абай оқып отырған кiтап бетiн жасыра бүркеп қалады, бiресе желпи қағып, кiтаптың, жазуларын сыпырып ұшыруға тырысқандай болады.
Абай жаңа байқады, артындағы үлкен есiк кең ашылып, ар жағында келе жатқан бiр сый адамды күткендей екен. Таң атқалы бұл бөлменiң есiгi ашылып, кiсi кiргенi осы едi. Абай бұрылып қарай бере, келе жатқандардың кiм екенiн бiлдi. Жай басып, ауыр тыныс алып, демiгiп келе жатқан өзiнiң шешесi. Бұл күнде денесi ауырлап, жүрiс қозғалысы үлкен қиындыққа айналған Ұлжан есiктен кеп көрiнгенде, оның екi жағынан екi әйел қолтықтап, сүйеп келедi екен. Абай орнынан шапшаң тұрып шешесiне көрпе салды. Түсi Абайға ұқсаған, сәнмен киiнген ақсұр сұлу келiншек жастықтар әкеп қойды. Барлық тұлғасы Құнанбай тектес бұл жас әйел – осы үйдiң келiнi, Абайдың апасы – Мәкiш. Екiншi әйел – Ұлжанның ауылдан ере жүрген жолдасы – Қалиқа. Ол бәйбiшенiң алдына жалтыраған жез шылапшын мен қашқардың әсем, сопақ құманын әкеп, су құйды. Мәкiш кең бөлменiң ортасындағы топсалы үстелдi қайырып жазды да, ашық есiкке қарай дыбыс берiп:
– Ал, әкел жасай бер! – дедi.
Үйге Мәкiштiң өзi құрбылас ақ қызыл жүздi, сұңғақ бойлы келiншек кiрдi. Оқа жақ салған, қара мақпал кемзалы бар, самай шашы майланып, жылтырай таралған, келiстi келiншек дастарқан жайып, қонақтарға арналған таңертеңгi асты жасауға кiрiстi.
Шешесi жуынғаннан кейiн кезек алып, бешпетiн тастап, бетi-қолын жуына бастаған Абай ұйқысыз түнде басының азырақ ауырлап, зеңiп қалғанын ендi сезiп едi. Мәкiш бұны қонақ тұтып сыйлап, қолына су құйып тұрғанда:
– Мәкiш, суың жайлы тиiп барады, сергiп алайын. Басыма да құйып жiбер! – деп, бас-мойнын түгел жуып алды.
Сүртiнiп демiгiн жаңа ғана басқан Ұлжан Абай отырған биiк үстелге көз салып, баласының жайын түсiндi де:
– Абайжан, осы сен түн бойы ұйықтамағанбысың? – деп баласының бетiне қарады. Абайдың өңi ақшыл тартып сұрланып, екi көзi қызарып тұр едi.
– Жоқ, түн ортасында көз шырымын алдым ғой! – дедi.
– Соншалық сарылғанда кiсiнiң ойы шатаспай ма? Қойға қасқыр шапқанын неғып байқамай қалдың, ұйықтадың-ау, дегенiмде бiздiң Қодыға айтып едi:" ұйықтағам жоқ, бiрақ таң алдында көзiме, тiптi, түйенiң өркешi төртеу болып көрiнiп отырған шақ едi. Дәл қасымнан өтiп, сүмеңдеп кетiп бара жатқан қасқырды ит екен деп қораға жiберiп алдым" дейтiн. Сол айтқандай түйенiң өркешi төртеу болған шақта, мең-зең болған басқа бiлiм қона қоя ма екен, балам-ау? – дедi.
Шешесiнiң қалжыңына Абай да, Мәкiш те күлдi. Абай:
– Қодығанiкi рас, апа. Бiрақ уақыт тығыз. Бүгiн жүргiншiлер аттанады ғой! – дедi.
