Абай жолы - 31

Керiмбала Абай үшiн ыстық, ескi көздей болатын. Жас қыз кезiнде Абай мен Тоғжан арасындағы жалынды сырдың азды-көптi куәсiндей болған. Содан берi ер жетiп, бойжеттi. Және белгiлi қонақшыл ауылдың ерке, еркiн қызы, Бөкеншi, Жiгiтек ортасының жалғыз аяулы қызығы есептi, боп, көпке шейiн ұзатылмай келедi. Аулының сауығын, жастығын сақтаған, сәндi, мiнездi қыз ағайын аялаған жас болғандықтан, Сүгiрдiң өзi де, әсiресе мына Әкiмқожадай серiлiк, сауық сүйген балалары да мұны Қаракесектегi қайнына әлi бере қоймай, сақтап келе жатқан.
Керiмбала бұл күнде осы үйдегi Тобықты қызының iшiнде, оң жақта ең көп отырғаны. Бiрақ ауылдың, ата-ананың, өзiнiң де қадiр-қасиетiн кетiрер жаманаты шықпаған. Сүгiрдiң ұзатпай сақтауына мұның осы ерекше мiнездiлiгi де себеп болған. Шошақтау боп бiткен үлкен қой көздi, ақ қызыл жүздi, қалың шашты Керiмбалада саналы қайрат бар, ұстамды, сырлы салмақ бар. Сонысымен ол әрi сәндi, әрi өзгеше бiткен сұлу.
Керiмбала да Бiржаннан өзi сүйiп ұққан әнiн айтты. Ол да Тобықты iшiне Бiржан әкеп үйреткен бұрынғы бiр ән. Бiржандай көп әншi, ақынның айтуынан өтiп, сырланып жеткен, атсыз бiр әншi шығарған – "Қарға" деп сөзi кеттi. Бүгiнгi әншi, өнерлi жастардың бiрiне бiрi көрсетiп жатқан құрмет, ғиззат, сый-сұхбат арасындағы нәзiк жарастық күйi болды. Бiржан мен Абай үлкен iлтипатпен тыңдасып едi.
Керiмбаланың осы әнiне орай қып, Оралбай да бiр кербез әнге шырқай жөнелдi. Оның әнi – "Гауhартас". Ән зор дауысты, сұлу пiшiндi, ақ құба жiгiт айтқанда, жаңа сыр тапқандай. Әсiресе Оралбайдың айтуында сол өзi суреттеп отырған "шолпылы" сұлуды нағыз ынтығындай сезiну бар. Жан тартып, демiн, лебiн сезiп отырған ыстық жалын бiлiнедi. Жұрт Оралбай әнiне қатты сүйсiнiп, аласұрып, тоя алмай қапты. Бiржаннан бұрын Керiмбала бұрыла қарап, сүйсiне күлдi.
Көп сақиналы, үлкен бiлезiктi аппақ қолын сәл көтере түсiп, жiгiтке сыпайы тiлек еттi. Тағы бiр ауыз! – деп едi. Оралбайға: – тағы! Тағы! – деп Бiржан да ықласпен айтты. Әншi алғашқы қайырмасының аяғын үзбестен iлгерi өрлеп, тағы да сәндi үнмен шабыттанып, толқытып кеттi. Жiгiт ерке тiлек айтады. Дос жүрегiне сенедi. Ынтыға тұрып еркелейдi. Күн көзiнде керiлiп еркеленген жас тағыдай өз отына, оның отына да қуанып сенедi. Онсыз жас жiгiттiң қуанышы қуаныш па? Еркелет те еркеле. Жалынмен жалын ойнап, жарасып қосылсын.
Бар жиын, әсiресе Базаралы, Жиренше, Абайдай аға жастар шiмiркене түседi. Ақ қызғылт рең Керiмбаланың да жүзiне бiр толқын соғады. Ақырын ғана көркем сыңқыл әсем үнмен Әйгерiм күлiп, қызарады. Аппақ, кесек ақ тiстерiн сұлу қызыл ерiндерi аша түсiп, қайта жасарып, Балбала езу тартады. Өз қасында отырған шабытты әншi, көрiктi құрбысы – Әмiр жасқа көз алмай Үмiтей қарайды.
"Осы жас-ау! Сондай еркелiктi батыл айтатын, жарастыра айтатын жас, осы Әмiр-ау!" дейдi iшiнен. Тоңазыта дiрiл қақтырған бiр толқынға бой бергендей. Ақша маңдайлы, кең сұлу жүздi Үмiтей, ашық үнмен сыңқ-сыңқ етiп, үй iшiне естiрте күледi. Ән, домбыра кезегi қыдыра жағалап осы Үмiтейдiң өзiне келгенде, о да iркiлмей "Баян-аулыны" бастады.
Әмiрдiң домбырасы қостай ередi. Қоңыр ғана, ақырын ғана тартса да, шынында, бүлiне бебеулеген, тiлеулес, үндес бiр күй бұралады. Үмiтей бұл әннiң сөзiн арманды күдiкпен, аса бiр құпия сыр етiп айтады. Сондықтан осынау сөз, саз бұрын емес, дәл осы арада ең алғаш айтылғандай болады. Бiр туған айдай, қылдай нәзiк, бiрақ емеурiндей анық сыры бар. Дәл көңiлдiң өз үнi боп шықты.
Соны кәмшат бөрiк, алтын сырғалы, ең сәндi киiмдi сұлу қыз айтты да, жүзiндегi әншейiндегi жұқалау қызылынан айрылып аппақ тартты. Оң жақ бетiндегi әдемi қап-қара меңi айқындап барып тоқтады. Мұны да үй жиыны үнсiз мейiрленiп тыңдап едi. Үмiтей үзiлiп, ақырындап, бәсеңдетiп кеп, "ендi осымен тоқтадым" дегендей етiп, бетiн жарқ еткiздi. Есiктен төрге дейiн ентелеп отырған, тұрған жиынға қарап, тағы да ашық үнмен сыпайы күлiп жiбердi.
Ол осылай өзi айтып тоқтасымен, дәл қасында оң жағында отырған жас келiн Әйгерiмге бұрылып:
– Ән жағалап әншiсiне де кеп қалыпты-ау! Сонымен, кәнi, ендi өзiң айт! – дедi. Үй iшi осы әзiлмен iлес тегiс Әйгерiмге қарады. Есiк жаққа бағана кеп орналасқан шеткi үйлердiң қартаң әйелдерi де ентелей түстi:
– Келiн, келiн айтады! – десiп, күбiрлесiп үн қатысты, Әйгерiм әнiне де Әмiр домбырасы жетекшi боп, төменгi пернелерден безек қағып, "жүр-жүрлеп" тұр. Әйгерiм Үмiтейге қарап, қысыла қызарып:
– Қой қалқам. Қой, лайығы жоқ – деп, тартынып қана ақырын күлiп едi.
Сенiң де кезегiңнен қалатын жөнiң жоқ. Тым құрыса ауылдың алты ауызы болсын! – деп Абай емеурiн жасады. Өзi де ықласпен тыңдайтын шырай көрсеттi. Бiржан, Базаралылар да, Балбала, Үмiтейлер де Әйгерiмнiң аса нұрлы жүзiнен көз алмай қарап қапты.
Бұның жас сәулелi жүзiнде кiшiлеу қара көзi әсiресе, естен кетпестей.
Аса сыпайы қарайтын ойлы, нұрлы көзiнде бөлек бiр шұғла бар. Жаңа жеткен жастық, тазалық шағында, ақ жүздi, сұр жүздi қара көз әйелдерде оқта-текте кездесетiн осы шұғла, кейде қоңырқай көлеңке реңденiп, көзiнiң астына ұялап тұрады.
Кiрсiз, мiнсiз тазалықтың, нәзiк жастықтың шақ қана бiр дәуренi сақталып тұрып, кейiн ұшып кеткендей – өшiп кететiн бiр нышаны едi ол.
Қара көз сұлу көп болса да, бұл бiтiм, қасиет анда-санда бiреуде ғана болатын.
Абай Әйгерiм жүзiндегi осы бiр, өзгенiң бәрiнен бөлек нысанаға әр кезде көп қадалып, қызығып қарайтын. "Ұялы қара көз", "нәркес көз" деп осыны айтса керек" деп, iшiнен ойлаушы едi. Сондайлық нұрлы, шұғлалы көзi төрдегi Балбалаға қарап, Әйгерiм ән шырқады.
Мұның айтуында ең алғашқы ұзақ "ахаудың" өзi де нақысты ырғақтай.
Жас жарына көлденең қарап отырған Абай тағы да Бiржан ән салғандағы сияқты, өзгеше сезiммен толқып, тағы бiр жақсы созылған өмiр-сурет дүниесiне шомып кеттi.
Ал, бидай, саған айтам гигайымды...
Арғы сөзi Абайдың құлағына кiрген жоқ. Барды айтып жатқан сөз емес, әуен мен үн. Көп күмiс қоңырау сән түзеп, бiр үн сала ма? Әлде нендей ғайып тектi ақ қанатты асыл зат көк жүзiнде күнге шағылыса ма! Күмiс сыбдыр нұр шашып, сырлы аспанға, мәлiмсiз сапарға серiкке шақыра ма? " бершi сараң, сырдаң бойыңды! Түйiлiп қалған жүрегiң, тартынып қалған, ашылмай тығылған жан сырың бар. Ашшы соныңды! Өрге, өнерге шақырайын бар үнiммен. Иықтан басқан зiлден мынау дел-сал күйден өтшi! Сонда... Сонда осы толқынды торғын желек астындағы жас сұлудай, жанындағы жарындай, осының нәркес көз, бұлбұл нақыс үнiндей, ақ тамақ ал гүл жүзiндей жас жарастық, жарқын өнер төгiлер едi өзiңнен! Шықшы iркiлмей, бұқпашы баяу! Менi де елiктiр, өзiң де өрлеп желiкшi, желпiншi! Мынау нәзiк қоңыр сәулелi көлеңке сияқты қорғалақ асыл өнерiңдi ашшы!" дейдi. Жұртқа қарап шырқаса да, Абайға арнап наз тiлек тастап отыр.
Ән үзiлiптi... Абай Әйгерiмнiң жүзiне: "ақ жұмыр иегiң неге қозғалмай қалды? Жұқалаң, сұлу, қып-қызыл ерiндерiң неге жаңағы назыңды қайталамайды? Кiршiксiз, аппақ, мiнсiз сұлу тiстерiң неге iш қайнатқан қатарын жасайды дегендей, ұзақ сұрақпен қадалып қалған екен.
Әнi тоқтаған Әйгерiм күлiп қана қымыз ұсынып, Абайды тағы өзi оятты.
Абай қымыздан қолын тартып, тостағанды алмай тұрып, қабақ шытып барып, қалпына келдi де, ұзақ созып:
– Япыр-а-а-ай! – деп, күлiп жiбердi.
Ұсынған қымызды алмаған күйеуiнен Әйгерiм қысылып, қызарып, ұяң күлiп отыр едi. Абай соны ендi тез аңғарып барып, оның қолындағы тостағанды да бассалды. Және екiншi қолымен келiншегiн құшақтай қошеметтеп, торғын шәлiсiнiң сыртынан құрметтей сипады.
Есiк жақтағы бағанағы Иiс кемпiрден бастап, барлық қартаң әйелдер:
– Айналайын келiнжан, өркенiң өссiн!
– Құдай көңiлiңдi өсiрсiн.
– Осы әнiңмен, осы сәнiңмен өт жалғаннан! – дестi. Соңғы алғысты Иiс айтып едi. Абай елең етiп, Иiске қарады да:
– Апырмай, мына Иiс шешем алғысы қандай жақсы едi! Әмин дешi, Әйгерiм, осыған! – дедi. Әйгерiм аса бiр сыпайы алғыс жүзiмен Иiске қарап:
– Әмин, әже! – деп, өзi кейiнiрек қағылды да, Иiс кемпiрдi қасына шақырып ап, қымыз ұсынды.
Әйгерiм әнi Бiржанды да ұйтқандай. Ол қошемет болар деп, сыртына сыр шығарған жоқ.
Тек Жиренше шыдай алмай, қозғалақтап:
– Жаным-ау, Әйгерiмнiң үнi осы қызыл көмейiнiң үнi ме, жоқ бейiс үнi ме? – деп үй iшiн күлдiргенде, Бiржан ақырын ғана Базаралы жаққа үн қатып:
– Ән салса, Әйгерiм ғана салсын да! – дедi. Шыншыл өнерпаз өзге жастармен қатар, өзiн де аяған жоқ. Үй иесiнiң әнi ас алдындағы тойтарқар үнi есептi болды.
Ас пiскен едi. Жиын серпiлiп, есiк жақ астан хабар алып, шығыса бастады. Қонақтар да осы орайда желпiнiп келмек боп, есiкке беттедi. Әйгерiм тұрып, қымыз ыдыстарын жиғызуға белгi бердi. Дәл осы кезде, есiктен шығып жатқан қонақтарға қарсы жүрiп, сығылыса кiрген Қалиқа, Абайға жақындап кеп: – Телғара! Қалқам, сенi апаң шақырады! – дедi. Абай Әмiр мен Оспанға, Әйгерiмге қарап:
– Мен бөгелiп қалсам, тоспаңдар! Қонақтарға ас бере берiңдер! – деп, шығып кеттi.
2
Үлкен үйде Ұлжан, Айғыз, Дiлдә үшеуi ғана отыр екен. Шақыртқан осылар көрiнедi.
Жаулық астынан көрiнген самай шашы бұл күнде аппақ болған Ұлжан, бұрынғысынша еттi болса да, қазiр кәрiлiкке жеңгiзгендей. Жүзi сарғыш тартқан. Маңдайының ажымдары қалыңдағаннан басқа, тереңдеп созыла түсiптi.
Абай шешесiнiң өмiрден қажып бара жатқанын, әсiресе, оның екi ұртына соңғы жылдар түскен екi қатар қалың ажымнан аңғарып, бағып жүрушi едi. Осы екi терең сызық – анық уайым сызығы, шер табы.
Сол ажым сызықтары қазiр, әсiресе, айқындай түсiптi. Ойлы-мұңды ана жүзiн, анау жас отаудағы ән сауықтан келген Абайға, суық етiп танытқандай. Анасының үнсiз жүзiнiң өзi-ақ Абайға әлде не үшiн "кiнәлiсiң, кiнәлаймын" деп тұрғандай.
Абай көңiлiне қорқыныш аралас ренiш кiрдi де, өзiне арналған үкiм күттi. Бiрақ анасының дағдылы мейрiм жүзi сыртында болмаса да, iшiнен өз қалпын ауыстырмаған екен. Ол алғаш бастаған сөзiнен бой бердi.
– Абайжан, – деп, ақырын ғана сөз бастап, Ұлжан баласының бетiне жүз бұрды да, – ой да көп, уайым да көп ойлай берсең, ой да жоқ, уайым да жоқ ойнай берсең! – деп едi. Сен соған бақтың ба, балам? – дедi.
Абай мұның артында не зiл барын аңғарып, соны тез айтсын дегендей боп:
– Сол болғаны да, апа! – деп, бар денесiмен шешесiне бұрылды да, ар жағын сұрағандай, үнсiз аңырып қадалды.
– Кәрi әкең сапар шеккелi талай болды. Хабар-ошар жоқ. Күн жым-жырт. Көңiл күптi. Ол қалай, бұл қалай? – деп, бiраз үндемей қап едi.
Айғыз әңгiменiң бұлай басталғанына сабырсыздық етiп, ырза болмай:
– Бiз айтпай саған кiм айтады. Бiр жол емес, бiр күн емес, осы ала жаздай масайрап кеткенiң қалай? Сүйтетiн күн бе едi? Не ойың бар осы? – дедi.
Абай бар сөз түгел айтылып болсын дегендей, үндеген жоқ. Екi ененiң зiлдi сөздерiн арқаланып, ендi Дiлдә сөйледi. Үнi қатқыл. Кесек томырылатын ашулы қалпында екен. Кекетiп, қағытып:
– Не ойы болушы едi? Ой ойлағандай боп жүр ме, жары болған соң. Асық жары, сиқыршысы әншi болған соң, жанын салып жүрген де жағынам деп! – дедi. Көзiнде ашу жасы тұр екен.
Ұлжан бұл сияқты қатты сөздердi тыйған жоқ. Тағы да бiр кiнә қосып: – ауылдағы қонақ жалғыз сал-серi, қыз-қырқын емес. Мына Дiлдә келiннiң шешесi де келiп жатыр. Ол сенiң анаң едi ғой, балам. Оған да берген бейiл, шырайың жоқ. Сырлас құдағиын күтетiн әкең болса бiр сәрi едi.
Мен емес едi ғой оның iздеп келгенi. Көрiп қайтайын, өлiм бар да қаза бар, батамды берiп қайтайын дегенi сен едiң. Оны да ойламайсың. Бас сұқпайсың. Кiмнен жатырқап, қайда тартып барасың? – дедi.
Дiлдә осы тұста ызалы жасын ыршытып отырып, долданып кетiп:
– Сiңiрi шыққан кедейдiң қызы босағамды көруге тең бе едi! Ендi мiне желек астында желiгiн жасыра алмай, күнде-күнде әнiн шырқап, төбеме ойнап отыр. Қу кедейдiң қызын құтыртып отырған... – дей бергенде Абай тамағын кенеп, қатты өзгерiп, Дiлдәға ренiшпен қарады.
Анау үй күн шуақты, сәулелi өмiрдiң мамыр айы едi. Мынау үй жұт болар жылдың күзiндей. Сұр бұлтты, қара желдi қарашадай. Абай Дiлдә сөзiн бiтiрткен жоқ:
– Қой, Дiлдә. Тiленшiдей атадан сенi керең құлақ қып туғызған мен емес. Шүленнен шөл туғызған мен деп пе едiң? – деп, кейiспен бiр кекеттi. Содан соң әрi оған, әрi аналрына жауап етiп: – Қонағым – Бiржан. Ол – Тобықты көрмеген өнер иесi. Ел жасын ұйытып тыңдатып, оған жан тартқызған жалғыз мен емес. Бiржанды көрген де арманда, көрмеген де арманда. Одан да естiп қалсын, ана Ақылбай, Әбiш, Мағаш сияқты балалардың бәрiн жiберiп, тыңдатып қалсаңшы, сен ақыл бiлсең! – дедi. Дiлдә бұрынғыдан да булығып: – бармайды балаларым. Ендiгi қалғаны жәдiгөй қатынның босағасынан сығалау ма едi. Әкесi тiрiде жетiм боп! – деп, еңiреп жiберiп, үйден ата жөнелдi. Абай Дiлдә кеткен соң да шешелерiмен ұғыса алған жоқ. Бiрталай кiнә айтысып отырып, екi шешесiнiң аңғартқаны – тым құрмаса, сауығын Дiлдәның үйiне құрғанда орынды болмас па едi дейдi екен.
Айғыз тiптi анық қып айтып бердi:
– Әйгерiм аспасын, сенi паналаса қайтейiн. Қайда отырғанын, кiм аулына Байшора қызы басымен келiн боп отырғанын бiле ме? Шаңыраққа қарасын. Ән салғаны кеудемiздi басқандай тиедi. Үн шықпасын бұдан былай! – дедi.
Бұл – бұйрық, қатал тыйым.
Абай Әйгерiмге жаны ашып, оны жаңағыдай әдiлетсiз, аянышты зорлықтарға қимаса да, үн қатқан жоқ. Шешелер бұйрығы айтылды.
Айтқызып отырған Дiлдә. Соның қыңыр, томырық қаттылығы. Абай осыны аңғарған сайын Дiлдәға үлкен ренiш жиып, iшiнен қатты араз боп, түйiлiп қалды. Шешелерiнiң бұдан кейiнгi сөздерiн жауап қатпай тыңдады да, шығып кеттi.
Отауларға қарап жаңа беттеп бара жатқан Абайды арт жағынан, Айғыз үйiнен шығып келе жатқан Майбасар дауыстап шақырған едi.
Сақалына бурыл кiргенi болмаса, Майбасар баяғысынша қызыл күрең жүздi. Бұл күнде етейiп, сыртқы тоңы салмақты, сызды тартқан.
Майбасар Абайды үлкен үй сыртына оқшауырақ апарып отырғызды да:
– Абай, менi анау Түсiптiң бәйбiшесi – қонақ енең жұмсап отыр. Әдейi, "сен айт" дедi. Маған айтқызып отыр, ұқтың ба? – деп iнiсiне салқын қабақпен, "кiммен сөйлесiп отырғаныңды аңғар" дегендей, қадала қарады.
Абай Майбасардың доң айбатын мысқыл еткендей боп, шаншыла қарады да, кекетiп күлiп жiбердi. Майбасар оны елемеген боп, қабағын түйiп алды.
– Енең болса тiлек етедi, мен болсам бұйрық айтам. Мына Түсiптiң бәйбiшесi қайтқанша Дiлдәның үйiнде бол. Жалғыз Әйгерiмнiң отауынан айналып шықпай, өзiң айналшық жегенбiсiң? Жоға, қос қатын алған жалғыз сен бе ең? Әкең, атаң, бәрi алған. Алған екенсiң, кезегiн сақтамас па? Жаты боп кеттiм деп жүрмiсiң Дiлдәның? – дедi.
Абай жаңағы мысқыл реңiн өзгерткен жоқ. Майбасардың сөзiн аяғына шейiн зорға шыдап тыңдағандай едi! Майеке, осы... – деп баппен бастап, – өмiр озады, ажар тозады. Кей сақалға, "қойсаңшы" дегендей боп, бурыл да бiтедi. Бiрақ бақсам, сонда да тозбайтын бiр тiл, тозбайтын бiр тiлек деген де болады-ау! – деп, ызамен күлдi.
Жiгiттiң күлкiсi сондай өтiмдi болғаннан ба, Майбасар тез түсiнiп, санын бiр салды да:
– Өй, қу заманның баласы-ай, жүйкемдi мүлде құрттың-ау! Ұмытты ма деп ем баяғыны. Әлi тосып жүр ме ең? – деп, қарқ-қарқ күлдi. Абайдың ызасын да, мысқылын да бойына осы қалжыңмен дарытпады.
Өз сөзiн тағы қайталады.
– Дiлдә сенiң жарың емес пе? Мен терiс айтты деп отырмысың? Әлде орыс кiтабын көп оқығанға, орыс боп кеттiм деп жүрмiсiң, екi қатын алмайтын?
– Бұл жолда сол орыс болсам дұрыс болады, не қыласың?
– Ей, не оттап отырсың өзiң? Топты баласымен
– Дiлдә не болады сонда?
– Дiлдәға менiң керегiм жоқ. Ол маған кек пен ызадан басқа көңiлден ажыраған.
– Е, сонда тастағаның ба?
– Ол балаларымның анасы. Жақсы анасы болса, жақын досым. Оған қанағат қылмаса, бетiнен жарылғасын. Жолы болсын! Сөз осы-ақ! – деп, Майбасардың қалған сөзiн сөйлетпей, түсiн суытып, томырылып қалды да, орнынан тұрды.
Майбасар не дерiн бiлмей, сұмдық естiгендей, бiр нәрсе дейiн деп едi.
– Қойыңыз, болады осымен. Бұл менiң өз басымның жайы. Аяқ баспас жерге араласпа, ағайын! – деп қатал қайырды. Майбасардың аузын ашырмай, тұжырып тастады. Соған iлес Майбасарға айтпақ бiр сөзiн бастап кеттi. Ол Майбасардың ойында жоқ, бөгде сөз едi.
Абай жаңа шешелер үйiне келе жатқанда, жылап жүрген бала Байсүгiрдi көрген. Оны уатып, қасына ертiп келе жатқан Баймағамбет Абайға Майбасар қылығын қатты шаққан болатын.
Қазiр Абай соны есiне ала бере:
– Онан соң сiзге айтатын менiң де бiр сөзiм бар. Бұны ренжiп, тiптi күйiнiп айтамын. Байсүгiрдi неге ұрдыңыз? Өлi мен тiрiнiң арасында ғарып болып әкесi жатыр. Неге ұрасыз осы ауылдың малшыларын?! – дедi.
Өңi қатуланып Абай қазiр анық ашуланып алған екен. Бiрақ Майбасар бұл жайға сасқан жоқ:
– Уа, қойшы! Малшы, қосшы басынып кетедi. Тәубесi есiне түсiп.жүрсiн. Түк етпейдi! – деп, елеусiз қалдыруға айналып едi.
Абай ендi намыстанып, қатты сөйлеп кеттi:
– Жо, бекер айтасыз, басынбайды малшылар. Неменеге жетiсiп басынушы едi? Көздерiне көк шыбын үймелеп.жүрген сорлыларда не қауқар бар едi? Осы ауылдың үстiне бiр емес, екi емес, қамшы үйiре бермеңiз! – дедi. Майбасардың биылғы жазда бiрнеше рет малшыларды сабағанын еске алып едi.
Анау болса бұған да тоқтамағандай. Дау айтайын деп келе жатқанда, Абай таласа сөйлеп, бастырмалатып кеттi:
– Немене! Жетiм-жесiрдiң ауылы ма бұл, сiз әкiмдiк жүргiзетiн. Бала емеспiз, бармыз өзiмiз де. Бұдан былай тек жүрiңiз! Ұрмақ түгiл, зекiмеңiз көршiлерiмiздi. Ендiгәрi бiрде-бiрiн шертпеңiз.
Әйтпесе, араз боламыз. Қатты араз боламыз, онда маған өкпелеушi болмаңыз. Бүгiн Байсүгiрдi ұрғаның өзiмiздi ұрғаннан кем болған жоқ. Бiлдiңiз бе? Сол! – дедi де, жүрiп кеттi. Абай қонақ үйлерге қарай кеттi. Майбасар бұл жерде үндемей қалғанмен, осы ауылдағы ән-сауықты тыюға сырттан кiрiскен едi. Абайды шешелер үйiне шақыртқанда, кей қонақтарға да кiсi салған болатын. Сүгiр баласы Әкiмқожаға Майбасар сәлем айтып: "ауылда мырза жоқ. Көп жанның көңiлi күптi. Әкiмқожа өзi бiледi ғой. Бұл ауылды қыз-қырқынның топыры етпей, ендi өзi таратсын!" деп, тәсiлдеп айтыпты.
Үмiтей сұлу Айғыздың сiңлiсi есептi. Қара-батыр Есқожа деген кiсiнiң қызы едi. Оған Айғыз өзi апалық әмiр етiп, "ауылға қайтсын, ендi жеттi" дептi. Бүйтiп Абай қонағының шырқын бұзып жатқандарын Майбасар мен Айғыз Абайдың өзiне сездiрген жоқ-ты. Қонақтары да тек қайтуға қам қылғандары болмаса, неге асыққандарын бiрiне бiрi бiлдiрмеген. Ауылдағы көршi, малшы, бала-шағаны Абайдың үйiне жiбермей ығырып жүрген Айғыздар Абай сыртынан осылай әрекет еткен-дi.
Сонымен, Абай қайта қайтқанда, отаудағы қонақтардың аттары ерттелiп, кермелердiң бәрiне байланыпты. Абай құрбыларының асығысына таңданса да: "ертең жүретiн Бiржан оңашада тынығып алсын дескен шығар" деп, өзге мән бермедi. Ол үйге келiсiмен соңғы қымыздарын iшiсiп болған қонақтар ырза-қоштарын айтысып, Абай, Бiржанға соңғы алғыстарын да бiлдiрiп, қимас жүзбен жүрмекке беттедi.
Жан-жаққа топ-топ боп тарап кетiп жатқан жиынды Абай, Бiржан, Ербол, Әйгерiмдер тысқа шығып тұрып, аттандырып жатыр. Ең алдымен бiр топ болып Саркөл, Қопа жаққа беттеп, Әкiмқожа, Керiмбала кеттi. Бұлар қасында Оралбай бiрге барады. Үмiтейдi ертiп, қасына қылжақ серi Мырзағұлды алып, бiр топ боп, Пұшантайға қарай Әмiр тартты. Ол дәл жүрерде Бiржан мен Абайды өз ауылдарына қонаққа шақырып кеттi.
Ертең жүретiн Бiржандардың шыға қонуына сол ауылдар жол едi. Абай ол шақырысты мақұл тапты. Өздерiнiң тағы бiр аулына соңғы рет қондырып, қонақ аттандыруды аса орынды көрген.
Ендiгi бiр топ – Балбаланың тобы едi. Бұл уақытқа шейiн атын ерттесе де, қалай беттерiн шешпей отырған Базаралы Балбаланы Әйгерiм кеп аттандырған жерде, қия алмай қарап тұрды.
– О, дәурен, Ләйлiсiнен қалған Мәжнүннiң тiрлiгi құрсын! Тарт менiң де атымды! – деп бұйрық еткен. Ербол оны да аттандырды.
Базаралы Балбаланың қасына қатарласып ерiп бара жатқанда, осы Абай үйiнiң жанындағы жаңағы соңғы сөздi естiп, қарап тұрып қалған бiр қызғанышты суық көз бар едi. Ол Құлыншақтың "бес қасқасының" бiрi – Манас болатын. Соңғы топ жөнеле салысымен, сол Манас, Айғыз үйiнде отырған Майбасарды тысқа ертiп шығып, намыс пен кекке толы бiр сөз сөйледi.
– Базаралы Балбаламен әуейi бопты дегендi сырттан естiп, бiздiң Торғай iш құста боп.жүр едi. Сөзiне де, iсiне де бүгiн көзiм жеткендей боп тұр, Майеке... Қосағын жаза алмай, ана кетiп барады Әнетке. Жесiрiмдi бұзып барады әнiки. "Ерде намыс" деген болса, мен де тек тұра алмаспын. Қыздың күйеуi бiздiң Бесбесбай iнiмiз, өзi батыр, өзi сотқар. О да кеудесiн кiсiге бастырайын деп жүрген жоқ. Бiлдiргенiм осы. Жә, не қылсам рауа мынау Қауменнiң қан шелегiне? – дедт.
Өңi сұп-сұр, дырау қамшысын қымтып ұстап алған салалы саусақтарында сабырсыз дiрiл бар.
Майбасар Базаралының Нұрғаным турасындағы сыбысын осы биыл естiп, тiсiн басып жүрушi едi. Көзi күлiмдеп, танауы делие түсiп, ызаланып алды да, бiр-ақ түйiп, қысқа байлау айтты. Құпия қып айтты:
– Қазiр соқтықпа. Тек түнде тос. Оралады ғой Балбаланың босағасынан. Ант амансыз, жан күмәнсыз, құдай қол-аяғын байлап бергенi сол емес пе, қанды мойын айыпкер етiп? Содан ары Бесбесбайың бар, Бесқасқаң бар, жасқанып қалсаң жер жұтсын дермiн сендердi. Одан да құрып кет, бiлдiң бе? – деп Манасты кеудеден түрттi де, – бар! – дедi.
Сол кеште Барлыбай жазығындағы Құнанбай аулынан жан-жаққа шашырай тараған жастар топтары, осы атрапта иiн тiресiп отырған, талай жүздеген ауылдар үстiнен, "шимандай" ел арасымен өтiп бара жатып, еркiн, әсем ән шырқады. Бiресе бұлбұл нақысты, көп ырғақты "Жиырма-бестi" созады. Бiрде, назды қоңыр, кең тынысты "Жанбота" шығады. Тағы бiрде, екпiндi өршiл сегiз сырлы "Жамбас-сипар" кетедi. Ырғала қалқып, дария толқынындай атрапқа тарап кетiп жатқан, асыл Бiржан өнегесi мен өнерi. Сол әкелген қазынасы, кейде шырқап өрлеген Әмiр, Оралбай үндерiмен шығады. Кейде сызылта, жiңiшкерте бұралтқан, бiрақ соншалық күштi және сонша алысқа тарап естiлiп жатқан бойжеткен Балбала, серi сұлу Үмiтей, сыпайы сынды Керiмбала үндерiмен сыр баяндайды.
Барлық ерке, еркiн әндерi: "өмiр, өмiр, сенi сүйем! Әншi өнерпаз, бойыңды кер, қанат қақ. Сазды кеште назды көңiл сыр ашады. Азат, асыл шын жүрек шер шағады". Кейде: "қайдасың, таны, тап менi қадiрлi жар, қалқатай, қасиетiң асқан қара көзiм!" дейдi.
Көрейін өз сорымнан, ұстап алса...
Осыны айтып жатқан қыз құрбандығы қандай!
Түскенде сен есіме, ей, қарағым,
Жортайын аш бөрідей тау жебелеп, -
дейтiн жалынды жiгiт ше? немесе:
Ақбоз үйдің сыртынан аттандырып,
«Қош қалқатай» дегенің естен кетпес, –
дейтiн опалы жiгiт қандайлық? Не болмаса:
Ақ дидарың көргенде балқыдым-ай! –
дейтiн жүрек тыныстары толқынады! Қайырмалар болса, "қаракөз", "айым", "сәулетайым", "қалқатайым", "сабырым қалмас" деп үздiгiп барады. Жан бергендей ұсынып, тiрлiк барлығымен, соңғы тынысын ашық жарға арнап, жан мiнәжатын, жас дұғасын айтып жатады.
Тiл көмейден бал берiскен, балбұл жанған жастық оттары, Тобықты жайлауларының қоңыр, бейуақ кештерiн, жай отындай сара тiлiп өтiп жатыр. Бiржанның бұл ел жасының бiр алуанына әкелiп берген жүрек тiлi, сезiм нұры осы едi.
Сол кеште, Әнетке қарай беттеген Базаралы, ат үстiнде ән салып келе жатқан Балбаланың сымбатты сұңғақ бойына, қыпша белiне тамашалай қарайды.
Сол кеште, Керiмбала мен Оралбай қосылып ән сәндейдi. Өзi әншi болмаса да, әндi барынша сүйетiн, Керiмбаланың ағасы Әкiмқожа, қатар келе жатып, қос әншiге жол бойы ән салғызады. Сол кеште, жарық айлы, сырқұмар кеште, көп жолдастың қоршауында келе жатып, Әмiр мен Үмiтей саз қосады.
Сол кеште, үлкен өнер, әсерлi әнмен қоштасар кеште, отауда қалған Бiржан мен Абай мәжiлiсiнде тағы Әйгерiм ән шырқап отыр. Ол әуелде:
– Мен айттым ғой. Маған жеттi ғой. Менi қойыңызшы, Абай! Бiржан ағаның өзiн естiп қалайық та! – деп, бiрнеше рет өтiнiп, тартынып көрiп едi.
Әйгерiм әндi соншалық ықыласты, ынталы тыңдаудан басқа өзi айтуды да жақсы көретiн. Құлақ қойып тыңдайтын, ұғарлық саналы жиын арасында әдейi қанаттанып, сүйсiне құмартып жырлайтын. Соңғы айлар iшiнде, қасында Абай тыңдап отырса, ән салуы сол Абайдан алған жарастық, рақат, шаттық жалыны сияқты болатын.
Бiржан мен Абай қоса тыңдаған уақыттарда екеуiне ғана арнап, әр нақысына бар ынтасын, бар құрмет, қызметiн бағыстап айтқандай болады. Таңсәрiде өз бұтағын тауып қонған, өзi туып өскен ұясының жанында өскен гүлдерге арнап отырып, шiмiркене жырлаған ән құмары – құмар бұлбұлдай болатын-ды.
Бiрақ, дәл осы бүгiнгi кеште, әуелi ән айтқысы келмей iркiлгенi шын едi. Үйткенi күндiз Абайға үлкен үйде айтылған наразылық, кейiс, кешке жақын бұған да айтылған.
Абай Әйгерiмге күндiзгi сөздердi айтпай, аяп, жасырып қойса да мұның өзiн Айғыз бен Дiлдә шақырып ап, қатты, суық, ауыр сөздер айтқан. "Абайға айтқан сөз дарымаса да, саған айтылған ақыл сөз, үлкен сөзi далада қала алмайды" деп отырып, Байшораның, кедейдiң қызы екенi де, қолы жеткенi де айтылған. "Кеудеңдi керме, аяғыңды аңдап бас... Көзiңдi ашып қара, кiмнiң иығына шығам деп жүрсiң!" дескен. Әйгерiмнiң өмiрде ойына келiп көрмеген жат мiнез, тәкаппарлық сияқтының бәрiн жала қып айтқан. Әйгерiм көзiне жас келiп, жүдеп, аппақ боп, жанып сөнгендей, отқа түсiп шыққандай болған. Бойындағы әдеп пенен тәрбие, Абай достығына арналған адал жар жүрегi және өзiнiң әндi сондай сүйетiндiгi – бұған ешбiр ақталу сөз айтуға рұқсат бермегендей едi. Әйгерiм бiр ауыз тiл қатпаған. Ән жазықсыз. Әсiресе бұның Абай бұйрығымен айтқан әндерi, ең таза көңiлмен, тек сүю мен сүйсiнуге арнап айтқан әнi кiршiксiз де жазықсыз. Бұны бала күнiнен өз аулында, кедей ата-ана үйiнде айтқанда, ешбiр жан кiнә қып көрген емес-тi: жуан ауыл әнге де жуандық, зорлық етедi екен. Осыны өз iшiнде өзi ұғынып, үндемей кеттi. "Айтқызған Абай ғой!" деп, ақталғысы да келген жоқ.
Бiрақ ең ауыр тиген бiр соққы, есiнен кетпестей қорлау салған бiр дерт: "Бiз – бай аулымыз, сен – күңге лайық кеде йсiң. Бұл аталы, ордалы ауыл. Сен оның малшысы мен құл аулынан шыққан қоңсы-қолаңсың. Жолың жiңiшке болып, жүрiсiң жалынышты болсын. Басыңды төмен салып жүр. Үнiң шықпасын. Ол саған асқандық болады. Сен ие болатын теңдiк емес!" дегендерi. Соншалық әдiлетсiз, тоңмойын, қыңыр зорлықтың күшiн сезiп қайтты.
Содырлы ауылдың, қиянатшыл ауылдың Әйгерiмдi үркiте ренжiтке н, құбыжық түсi осы.
Бiрақ Абай мен Бiржан да, бұл кеште, осы отауда отырған Оспан қайнысы да, Ербол да Әйгерiмнiң iркiлгенiне ерiк берген жоқ.
Әсiресе, ожар, кесек сөздi Оспан, жеңгесiнiң қасына жантая сүйенiп кеп:
– Әй, Әйгерiм, желегi басынан түспеген келiн тiлазар болғанын неше атаңнан көрiп ең? Бұйырамыз! Айт, жаның барында! – деп, өзiнiң бар жеңгенi аямай, қатты бұйырып, тiлiн алғызатын әдетiне басқан.
Әйгерiм тамағын кенеп, ерiксiз көнгенiн бiлдiрiп, ән шырқаған.
Бiрнеше ауыз ән салды. Бiржан мен Абай әдейi арнап, шәкiрт әншiнiң сынды жырын тыңдағандай боп отырды. Олар өздерi атап отырып, Әйгерiмнiң осы жаз бойы Бiржаннан үйренген бар әндерiн кезек-кезек айтқызды.
Бiрақ Әйгерiмнiң қазiргi көңiл-күйi, өзiнiң сында отырған әншiлiгiн қысылып сезiнуде емес. Жаңа кешке есiткен намыс соққысын жарадай сезген қалыпта. Ол жуан содыр күштiң әдiлетсiз зорлығын, қазiрде, барлық жазықсыз пәк көңiлiмен намыстанып, қорланып сезедi. Бiрақ соны ұққан сайын, Абайға, әсiресе, жан тартады. Қуантқан қызығы мол, қызу оты мол ыстық жарын жан-тәнiмен жабысып сүйедi. Бұрынғы өмiрiнде бұндай қып сезбеген, алғысы аралас сүю жалынын, өз iшiнен бүгiп, әсiресе, айқын табады.
Сонысына орай, Абайдың да бұған қазiргi сәтте анық асық мастай қарсы жалын атып, қызығып, сүйiп отырғанын аңғарды. Соны өзiнiң әнi үстiнде екi жақты қысым, қызудай таныған сайын, өзi де көркем сезiм рақатымен өсе түскендей. Бiр жағында у жатса, мұны кiшiрейтiп, жер қып табанға басып, жүн қылғысы келген зiл жатса, екiншi жақтан, сол ренiштi күйiгiн Абайдан әрi жасырып, әрi оған өзi де сүйгендiгiн танытып, арнап жырлайды.
Әйгерiмнiң осы әндерi алғаш күмiс қоңырау үнiмен шырқап барып, үлкен үйлер жаққа жетiсiмен, сол үйлерден отауға қарай Қалиқа жiберiлiп едi. Айлалы, жырынды және осы ауылдың бар жасырын сырын, iшкi қыбыр-жыбырын, у мен зәрiн жақсы бағатын кексе абысын Әйгерiмнiң отауына кiргенде, үнсiз ғана келген. Ол өзiнiң келiсiмен-ақ "Әйгерiм аңғарар, қояр" деп едi. Әйгерiм ән арасында тек орнынан тұрып, өзiнен жоғарғы жерден орын бердi де, Оспанның жаңа бұйрығы бойынша, тағы да әнiне кiрiскен.
Қалиқа өз көзiнше Әйгерiм айтқан бiр ауыз әндi шала тыңдап бола бере, төмен отырған келiннiң санын қатты шымшып, мытып отырды. Әйгерiм әндi үзген жоқ. Бiрақ мына қысым жанын тiлгендей. "Жамбас-сипардың" соңғы ырғағын қып-қызыл боп, от жалын жүзбен бiтiре бердi де, көзiнен моншақ-моншақ ыстық жасын төгiп жiберiп тоқтады. Қалиқаның ығында, қаға берiсте отырып қалғандықтан, оның бұл жасын көрген кiсi болған жоқ. Қалиқа ғана сезген болса, ол шiмiрiккен жоқ, қайта ысқырғандай боп, шапшаң ғана сыбыр етiп:
– Жеттi желiкпе! – деп, бұйрық бердi.
Әйгерiм әнi осымен тоқталған едi. Содан әрi Бiржанның өз домбырасы гуiл қақты. Аға әншiнiң саңлақ, даңғыл, зор сұлу әуенi өзi самғап шығып едi. Жайлау түнiнiң жұлдызды жарық аспанына шырқап, шаншылып ән кетiп жатты.
Осы түнде, Әнет iшiнде, сол Бiржан әндерiнiң салдарынан туған бiр оқшау уақиға болды. Ол күй Базаралы басында болған едi.
Ымырт кезiнде, Балбаланың белiнен құмар құшағын жазбаған Базаралы, бойжеткен қыздың аулына бiрге келiп түскен. Балбала Базаралыны шын сыйлаған, сүйген көңiлiмен өз қасынан жiбергiсi келмей:
– Базеке, бүгiн менiң қонағым бол! – деп, ертiп келген-дi.
Балбаланың әкесi өлген. Аулының бас-көзi болған үлкен ағасы үйде жоқ екен. Базаралы ере келiп, үйге кiргеннен кейiн, Балбаланың өзi реңдес, байсал мiнездi, кең жүздi, қызыл сары бәйбiше бiраз қысылып қалған. Шай қайнаттыруға бұйрық берумен бiрге, төсектiң аяқ жағына қызын шақырып алып, ақырын сыбырлап сөйлеп:
– Қалқам-ау, не бiлгенiң бар? Қайның Торғай болса, үрген итiнiң даусы естiлiп, мына жерде отыр. Үйiне әлдекiмдi неге әкеледi" десе, не дейiм? Мен қара жер болмаймын ба? – деп едi.
Сабырлы, салмақты жүздi Балбала, әуелi аппақ тiстерiн тегiс көрсетiп, құпиялай күлдi де: