Абай жолы - 52

Әзiр емес, қыстың бiр бес бораны жалынсын деп тақыс есеп сездiрдi. Тәкежан осыны құптады. Екi сойқан ұрымен ұғысып тарасқан-ды.
Балқыбек сиязында болыс, би болмаса да, Абайдың қызу араласқан iсi жатақ iсi болды. Ендi өз мiндетi жоқ. Ел мен ел арасының даулары, тартыс арбасулары, бақталас, бәсекелерi қандай екенiн көрмек. Бiр жағы ұлық, бiр жағы төбе би алдында сол күйлер қалай жүрiп, қалай бiтiп-тынып жатқанын бiлмекке Абай бiраз күн аялдап қалды.
Осы орайда, көлденең ағайынның ендiгi бiр үлкен жұмысы басталды.
Бұл – сияздағы аса бiр даулы жұмыс. Ол қалың Керей мен Найман арасындағы, биылғы өткен қыстан берi ұлы дүбiр, үлкен тартыс боп келген "Салиқа-қыз-дауы".
Қожагелдi Керейдiң жетiп отырған қызы Салиқа Түкi Сыбанның жесiрi едi. Былтырғы жыл соның атастырған күйеуi, тең тұсы өлгенде, ендi қызды жесiр деп, Сыбан қайнағаға қаратқан. Ол қайнаға жасы алпысқа келген, қос қатыны бар адам. Қалыңмал түгел берiлiп қойған. Отауын тiгiп, жасауын жасап отырған қызды, қарт күйеуi үшiншi қатын етiп алмаққа тақайды. Сонда өжет, өр көкiрек қыз елiнiң барлық Қожагелдi, Шақантай iшiндегi үлкендерiне хатпен, сәлеммен арыз етедi. "Сүйегiңдi қорлама, басында ырқыңа көндiм, елiм. Жас басымнан бағымды байлама. Әкемнен де жасы үлкен шалға көп қатынның бiрi қып берме!" дейдi. Қыздың зары халыққа жетедi. Керейдiң ер азаматы, жас-желеңi: "қыз қорлыққа түспесiн" деп, көп қызынады. Кәрi ақын қобыз бен домбыраға қосып:"Салиқа қыздың туған елiне айтқан арызы" деп, аса бiр мұңды жырмен арман ағытады. Аз күн iшiнде сол Салиқа шерi Керейдiң кәрi-жасы түгел айтатын ән боп тарайды. Қой шетiнде күзетшi, ат үстiнде жылқышы, ойын-сауықта, той-топырда қыз-келiн, жiгiт-желең, балаға шейiн айтатын болады. Мұңды қыз Керейдiң iшiндегi Шақантайдан өзiнiң тең тұсын, құштарын табады. Сүйтiп, Керей" қызды жылатпаймыз" деп, бұрынғы құдалықты ендi амалсыз бұзбаққа бекiнедi.
Бiрақ осы хабар қыздың қайнына жетiсiмен, неше саққа құбылады. "Жуандық, елемеушiлiк, әруақ аттау, Сыбан-найманды қор етiп, жермен-жексен ету!"– деген неше түрлi намысты шабақтаған, зәрлi кекшiл тiлге ауысады. Аяғы ұзаққа бармайды. Бiрер-ақ жол елшi ауысады да, үлкен жаулық жон көрсетедi.
Содан берi қар кетiп, көк шығысымен Сыбан мен Керей бiрiнен бiрi кезек барымта алысады. Неше рет қалың қол боп аттанысып, ендi шабысарман боп отыр. Соққыға жығылған, өлiмшi жаралы болған, қалжа жеп жатқан екi жақтың азаматы бұл күнде елуге тарта бар деседi. Қазiр де осы сияз болып жатқан күннiң өзiнде Қожагелдi мен Шақантай iшiнде тыным жоқ. Түкi-сыбан, арғы Найман болса, оның да жылқысына күнде қиқу араласқан. Гулетiп найза қағып, шаба тартып, Керей барымташылары да тыным тапқызып тұрған жоқ.
Балқыбек сиязы шақырылғанда Қарқаралы, Семейдiң екi Оязы өздерi келiп, бас қосқанда үлкен, тығыз ұланғайыр, пәлелi iс, осы Салиқа қыз дауы болған. Пәлеге батқан жұрттың саны көп. Қазiр сияз басына келген Найман-сыбан кiсiлерi, Керей адамдары бұнда да дүрдараз. Екi жағы өздi-өз Ояздарына Балқыбек басында да арыз тоғытады. Жалған куәлiк берiп, жан-иманын, ант-аманын айтысып жатқан. Төрт арыс жиынында Найман-керей араздығы қатты болу себебiнен арадағы Тобықтыға абыройдың оралуы оңай болған.
Абай Асылбекке әперетiн төбе билiктiң төркiнiнде, арғы астарында осындай көп қатпарлар жатыр едi. Екi арыстың бiрiне бiрi қимай қызғанып, қырқысар дәрежесiн Тобықты өз өнерiмен алмаған. Оны Майбасар, Тәкежандар:"Арғын аға болғандықтан емiн-еркiн, дау-дамайсыз сыбағамызға алдық" десе, "би Өскенбай, қажы Құнанбай атына, абыройына жығылғаннан ел келесi өзi сыйлады" десе оның бәрi бос мақтан. Ырғызбай iшiнiң дағдылы ұр-көппелiгi болатын.
Екi жақтың арбасып, қабақ торысқан болыстары "бұл билiктi кiм айтады?" дегенге келгенде, ненi тiлерiн бiле алмай жүрген-дi. Ояздарға "өздерiң айтып, шешiп бер" деген де арыз болған. Бiрақ ұлықтар бұдан бас тартқан. Ал, төбе биге, Асылбекке беруге, Керей қарсы. Бұны "Сыбанның күйеуi!" деп, "қанды мойын, дұшпан аулымның бiрi – Ақтайлақтың күйеуi деп, Керей "тiретей" билер алдынан қашып отыр. Ояздармен ақылдасқанда Асылбек өзi де "ағайынның жаласына қалам" деп, момындықпен бас тартқан. Бұл жөнiнде Асылбекке Күнтудай туысы, Дүтбайдай тiлеулес жақындары үлкен кiнә тағып, сын айтқан. "Билiгiн айтып, бiлем деп олжа алатын кiсi едiң. Алдыңа өзi кеп тұрған мол дәулет. Бекерге тартыншақтық еттiң!"– десетiн.
Дәл осы кезде, Сыбан мен Керей ортасында Абайдың әдiлдiгi, турашылдығы жөнiнде айтылған лақап, қошемет сөздер көп тарады. Екi нәрсе, Абай iстеген екi жұмыс бұған айғақ есептi, тiрек болды. Бiр сөзде жұрт: "Құнанбай балалары төбе билiктi өзiмiзге бер деп қанша жабысса да Абай қарамапты. Ағайын тiлiне азбапты. Жұртқа адалдығымен пайда келтiрсiн деп, алыс ата баласына төбе билiктi өз туыстарынан тартып алып берiптi" деседi. Екiншi лақап, дәл соңғы бiрер күн iшiнде тарады: "жатаққа өзi жоқшы бопты. Өзi би де боп кесiк айтыпты. Отыз қара малды, өзiнiң болыс болып отырған жуан ағайындарынан бақыртып отырып, тағы тартып әперiптi. Тегiнде, алдына арызбен, даумен барған кiсi осы жiгiттен әдiлет табатын сияқты. Жақынға бұрмайды. Қайта жүгiнiске келген екеудiң бiрi өзiнiң жақыны болса, билiгiнiң салмағын соның үстiне қатты қып, ауыр қып салады. Бүкiл қазақ халқының қамы дегендi көп айтатын жiгiт осы. Қамқорлық етiп, қамқорлық жеп айтады" деседi.
Осымен қатар, Найман-сыбанға, Керей-уақтың болыс, билерiне бекем жетiп жатқан сөз тағы бар. "Абайды Семейдiң бар ұлығы бiледi. Елге шыққаны сыйлас, тiлiн алады", дейдi. "Сүйтiп, бұл күнде Құнанбай Құнанбай емес. Кешегi бiр күнде Құнанбай деген айбынды ат болғанмен, қазiр ол тек тiрi әруақ. Болыс болып жүрген өрен-жарандары болса, оның көбi де ел алдына түскен, көптен бойы өскен, озық адамдар емес. Тәкежан, Ысқақ дегендерi бұрынғы ата абыройын бүгiн кертiп жеп жүрген, тоны сұлу тұғырлар. Ендi кiсiлiк бар Тобықты iшiнде бiреуде болса, осы Абайда. Болыс болған өзгелерiнен, жай бетiмен бейбiт жүрген Абай – адам да, азамат та!" деседi.
Осылай басталған сөздер Керей мен Найман тiккен үйлерде, дөңгелек жиындарда бiрер күн қайта-қайта еселеп көп сөйлендi. Сол сөздердiң бiр ұшығын ұстап, Жұмақан Лосовскийге де кiрiп шыққан. Тойсары Қарқаралының Оязына да ақыл салып, айта барған.
Ойында дәнеңе жоқ, тек Асылбектiң төбе билiгiн тамашалап, Жиренше, Оразбайлардың Керей-найман билерiмен тiзелесiп, қағысқанын тыңдап жүрген Абай бiр күн түсте Ояздан шақырту алды. Барса, төбе би Асылбек те сонда. Қарқаралының Оязы да Лосовскийдiң қасында екен.
Осы бiр жолғы қысқа кездесуде ұлықтар мен Асылбек Абайға Керей-найманның тiлегiн, талабын айтты. "Ара ағайын елдiң ара биi боп, мынау үлкен пәленi тоқтатуға себепшi бол!" дедi. Абай, бұл тiлек ұлықтардың өзiнен шыққан сөз емес, Керей мен Найманның көбiнен шыққан сөз екенiн бiлмекшi едi. Асылбек: осыны өтiнiп отырған бұл орын емес. Бiр жағы Жұмақан, бiр жағы Тойсары екеуi де маған келдi. Сенi осыған көндiрiп бер, ағайын жарасын емдеуге шақырамыз. Қандай билiк айтса да тоқыраймыз деп кеттi, – дедi.
Осы хабарды естiген соң Абай көпке созбай, өзiнiң Керей-найман арасына билiк айтуға көнгенiн, әзiрлiгiн бiлдiрдi.
Ояздар билiктi Абай айтатын болғанына дұрыс қарасты. Бұны билiкке белгiлеумен қатар Қарқаралының Оязы Синицын, қыз атынан түскен екi арызды көрсеттi. Абай арабша жазылған арызды ұлық үйiнде отырып оқыды. Бiрақ, Оязға да, Асылбекке де қыз арызы турасындағы өз көңiлiн аңғартқан жоқ.
Сол күнi Абай, екi жақтан үш-үштен, алты ғана кiсi шақырып алды. Бiраз әңгiмеде аужай түйiстi. Абаймен бұл жолы кездескен Найман кiсiлерi Жұмақан, Барақ төре, Тәңiрбердi болатын. Керейден – Тойсары мен Бегеш, Тышқанбай. Осы аз адамдардың сөзiне Абай Жиренше мен Оразбайды ерте келдi. Керей-найман адамдарына Абайдың бұл жолғы сөзi бiр жайдан өтiлу.
– Жә, екi туысқан, сөзiм ем болып, ел тыныштығы табылатын болса одан аянар, iркер күшiм де, ниетiм де болмас. Бiлiмiм жетпей қалса, бабыңды таппасам, қолымнан келмеген болса, оны кешiрiм етерсiң. Бiрақ аңғарып, түйiп байқасам, бұл сөз жесiр дауынан басталғанмен, ұланғайыр iс боп, қат-қабаттап кетiптi. Екi ел арасында көптен жүрген барымта, ұрыс-қағыс бар. Шабуыл-шандуылға жеткен үлкен түйiндер бар. Бұл күнде талай ердiң құнына тақау ақы, мүлiк сөзi бар. Осының бәрiне билiк айтатын адам көп отырып, көп тергеп, қалың сөзге қапысыз кiру керек. Бұған бiр кiсiнiң уақыты да, шама-шарқы да жететiн емес. Бiр кiтаптан оқыған нақылым бар едi: "жалғыз ақыл жақсы, бiрақ екеу болса бекем болар " деген! – деп, Абай бiраз тоқталып қалды. Келтiрген мысалы орыс халқының мақалы едi. Тоқтағаны – даулы елдердiң аңысын аңдымақ болатын. Суық қабақ Жұмақан сыр бермейдi. Тойсары да Абай сөзiнiң артын тосып отыр.
– Сiздерден өтiлiп алайын деп отырмын. Жаңағыдай көп iске, көп көзге адамның мұршасы жетпейтiн болған соң, көмекке кiсi алайын деп ем. Осы дауды тексерiсуге өз қасыма көмекшi би етiп мынау Жиренше мен Оразбайды алғалы отырмын. Соған жауабыңды бiлсем деймiн, туысқандар! – деп, сөзiн бiтiрдi.
Керей-Найман бұл отырыста Абай тiлеген жауаптарын тез айтып, келте қайырысты. Жұмақан да, Тойсары да қасындағы кiсiлерiне сөз салмай-ақ:
– Дегенiң болсын!
– Ал! Көмегiңе кiмдi аламын десең өз еркiң! – дестi.
Тек алғашқы сөзге тоқырасып, тарасар жерде ғана Сыбанның төресi – алып денелi үлкен қызыл күрең жүздi, бурыл тартқан қаба сақалы бар Барақ төре, Абайға үлкен отты көзiн қырындай тастап отырып, соңғы бiр тiлек айтты.
– Абай шырақ! Екi ағайының сенiң алдыңа сөз тастады. Сөз ғана емес, сенiң басыңа да сын тастады. Тобықтыны ара ағайыным дедi. Бүлiнгендi тiлемес, бiрлiгiмдi тiлер деп бiр таңдаса, әдiлетi, ақтығы бар деп, дәл сенiң қара басыңды тағы тiледi. Түптiң түбiнде тергеу көмегiңе екеудi аларсың, немесе тағы әлденешеудi аларсың. Бiрақ, "түгел сөздiң түбi бiр, түп атасы Майқы би" дептi ғой баяғыда. Түбiнде қыл мойынның келеге түсер, кесер сөзiн бiр өз аузыңнан, өзiңнен ғана күтемiз! – дедi.
Жұмақан үндемей, құптағанын бiлдiрiп, сәл бас изеп едi. Тойсары басқарақ айтты:
– Барақ мырза өз мүддесiн айтты ғой. Көлденеңдер кебiм жоқ. Бергенiм берген. Шыжыммен ұш, шырғамен қон.деп неғылам! Түйiн-төрелiктi тек сонау төбеден тосар ғана жайым бар! – дедi.
Қырбай елдердiң қырқылжың билерi әзiр үн қоса алмайтынын сәл сездiргенмен, бұл арада жарыла кетiп жатқан шалғайлық жоқ.
Абай үндемей ғана, екi жағына салқын жүзбен бiр рет бас изедi де, бұл кездесудi осымен аяқтатты. Ара би әуелде аз сөздi, көп сабырлы болмақ жөн. Сыр ұшығын сөз шығарады. Жарым сөзден жай түйем деп жорамалға, тұспалға көп түсетiн сөзқуарлар, пәлеқорлар екi елде де аз емес. Абай соны ойлаған сайын, дәл өзiнiң билiгiне шейiн тергеу сөздiң барлығын аңдап жүргiзбек. Өзгелердi көп сөйлетiп, өзi аз сөйлеудi ниет еткен. Сол оймен жаңағы аз жарықшағы бар екi сөздiң екеуiне де: " бiрiңдiкiн алдым, бiрiңдiкiн қойдым" дегендi бiлдiрген жоқ.
Оразбай мен Жиреншенi ендi iске қосатын боп оңашалағанда, Жиренше өзiнiң байқағыш, шалымпаз ойымен жаңағы сөздер туралы бiр болжау айтып қалды.
– Аужайды әзiр түюге алыс қой. Бiрақ Керей сөзiн мырзалықпен бергенде, Барақ бағып беретiн тәрiздi-ау деген едi.
Абай бұл жайды өзi де осылай топшылағанмен, Жиреншелерге де iшiн ашқан жоқ. Оның орайына екеуiне де, дәл осы жерде, тезiнен iске кiрiсудiң жөнiн айтты. Бiреуiн Керейге, бiреуiн Найманға қазiрден тергеуге қосатын болды. Абай бұл екеуiне де жаңа өзi ойлаған тәсiлдi айтты.
– Сұрамақ пен бiлмек бар. Әр барымта, шабуылда алынған мүлiк, соққыға жығылған жiгiт көп. Талай нәрсенi тергеп, талайды бiлiп келулерiң керек. Бiрақ болған бар да, бұлдыр бар. Шынға өтiрiк қосып, аламыштап айтатын, араздық мiнезi бар. Осындайдың бiрiнде өздерiң "мынау жақсы, мынау жаман, мынау шын, мынау жалған" дегендi жарыққа салып айтпаңдар. Iшке түйiңдер. Әсiресе шырай берiп, уәде берме. Оның арты мойныңа алған қарыз есептi. Сендерге қарыз болған – маған да мiндет артады. Онан соңғы бiр қолқам бар. Екеуiңе анық серттесiп айтар сөзiм: жең үшiнен жалғасып, дүниеге сатылып жүрмеңдер. Екеуiңдi дос бiлейiн және шын тiлейiн, қанатым болыңдар. Бiрақ әдiл-ақтық жолына бастап ұшатын қанатым болыңдар! – деген.
Қыз дауының сыртындағы көп пәленiң барлығын Кожагелдi, Шақантай iшiнен толық бiлудi және бар бiлгенiн Абайға түгел хабарлап тұруды Оразбайға тапсырды. Түкi-сыбан iшiн ақтара қарап, аудара тексерудi Жиреншеге бердi. Олар ең әуелi осы Балқыбек-сиязына келген Керей-найман адамдарын түгел адақтап шықпақ, даугердi, куәны де осы жиыннан тауып, көп тексерудi осында аяқтауға болатынын айтысты. Бiрақ үшеуiнiң тағы бiр ақыл қосып байласқаны: "екi жақ өз бетiмен шалқайысып, тек бiрiн-бiрi жалалап, шынға ойыспайтын болса, онда Оразбай мен Жиренше Керей мен Сыбанның кей жерлерiне өздерi суыт жүрiп, барып қайтыспақ болды.
Осымен Салиқа қыз дауының бiр жұмаға созылған күндiз-түнгi тергеуi басталып кеттi. Тергеу үш жерде жүрiп жатты. Оқта-текте ғана, көбiнше түн жарымында, күнi бойғы бiлгендерi, тапқан-тергендерi туралы Абай Жиреншелермен қысқа уақытқа бас қосып айрылысады.
Абайдың өзi қолына алып тергегенi қыз аулының сөз иесi – қарт Қалдыбай мен қыздың әмеңгерi – шал Сабатар. Бұлар арасында болған ескiдегi құдалық, киiт iлу, қалыңмал жөнiндегi ауыс-күйiстердi Абай асықпай отырып, анықтап бiлген. Қалыңмалдың орайына жасап отырған жабдық-жасауды Қалдыбайға түгел санатып, хатқа түсiрiп алды. Абайдың әзiрге аңғаруынша, Салиқаның қалыңмалы бұл өңiрдегi ең мол қалыңмалдың бiрi екен. Қыздың алғашқы атастырған күйеуi Бәйгөбек iшiнде ескi шаңырақта отырған жалғыз бала болады. Оның жесiрi үшiн қалың көп берiледi. Кейiн, атастырған күйеуi өлiп, қыз шалға қарайтын болған соң, бата бұзылмасын деп, Сабатардың тiлегiне емексiнген Қалдыбай: "қызым теңiне бармай, кемдiкке кететiн болды", дептi. Сабатардың өзiнен тағы да жарым қыздың қалыңмалын алыпты. Абай дәл осы жайға айрықша қадалып, кейiнгi кезде не алғанын түгел бiлдi. Рас, алған малға орай, көп ұлдың ортасындағы жалғыз қыз және жасы жетiп отырған ерке қызды әкесi ырзалап жөнелтем деп, басына көтерген сегiз қанат ақ үйден басқа жабдықты да мол қамдапты. Қыз жасауы жиырма бестен екен. Бас жақсысы Қоқан керуенiнен алған жүз қойлық жiбек кiлемнен басталса, содан ары, iшiк жиырма бес, сырмақ сандық жиырма бестен. Ең аяғы көйлек-көншек, дастарқан-тостағанға шейiн соншалық. Биiк сүйек төсектегi шағи дүриялаған көмкерулер де сол дөңгелек бiр санмен жиырма бестен жасалыпты.
Бiрақ бұл мүлiк қазiр Керей қолында. Малы болса алып қойылған. Қызы және айниды. Сыбан-найманды әсiресе ашындыратын – бұл қызға берiлген малдың молдығы. Пәле басы осындай көп мүлiк дауы болғандықтан, кейiн содан туған барымта шабуылдың айдап қуған жылқысы да аз болыспайды. Қай жағы болса да, есем кетпесiн деген егеспен егер қыла тиiскен. Қарулы жiгiт, жырынды жортуылшы, "ер-батыр" атанған найзагер ұры барымташылар тыным таппай ды. Қара сойыл мықтысы, қарапайым жiгiттерден де бұл пәлеге құлшына кiрiскендер аз болмаған. Даудың бiр түйiнi осы құдалық айналасында болғандықтан, Абай алғашқы тергеуiнде Керей-сыбанды кезекпен алдына алғызып отырды. Барлық аңыстарын түгел аңдап бiр шықты. Соның артынан, ендi даудың тап ортасында тұрған қыздың басында не бар? Екiншi кезекте Абайдың бiлмегi соның жайы.
Салиқа қыз арызын өз қолымен әкелiп, Қарқаралының Оязына кiргеннен берi, осы Балқыбек басында болатын. Ендi Абай, Ербол мен Көкпайды аттандырып, өзi жатқан Оспан үйiне сол Салиқа қызды жақындарымен бiрге алғызды.
Басында кәмшат бөркi бар, құлағында үлкен күмiс сырғалары ырғалған, шағи шапан киген, ұзын бойлы қыз келдi. Қара сұр бойжеткен Абайдың үстiне батыл басып, салмақпен кiрдi. Әкесi Қалдыбай да ере кептi. Әуелде Салиқа қызды көруге анталап келген кәрi-жас үй iшiн кернедi. Керейдiң өзiнен де қыз айналасында жүрген қамау-қоршау көп екен. Келгендерге жағалай қымыз iшкiзiп, Оспан сыйлап болған кезде, Абай ең алдымен Тобықтыларды таратты. Содан, өздерiнiң де отырысын артық көрiп, көп Керейдi Қалдыбай бастап, ертiп кеттi.
Абай мен Салиқа оңаша қалған едi. Салиқаның жүзiн Абай ендi анықтап аңғарды. Меңсiз, ақаусыз, тап-таза қара сұр жүзiнде Салиқаның үлкен тұңғиық қара көздерi өзгеше екен. Ойлы оты бар, нұрлы көз. Ұзын, жиi кiрпiктерi көзiнiң онсыз да үлкен қарашығын қоңыр көлеңкелендiрiп, әсiресе, тереңдетiп көрсеткендей. Қырлы, көтерiңкi мұрнының аз дөңкiлi бар. Жұқа ерiндерiнiң екi шетiнде сәл ғана көлеңкеленiп, төмен созылған бiр кiрбең бар. Бұл ренжiгiш, немесе көп мұң мұңдап қалған жас жүздiң iшкi шерiн танытады. Бiрақ Салиқаның үнсiз жүзi мұңшыл сияқтанса, сөйлегенде аппақ, мiнсiз, кесек тiстерi көп ашылып, ақсия көрiнiп отырады екен. Бұл ажар қыздың пiшiнiн ашық шыншыл көрсетедi. Жарқын жүздi, күлкi қызуы, қызығы мол жандай танытады. Әр сөйлеген кезiнде Салиқаның жүзi күлермен тәрiзденедi. Сауықшыл көңiлi тақауда тұрған сияқты.
Осы iске кiрiскеннен бастап, өзi аз сөйлеп, өзгелердi көп тыңдауға бейiмделген Абай, бұл жерде де сол әдетiн бұзған жоқ. Салиқаға бiраз, үнсiз салмақпен қарап отырып, өзiнiң бiлмек жайларын айтты.
– Салиқа шырақ! Жүз көрiскенiмiз жаңа болғанмен, мен сiздi қазiр бала күнiңiзден берi бiлiп келе жатқан жақын ағайындаймын. Жайыңды көп есiткеннен ғой! – дегенде, Салиқа әуелi күрең тартып, қызара түстi де, ұяла күлдi. Арызыңды оқыдым. Сондағы сөзiң сөз бе? Әуелi осыныма жауап бер! – дедi.
Салиқа бұл сөзге, аз қабақ шытып, тез шымырағандай боп қалды.
– Абай мырза! – деп, үлкен тұңғиық көзiне намыскер ашу бiлiнiп, – менiң сөзiм сөз, дегенiмнен айнығам жоқ! – дедi. Кесек ақ тiстерi ашыла көрiнiп, жүзiнде тағы да күреңiткен қан ойнады, Абайға аңыра қарап қалды.
– Тағы бiр сөзiм – "бармаймын, тимеймiн" дегенде, тең көрмегенiң тек шал Сабатар ма, жоқ исi Сыбанды құп көрмейсiң бе? Сыбанның тең жiгiтi болса, не дер ең?
– Ауыздарына әуелi шалын алмай, азаматын алса, тең тұсымды атаса, бүлiк бастар мен бе едiм? Онда менiң аулым, елiм еркiме қояр ма едi?!
– Теңiмдi атасын деген сөзiңдi сәлем қып, қайын жұртыңа айттың ба?
– Айтқызып ем, тыңдар құлақ болған жоқ. Құлақ кестi – жесiрiм. Сабатар – құдай қосқан әмеңгерi. Елде жоқ сұмдықты бастамасын!" дептi.
– Тағы бiр сөздiң жөнiн айт, шырақ. Қайын жұртың сенi " өздiгiнен азбас едi, аламын деп азғырып, аздырып отырған Керейдiң екiншi атасы, анау Шақантай жiгiтi " деген сөз түсiп отыр. Сен Шақантай жiгiтiн Сыбаннан күдер үзген соң таптың ба? Жоқ, бұрын көңiл қосыппең?
Қыз бұл сұрауға iркiлген жоқ. Тек ұялғаннан, лез қызарып, қысылғандай. Құлағындағы ұсақ шашақтары көп үлкен сырғасы дiрiл қақты.
– Имандай сырым болсын, Абай мырза. Сыбан: "шалдан басқа ешкiмдi атамаймын" дегенде, мен: Шақантай жiгiтi түгiл "ит екешi иттiң" құйрығынан ұстасам да, бұл өңiрден кетейiн, қарамды батырып, басымды алып қашып жоғалайын дегем. Шақантай жiгiтi сонан соң табылды. Бұрын аздырған, бұрын суық сөз салған Керей ұлы түгiл, тiрi пенде болған емес, – дедi. Сөзiн бiтiре бердi де, қыз шашақты орамалды көзiне басып, үнсiз жас төктi. Абайға қырынан тастаған үлкен қара көздерi намыс күйiктен, ауыр жастан қанталай түсiптi. Сөз бiткендей. Ендi Абайдың сұрайтыны жоқ екенiн аңғарған Салиқа тұрарманға жақын едi.
– Менiң сөзiм бiттi! – деп Абай, қыз жүзiне әлi қарап отыр.
Салиқа тұрмады. Жаңағы көз жасының артынан ендi бiр ызалы намыс келгендей. Сөздiң қысқа болып, бұрынғы ағайын талқысынан жеңiл бiткенiне таң қалды. Абайдың алды бұған жанашыр адам алдындай, кең сияқты. Соның бәрi қосылып кеп, Салиқаның соңғы бiр сөзiн айтқызды. Түйiлiңкiреп жазылған қабағында мұң да, ашу да бар.
– Менi бұзған Керей де жоқ. Бұрын бұзық ой менде де жоқ едi. Жалғыз ой, удай ащы ой, кейiн пайда болды. Ол: "Сабатардың, кеуiп қалған шалдың, үш қатынының бiрi боп бармаймын" деген ойым. Ол ойымнан, қайғымнан қиналғаным сонша, бүгiнде мен тiрi жүрмiн деп жүргем жоқ. Осы аз күн iшiнде өлiм мен тiрлiктiң дәл ернеуiнде тұрмын. Шал сипаған етiмдi құрт жесiн деулiмiн. Шынымды сұрадың ғой, ағайын. Мынау Балқыбек пен Бақанастың тұңғиық қара суларына күнде қараймын. Мекенiм, көрiм сендердiң түбiңнен табылар! – деп қараймын. Сабатарға кеткенше, осы екi судың бiр тұңғиығы бұйырсын! Барым осы-ақ! – дедi.
Абай басын шалқита көтерiп, үлкен толқынмен өзгерiп қалды. Қыз тұрып жүруге айналғанда, ол өз ойымен қатып қалғандай. Тек үнсiз ғана бас изедi. Қазiр Абайдың көз алдында жаңағыдай сымбатты, сұңғақ бойлы, асыл жастың терең суға батып бара жатқан суретi айықпай елестеп тұр. Үнсiз тұңғиық, терең қара су қатты шалп еткен тәрiздi. Соның түбiне қыз денесi кетiп барады. Қабағы лағнет айтып түйiлген. Кiшкене қолдары өлiмдi уыстап, қарғыстай жұмылыпты. Суық меңiреулiк iшiнде жан берiп, жай тапқандай. Көңiлде ыстық бiр ағым, қиял мен ойдан бас құрады. Ырғақты сөзге ауысады. Уәзiндi өлең жолына өз өзiнен құйылғандай болады.
Етімді шал сипаған құрт жесін деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға...
Қыздың Абай үйiнен тез кеткенiн Ербол, Көкпай, Шәкелер қабыл көрмептi. Ербол үйге кiре бере, оңаша отырған Абайға өз ойын айта келдi.
– Абай, ұлықтың кеңсесiне жауапқа кiргiзгендей, тез жөнелткенiң не қылғаның? – дедi.
– Тым құрса, түстендiрiп жөнелтсеңiз болмас па едi, Абай аға! – деп Шәке де қостады.
– Жоқ, жеттi! Бара берсiн! – деп, Абай қағаз бен қарындаш алып, бiрдеменi жазып жатыр. Жолдастарымен сөйлескiсi келмедi. "Қызды ұзақ ұстап, көп сөйлесiптi" десе,, әр нәрседен секем алып отырған Сыбан, оны да бiр сiдет етуi мүмкiн. "Ұлыққа арыз қып айтар сөздердi Абай құлағына құйып жiберiптi" деуден де тайынбайтындар болады. Бiрақ бұл ойын да Абай өз iшiнде тұтты.
Осыдан кейiн тағы үш күндей Салиқа дауының, Керей-найман ылаңының тынымсыз тергеуi өттi. Бұл үш күн iшiнде бiрталай сөздердiң басын қайырып болған Жиренше мен Оразбай қастарына бес-бестен кiсi ертiп, жақын отырған Керей мен Сыбанды екi жақтан аралап қайтты. Талай айғақты жиып. Сүзiп келiстi.
Ендi билiк күнi жеткен едi. Бар дау, бар шығын, шытырманның көп түйiнi жан-жақтан ағылып кеп, қазiр Абай қолына түгел тигендей. Ұлықтар үйiнiң жанына Абай Керей-найманның осы iске қатысы бар кәрi-жасының барлығын жиғызды.
"Салиқа қыз дауы", "Керей-Найман пәлесi бүгiн шешiледi, бүгiн кесiк айтылады" деген хабарды бүкiл Балқыбек бойына шапқылап жүрiп таратқан атшабар, старшындар болатын. Билiк айтар жерге сияз басындағы ұлықтар да келмекшi. Қазiр жалтыр түймелi, ақ кительдерiн киiнiп, сарала қылыш асынған урядник, стражниктерiн, тiлмаштарын қастарына ертiп, көрнектi, оқшау шұбар топ болысып келдi. Бүгiнгi жиынның айдыны бар. Түсi суық тәрiздi.
Дәл осы жиын алдында, Жиренше мен Оразбай, Абайды оңаша шығарып ап, өзгеше бiр сөз салды. Бұны бастаған Жиренше.
– Абай, екi тiзгiн, бiр шылбыр сенiң қолыңда. Сыналатын сағаға ел де жеттi, сен де жеттiң. Қалай айтар сырыңды әлi керек десе, мына Оразбай екеумiзге де сездiрмей, iшiңе бүгiп кеп отырсың. Уа, жөнiңдi айт, жарықтығым! Кiмдi жығып, кiмдi үстем етпексiң?
Абай, бұл екеуiн барлағандай, көзiн сәл қысыңқырап, күлiп қойды.
– Өздерiң айтшы, кiмге бұр дегелi отырсың? Көмейiңе тақап тұрған бiр күлкүлiң бар ғой. Айтшы екеуiң, неге ұйғардың? – деп Жиреншеге қадалды.
Жиренше де бұның жүзiнен көзiн алмады. Барынша салқын, берiк үнмен қазiргi отырыстың сұмдық бiр сырын ашты.
– Абай, "алтын көрсе перiште жолдан таяды". Ата жолы, ел жөрелгiсi. Соны ұғынған ел – анау Сыбан. Басы Барақ болып, Байгөбек, Салпы, мына Оразбай екеумiз арқылы билiк алдында, саған сәлем жолдап отыр. "Керей қызын Сабатарға бұйырып берсiн. Тобымнан таңдап, түкi Сыбанның қыл құйрықты адалынан дәл қырық ат таңдап беремiн!" деп жатыр. Мiнi алдыңды алғаным, айтқаным осы 1 – дедi.
Абайға Жиреншенiң аузы нәжiс төгiп отырғандай жиренiштi көрiнiп кеттi. "Тоқтат, үнiңдi өшiр!" дегендей қолын қатты сiлкiп, үнсiз түйiлiп қарап едi. Артынан шұғыл бiр қырға мiнiп, бойын билеп алды. Бұның сәт iшiнде жалт берген өзгерiсi адам жүзiн аңдығыш, жүйрiк Жиреншенiң көзiнен қақас қалған жоқ. Басында секем алып, кейiн үмiттене бастады, Абай ендi Оразбай мен Жиреншеге қарап, сылқылдап күлiп отыр. Сәл уақытта сол күлкiсiн тыймастан:
– Е – е, Оразбай! Сен де осыны айтасың ғой! "Алған мақұл, Керейдi жығып берген мақұл" дейсiң ғой? – деп, екеуiн тағы арбады.
Өз ойларына қыңыр бекiген Оразбай мен Жиренше Абайдың бұлардан тәсiлқой қыры биiк екенiн сезе отырса да дегендерiнен танған жоқ.
– Солай деймiн, Жиреншенi мен де құптаймын. Бұлтақ-сұлтақ неме керек? Алмай жатқан әкiм, жемей жатқан би жоқ осында. Сенiмен басталып, сенiмен тынар деппең! Мекеге келiп отырғам жоқ. Балқыбектiң-сиязына келiп отырмын, сiрә! – дедi Оразбай.
– Сөз сол-ақ қой, – деп, ендi жай ғана шыншыл жүзбен, сабырлы үнмен сөйлегендей болды.
Жиреншелер бұрынғыдан да дәмелене түстi.
– Сол, байлауы сол!
– Дегенiн ет Сыбанның! – дестi.
Абай осы арада ғана қатты құбылып, шұғыл ақырып қалды.
– Оттапсың, екi төбет! – деп боқтап жiбердi.
Екеуiнiң жасы өзiнен аз үлкен болса да, Абай кейде қалжың, кейде ашу аралас, бұларды сөге беретiн. Екеуiнiң енелерiн шiрене сыбап алып, жылдам сөйлеп, қайнаған ашумен қаптап кеттi.
– Өзiм деп, сенерiм деп, қанат тұтып, қатарыма алғаным сенбiсiң? Айналып, жүрiп-жүрiп кеп, айтар ақылың "арам жейiк" болды ма, екеуiңнiң!? Бұған бет бұрар болсам, екеуiңдi ертпей-ақ, Тәкежанды таңдасам болмас па едi? Сендер "Керей-найман әдiлет таппай, әрекет тапса, өлмесе ома қапсын" десең, мен оларды елiм деймiн. Үш жүздiң баласының алдында қалың қазақ қауымына менi әкелiп, құлқының үшiн құрбан еткелi отырсың ба? Өлтiрiп кеп отырмын десеңшi! Жеткен жерлерiң осы ғой! Бар аулақ! – дедi де, тұрып жүре бердi.
Бұл кезде:" ұлықтар, ұлықтар келдi, сенi күтiп қалды ғой, Абай!" деп, Тәкежан, Ысқақ Абай алдына аптығып келiсiп едi. Абай саспай жүрiп барып, жиын iшiне кiрдi. Шалғынды кiшкене дөңестiң дәл төбесiне шықты. Екi Оязбен амандасып, екi жақтағы Керей-найманның Барақ пен Тойсарыдай екi даугерiне де сәлем бердi.
Жиренше арқылы Абайға пара ұсынған Барақ, қазiр көтерiңкi отыр. Ол осы iс жөнiндегi арам ойды ерте ойлаған. Осыдан бiрнеше күн бұрын, Абай "Жиреншелердi көмекке алам" деп өтiлген жерде ойлаған-ды. Сонда Абайға "билiктi бiр өзiң айт" деген сөздi қырмен, әдейi айтты. "Керей Абайға пара жөнiнен сөз салып, жексұрын көрiне берсiн" деген. "Ал, Жиреншеге параны атап, аузын өзiм оңай аламын" деп, оны елеусiз еткен боп, әдейi тасаға тастаған. Бұдан бұрынғы бiр жүгiнiсте де Жиреншенi паралап, сырмiнез боп қойған-ды.
Ендiгi отырыста Абай тек қысқа ғана емеуiрiн жасап, сөздi өзi бастамай, әуелi даугер би Бараққа сөйлеттi.
Бұрын сөйлеген Барақ та, артынан сөйлеген Тойсары да бұл күндерге шейiн екi жақтың айтып келген, қиғаш қия дауларын айтып тоқтасты. Екi жағы да: "құдайға бердiк, өзiңе бердiк, әдiлiңдi айт, ара ағайын, ақтық сөзiңдi әруағына тапсырдық!" десiп тоқтаған.
Абай осыдан ары өзi сөйлеп кеттi.
Көңiлде қобалжу, қысылу болғандықтан, оның түсi қазiр ақшыл тартқан. Басындағы тымағын алып, малдас құрған күйде, тымағымен қоса мықынын таянып отыр. Кең ақшыл маңдайында және қырлана түскен ұзынша мұрнының ұшында жiпсiген суық тер бiлiнедi. Бiрақ үнi зор, лебi екпiндi, батыл. Қатты сөйлегендiктен әр сөзiн жай айтса да ойы мен тiлi тұтқырланбайды. Еркiн ағылғандай.