Ұлжан "кiтаптан жүргiншiлердiң қай жолмен жүретiнiн анық бiлуге бола ма екен?" деп сұрастырып едi. Абай "айқын қара жолдай болмаса да, сол атаған жерге жеткiзетiн көш соқпағын" аңғарғанын айтты. Және осы күндерде кiтап жүзiнен аса жақсы қанып, танысып алған бiр жай туралы шешесiне:
– Ал, анау үлкен жерiңiз туралы, бармасам да барғанға жуық қанық болдым.! – дедi. Бұл бiр жаңа тапқан олжасы тәрiздi.
Ұлжан жолдың ұзақ болатынын әбден бiлетiн. Ендi шай үстiнде Абайдан осы жолдың бейнетi, қауiп-қатерi, ауыртпалығы қандай екенiн сұрастырды. Үйде бөтен кiсi жоқ. Абай өзi бiлген шындықты шешесiнен жасыруды еш уақытта қажет, мүмкiн деп бiлмейтiн. Мәкiш те Абайдан осы жөннен жауап естiмекке ынтық сияқты. Ол шешесiнiң сұрауымен қатар:
– Бәсе, соны айтшы, қалқам Абай! – деп қабағын түйiп, қызара түсiп, өз көңiлiнiң ауыр бiр уайымын сездiрдi.
Абай апасының түсiне қарап аз бөгелiп, ойланап қалды. Оның iшiн түсiнедi. Қалада үлкен үйдiң ерке келiнi болғанмен Мәкiш туған жұрағатын, ауыл-аймағын ойлағанда өзгеше бiр қимас ыстық жүрекпен, соншалық тiлеулестiкпен тебiренедi. Бұның дәл бұл халдегi көңiл күйiн жете ұғыну үшiн, жастай жат елге ұзатылған қыз болып, дүниеге соның көзiмен қарау керек. Ол бiр мұңы да, назы да көп, күрсiн арманы да көп, нәзiк сыр.
Уақыт қана емдейтiн, ұзап барып айығатын, әзiрше үзiлмес шер.
Абай Мәкiш күйiн танып, шешесiне айтпақ болған ашық ойларын бұның көзiнше айтпай-ақ қояйын деп едi, Мәкiш ол еркiне қойған жоқ:
– Қазақ баласы емес, тiптi осы жақтан бiрде-бiр жан бармаған жол дейдi. Қайта оралып, аман-есен келе ме, жоқ па? – дедi.
Iркер жайды Мәкiш өзi айтып отыр. Абай бiрер шыны шай iштi де, тоқтап қалды. Астыңғы үйдегi бапты аспазшы пiсiрген ыстық самсаны да жеген жоқ. Түн бойы кiтаптан жазып шыққан қағазын қайта алып, соған қарап отырып, шешесi мен Мәкiштiң сұраған сөзiне ендi жауап айтты. Мәкiшке қарап отырып айтты.
– Мәкiш, әкең оңай сапарға бара жатқан жоқ. Бiрақ тәуекелдi, үмiттi серiк ет! – дедi.
Апасының қатты қиналғанын көрiп, Абай үндемей, тоқтап қалды.
Ұлжан Мәкiшке:
– Әкең балам жасық екен деп аттанбасын! – дедi. Абай үндемей тұра берiп едi, есiк ашылды да, Тәкежан мен Ғабитхан есiкке жiтi басып келе берiп, Құнанбайдың келе жатқанын бiлдiрдi. Ұлжаннан басқа жанның бәрi де орындарынан тұрып, көрпенi, жастықты үлкен үстел айналасына баптап салып, әзiрленiп қалды.
Құнанбай мен Ызғұтты алда келедi екен. Артынан шұбырып, қоршап келе жатқан кiсi көп. Бiрақ, қалың жұрт алдыңғы бөлмеде қалды. Ол да жасаулы, үлкен бөлме едi. Онда да ас әзiрленiп жатқан. Мынау үйге Құнанбаймен iлесе, осы үйдiң иесi Тiнiбек кiрдi. Құнанбайдың көп уақыттан бергi сыйлас құдасы да, досы да өзi. Қала байы, сыпайы, таза киiнген. Отырыста да жайылып отырмайды. Ұлжанға ерсi көрiнген бiр әдетпен бала шәкiртше жүгiнiп отырды. Жоғары шық дегенге шықпай, Мәкiштiң ғана жоғарғы жағынан кеп жайғасқан. Онда да Құнанбайдың шынысын өзi әперiп, қызмет қып отыру үшiн әдейi осы араны алған екен. Имам, хазреттердi күтiп алатын, өздерiнше дағдылы, тәрбиелi отырыс, кiшiлiк отырысы. Ишан пiрдiң алдындағы мүриттер бейнесiндей.
Құнанбай Ұлжан жанына отырды да, Мәкiш пен Абайдың жүздерiне қарады. Үй iшiнiң қабағын әрқашан сергек, танығыш көзбен болжай қарайтын әдетi едi. Бұл жолы балаларын әсiресе барлағандай. Құнанбайдың өз түсi бұл кезде кәрiлiктiң алғашқы ызғарына анық iлiнгендей. Кешеңдеп кеп ағара бастаған сақал-шашы, жетпiске iлiнiп болғанша, бурыл ғана боп келiп едi. Қазiр ағы деңдептi. Бет, маңдайында ажымы тереңдеген. Бiрақ бойы әлi сұңғақ, әлi етiнен арылған жоқ. Жүрiсте, отырыста Құнанбай әлi тiп-тiк.
Қазiргi бет ажарында қобалжу да жоқ. Өз ойын өзi қинап, алаң еткен кiсi емес. Мәкiштiң екi көзi қызарып, өңi қуқыл тартқанын көрдi де, жылағанын бiлдi. Алдыңғы бөлмеден жаңа кiрiп, бiрiндеп келiп үстел жанына отырып жатқан жақындар iшiнде Тәкежан, Оспан, Жақып, Майбасар, Ғабитхан бар едi.
Бұл жолға Құнанбай бiр жыл бұрын бекiнген болатын. Бекiнумен бiрге былтырғы көктемнен берi қарай, жаз бойы, күз, соғым кездерi босын, бәрiнде қайта-қайта мал сатқызып, ақша жиып әзiрленiп келген.
Сүйтiп, пұл – уайым емес. Қиын сапар уайым болса, ол – кәрiлiктiң тақаулығы, қайрат қайтқандығы. Соны әсiресе көп ойлап, Құнанбай осы жолға өзi баратын ниеттi Ызғұттыға да ниет етiп, оны қасына жолдас еткен. Ол көптен бергi сенiмдi серiгi болатын. Жол киiмiн осы қалада Мәкiшке су жаңа қып тiккiзiп киiнген Ызғұтты, қазiр де Құнанбайдың дәл өз қасында отырғаны сол. Жасы қырықты жартылап асып бара жатқан Ызғұтты әлi күнге жиырма бестегi жiгiт күйiндей ширақ, қайратты, сергек болатын.
Тыстан келген соң Құнанбай аз уақыт үндемей отырып, шай iшiп, ыстық самса жеп, тоңазыған ет жеп тойып алды.
Дастарқан басына отырмаса да, бұл үйге кiрiп Құнанбайдың жүрер алдында қасында отырып қалғысы келген жақындар бiртiндеп кiре түсi, көбейiп келе жатыр. Жүрер шақта үй-iшi, бала-шағаға оңашарақ айтпақ бiр сөзiн Құнанбай осы бөлмеде, осы үстел басында айтармын деп едi. Ендi аз бөгелсе, жұрт тағы кернеп кететiн сияқты.
Мәкiшке тағы бiр рет көз тастап, ойлана түстi де Құнанбай үн қатты: