Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Абай жолы - 51
Total number of words is 4197
Total number of unique words is 2247
24.0 of words are in the 2000 most common words
34.5 of words are in the 5000 most common words
40.7 of words are in the 8000 most common words
Тағы осы жиын iшiнде, өздерiнiң бұл жерде болуымен Абайды таң қалдырған Жiгiтектiң екi атқамiнерi – Бейсембi, Әбдiлда отыр. Олар жиынның шетiнде. Ешкiмнiң аман-жаманымен, әзiргi сөзiмен iсi жоқ. Суық қабақпен, иықты төмен салып, көпке қырын отыр. Бұл жиын оларға қазiргi әңгiмесiмен керек емес. Тек өзге бiр әлдеқандай сыр үшiн керек болғандықтан, амалсыздан келген. Базаралы айдалып кеткелi өзге Тобықтыдан iргесiн аулақ сала отырған адамдар тәрiздi.
Сол Базаралы туралы, сырын iшiне сақтап жүрген Абай бүгiндер Оязбен кездескенде анықтап сөйлеспек едi. Қасына Жiгiтек кiсiлерiнен Базаралыны қоса жоқтайтын жоқшылар ертiп алармын дейтiн. Сондағы ойындағы кiсiнiң бiрi, осы отырған Бейсембi. Оны бұл күнде "Жiгiтектiң ең бiр белдi, табанды басшысы" деп, жұрт аңыз ететiн. Жауырыны жерге тимейтiн, аяр сұр, ақпа жүйрiк Әбдiлда болса, оны да Абай өзiнiң қосарына алмақ.
"Кеше арысын айдауға жiберiп отырған аямас арызының тобына, бұлар неғып тентiп келiп, мүлгiп отыр!"– деп Абай оларға ұнамсыз бiр көз тастады да, ендi қайтып бұрылған жоқ. Байғұлақ сөйлеп отыр екен.
– Ағайын! Күн сынайды, күдерi бел шыдайды. Күйсiз белге кезiгiп отырған күнiм жоқ. Күйлi, келелi Тобықтының тобы боп отырмын. Iргеңе кеп төрт арыстың жиыны қонды. Төбедегi айға ұмтылсаң, арманды, шермендi кезiм деп отырған жоқсың. Осы отырған ортаңа үлкен бiр сыбаға тасталып отыр. "Төбе би" дейдi. Арғын аға деп, өзге үш арыс сол сыбағаны ырғаса келсе де, бiзге бердi. "Атадан ұл туса игi" деген. Мына Тәкежан Ысқақ, Шұбарға алғысымды айтамын. Үшеуi өзге болыстар жиынынан "ол жүлдiге таласпа" деп, өзiмiздiң ортамызға әкеп тастап отыр, мiнеки. Алыс пенен жақынның, қиядағы қиынның түйiнi мен шешуi келедi ертең сол төбе бидiң алдына. Аузының дуасы, алдының абыройы бар бiр жақсыңды, келiсiп отырып, "е" деген ынтымақпен атамақ керек. Атап тұрып, соны мына екi Ояздың алдынан құптатып, беркiтiп өткiзу керек. Елдiң сағы, ердiң сыны мұқамасын. Кәнi бiр жақсыңды "әмин" де де атап бер. Ал онан соң тобымызға сенi шақырғанымыз, Абай шырақ, ұлық сенiң ақылыңды алады. Осы жиынның атағанын қостап, құптап, өз атыңнан да анау тамыр ұлығыңа атап бер! – дедi.
Жұрт бiрталайға шейiн үн қатпай, iркiлiп қалды. Абай қазiргi үнсiз сәтте бұл жиынның iшiнде, жүз түрлi түйiн жатқанын аңғарды. Осы топтың неше саққа құбылып, арбаса аңдысып, құйқылжып отырғанын байқайды. Мырс берiп, күлiп жiберiп, қатты батыл үнменен еркiн сөйлеп кеттi:
– Е, ағайын! Ортаңа сондай дәреже келсе, өздерiң соған ынтымақпен қуанғаның шын болса, ендi немеңе күмiлжiп, тұнжырасып қалдың? Атап-атап неге тастамайсыңдар кiсiлерiңдi! Жоқ әлде – күнiм арай, шыным шырай, бiрлiгiм бекем дегендi тiлiң ғана айта ма? Ернiң емеурiнге зорға келiп, әлi көмейiңде күлкүл бар ма? Неге атаспайсыңдар? – дедi.
Тымағын алып, мықынын тымағымен қоса таянып, басын шалқита көтерiп, айнала жұртқа қабақ түйе бiр қарап шықты. Көпшiлiкке Абайдың қазiргi түсi бұл жиыннан сонағұрлым жоғары тәрiздендi. Тiлiнде де тұтқыры жоқ, ағып сөйлеп кеткендей. Басым, астам сезiлдi.
Бұндағы жиынның көпшiлiгi, ендiгi Тобықтының жас буын, орта буынынан шыққан жас перiлер – Оразбай, Жиренше, Күнту, Абралы, Молдабайлардай болатын. Бұлар Абайды қара сөзге, бiлiм заңға, өздерiнен оқ бойы озық көредi. Сол күйдi қызғана жүрсе де, дайым сезiне отыратын адамдар. Абай жаңағыдай, бiр жағынан кекесiн аралас, сыншы сияқты сөйлегенде, жаңағы бiр құрбы атқамiнердiң бәрi де ұйлығып, тығылып қалғыш болатын. Өздерi әлi iшiн көрiнекке салғыш емес. Үнемi "қулық қайда? Еп, айла қайда? Арамдық жоқ па? Не сыр, не қыр бар?" деп бұқпантайлық етедi. Солар қазiрде жазылмай, жиырылып отыр. Абай олардың iркiлгенiн, ендi ойына келген шұғыл бiр байлаумен кесiп, жарып кетпек. Өз ойына, өз байлауына тез пайдаланбақ болды.
– Жарайды, жақсылар. Бұрын айтқан – бүгiп айтқан болмас. Шыдатпаған шынын айтқан болсын. Төбе билiк сыйға келмейдi, сынға келедi ер басына. "Тобықтының абыройы" деп жатырсыңдар ғой. Ол осы отырған тобыңның тiлегiң. Бiрақ артыңнан ерген көбiңнiң тiлегi онда ғана емес. Төбе бидiң алдында өз бастарың ақылдасып, дауласып жағаласпайсыңдар. Оларың мәлiм. Бұл би алдына келетiнi көптiң iсi. Зорлық, қорлық көрген, есе теңдiк бiлмеген көптiң iсi көлдей көлкiп келедi. Жарлы мен жалқының, жылаулар мен жем болғанның, жетiм мен жесiрдiң ақы адал пұлы, табан ақы, маңдай терi, көз жасы, көңiл күйiгi келедi. Ал ел мен ел арасын алсаңдар, Сыбан – Тобықты, Тобықты – Керей, Тобықты – Уақ арасын алсаң, сөз аз боп жатыр ма! Осы бiр Тобықты бiр атаның ұлымын дегенмен, өз iшiнде күйкi-күйлер, күнәй-сұмдықтар аз ба? Мен, төбе билiкте, осындай сыр мен сын жатқанын ең алдымен ұққанды кiсi дер ем! Осы айтқанды қарыз бiлген кiсi қайда? Халқым деген кiсi, "ақтық, азаматтық – шын бiткен қалпым" деген кiсi төбе би болады. Сендер атамадыңдар ғой. Ендеше ашып айтқанның айыбы жоқ. Мынау отырған иiсi Тобықты iшiнде бақ-дәрежесiнiң басы боп Ырғызбай, қала берсе Құнанбай нәсiлi шығып отыр ғой. "Осының бiрi лайық қой" деген қошеметшi де, бұл жиыныңда жоқ емес. Мен сол Ырғызбайдың бiрi болсам, төбе билiкке бұлардың iшiнен бiреуiн де атамаймын. Бiрақ атайтын кiсi – бұл жиыныңнан табылмайды деп те айтпаймын. Әдiл көңiл, ақ бейлi бар, ағайынға алғыс, абырой әпермесе, лағнат айтқызбайтын, жаманат келтiрмейтiн бiр кiсiнi атаймын. Және қостасам, ұлық алдында соны ғана қостаймын! Сүйтiп, тап осы ортаңнан Асыл ағаңды атаймын. Болыс та емес, би де емес. Боламын деп өктеген де емес. Мынау тобыңа да қалыс адам. Халыққа әдiлет, жаны ашырымен жағатын адам. Айтқан ақылды алсаң, ұстар болсаң, осы Асыл ағаңның етегiнен ұста! – дедi.
Абай сөзiн бiтiре берген кезде, бастығы Бөкеншiнiң пысығы Күнту боп, Жиренше, Оразбай, Абралы – бәрi де көп үнмен дабырлап қалып едi. Құптаған үндер:
– Бәрекелде!
– Тапсаң тап!
– Бәсе!
– Құп айттың, сөз сол-ақ!
– Әдiлетiңе ризамын, Абай! – деседi.
Қалған сөздiң шешуiн, осы дауыстар жетектеп, оңайлатып жiбердi. Ендi бiрер айналысқа келмей-ақ өзгелер сөзi тек Абай айтқанды құптау болды, Ырғызбайдан Абай сөзiн мақұлдап жауап қатқан бiрде-бiр кiсi болған жоқ. Бiрақ олар қарсылық үн де қата алмады.
Сүйтiп, Балқыбек сиязының төбе биi Асылбек болатынын, Абай осы сәттiң өзiнде Лосовскийге бiлдiрдi. Асылбектi халық атынан өзi де қостайтынын айтты да, бекiттiрiп шығарды.
Осы келiсiнде Абай Лосовскийге айтпаққа әзiрлеп келген, бiр жағы арыз, бiр жағы сыр сөзiн, Базаралы жайын қозғап көрiп едi.
Базаралы басына Абай әр кез ақтаушы боп, бар болыстан бөлек қарайтынын Лосовский бiлушi едi. Ол қазiргi әңгiменi аса қысқа қайырып, өзiнен тез тайдырып жiбердi.
– Базаралы Қауменов жұмысы туралы сiздiң маған сөйлесетiнiңiздi бiлiп едiм де, тосып едiм. Андреев қалада сiздiң атыңызды да атап кеп, менен Қауменов iсiнiң жөнiн сұраған-ды. Бiрақ мен ол iстен сыртқары қалдым. Қауменов жұмысы Семипалатинский уезiнiң қарамағынан шықты. Семиреченский, Семипалатинский облыстар арасындағы бүлiк болған Оралбай қашқынның iсiне тiркелдi. Қарқаралы уезiнен де ауыр iс боп, қылмыстар қосылды. Анығын, шынын Андреев досыңыз менен де толықтап айтып берер. Бұл жұмыстың кесiмi, байлауы ертеде әзiрленiп, даяр тұрған-ды. Тек қашқын боп жүрген Қауменовтердiң қолға түсуiн күтiп жүрген өкiм болатын. Ол турасындағы бiрiншi кесiмдi губернатор кеңсесi бекiттi. Екiншi, Омскiде корпус кеңсесi тағы бекiтiптi деп естiдiм. Сондықтан, Қауменов Семипалатинскийге жетiсiмен, бiз шығарда, әтаппен Омскiге кеттi. Он бес жыл каторга ол адамның ендiгi тағдыры боп, шешiлiп қойды, – дедi.
Абай Базаралы iсiнiң мұншалық тұңғиыққа кеткенiн қатты жабыққан жүзбен естiдi. Бұл жолы, өңi бұзылған қалпында, Лосовскийдiң үйiнен қоштаспай шығып кеттi.
Базаралыны ұстап берiп, рақымсыз пiргауар жаламен матап берген Тәкежан, Ысқақтарға Абайдың iшi мұздай суып, зығыры қайнап.шықты.
Далада қайда барарын, кiмдi iздерiн бiлмегендей. Тек Базаралының отты, нұрлы жүзiн еске алады. Қолында шылдыраған кiсен-колеткi. Аяғын қоса буған темiр тұсау көз алдына келедi. Ол жөнiн бiлмес, тiлiн ұқпас, қасиетiн танымас жат жендеттер арасында. Арестант шекпенiн қайғылы денесiне лыпа қып кетiп бара жатқан жалғыз азамат Абай көзiнен қимас жас шығарды. Соққы жегендей сенделген денемен көзiн төмен салып, жұрттың дырду шуынан оқшау кетiп бара жатыр едi. Артынан iлесе шұбырған дабыр естiп, ендi ғана есiн жиса, бағанағы топ атынан Абайдың хабарын бiле келген Жиренше, Күнтулар екен.
Абай басын көтерiп, бойын шыратып алып, Күнтуға қарады.
– Асыл ағаң төбе би болды, қайырлы болсын! Өзiне де, халыққа да хабар айт! – дедi.
– Әдiлетiңе ризамын, әмiсе жолың болсын! Ата ұлы ғана болмадың. Өзiң айтқандай. Соны бiр айта берушi ең ғой! – деп, көзiн қысып, мәздене күлiп Жиренше: – өзiң айтқандай, адам ұлы болдың, Абай. Тәуекел, бiрақ өзiң төбе би болмасаң да, төрт арыстың төбе биiн сен сайлап бердiң. Ой мен қырға сенiң өз айдын, абыройың да аз жайылмас. Ырғызбайдың өзге көп тоғышары саған өкпелемесе, ома қапсын .. Сен, сен болмасаң, осылай өзiнiң кiм боларын, қайдан бiлер едi! Асылбек үшiн Күнту қуанса, мен тап сенiң өзiң үшiн қуандым! – деп, Абайды ерiксiз күлдiрiп тұрып, қолын сiлiктi.
Абай күлгенмен, өз қабағының кейiсiн әлi түгел жадырата алмай тұр едi.
– Әй, Жиренше-ай, оның бәрiн қайтейiн. Тiрлiкте ерiктi жүрген адам:" бiр күн мал, бiр күн бақ, абырой, атақ! деп сандала бередi ғой. Мен осы Ояздың үйiнен кеудеме оқ тигендей боп шығып тұрмын. Базаралы, қайран Базаралы қайда десеңшi! Лосовский арқылы бiр үмiт бола ма деп келiп ем. Қорлық хабарды естiп шықтым ғой. Ояз қолынан кетiп қапты. Тiптi Семей жандаралынан да iс өтiп корпусқа кетiптi. Өзiн әтаппен Омбыға, одан ары каторгiге қаарай алып кетiптi" деп, дiңкенi құртып тұрған жоқ па? – дедi.
Жиренше үнсiз жүдеп тұрып қалды. Ол да Базаралыны қимайды екен. Абай екеуi, бiрiне-бiрi жасаураған көз тастасты да, екi айрылысып кеттi.
Дәл осындай жүдеу көңiл күйiнде келе жатқан Абайға, бүйiр жағынан дабдырлап сөйлеп:
– Абай ғой!
– Осы Абайдың өзi ғой!
– Е, бәсе, кешеден осында деп iздемеппеек?
– Қарағым Абай, қайдасың бұ?! – десiп үн қатқандарға Абай ендi бұрылған. Қараса, Абайдың жатақ достары Дәркембай мен Дәндiбай қалбалақтап, ентелеп келiп қапты. Көп бөтен жұрт арасында iздеген Абайларын жаңа тапқан екi қарт шын қуанышты сияқты.
Абай шал достарымен ұзақ амандасып болған соң, бұл екеуiн ертiп ап, iстерiн қолма-қол жайлау үшiн сөзге кiрiспек едi. Қатар жүрiп келе жатып, Дәркембайға қарады. Оның аңсағай бойына жарасқан шапанын, қонымды тымағын ұнатты. Ералыдаға жатақтың амандығын, қазiргi күйiн, бұлардың қанша жүргенiн сұрастырып келедi. Абайдың iздеп келе жатқан адамдары бар. Ояз үйлерiнiң сыртын ала оқшауырақ бiр топ отыр екен. Өзiне керек кiсiлерi сонда екенiн алыстан аңғарды да, Абай осы топқа қарай беттедi.
Дәндiбай Дәркембайдан қартаңырақ, ашаңдау. Белi де бүгiлiңкi болатын. Ол Абай мен Дәркембайдың жүрiсiнен кейiндеңкiреп, қамшысын арқасына ұстап, соның ұзын сабына екi қолын артып, белiнiң кiрбеңi барын бiлдiрiп, жорғалай басады. Бұның түйе жүн шекпенi, ескi сеңсең тымағы бар. Ажымды мойын, иегi, селдiр сақалынан бiлiнiп тұрған. Солған ұрты, барлық кескiнi қазiргi келе жатқан түрiнде оны Дәркембайдың атшы шалы сияқты аңғартады.
Абайлар беттеп келе жатқан топ Ырғызбай адамдарының оқшауланып, оңашарақ отырған тобы екен. Бұл дөңгеленген жиынның орта тұсында қызыл күрең жүздi, бурыл сақалды Майбасар отыр. Қасындағылар Тәкежан, Ысқақ, Шұбар, Ақбердi, Ырсай сияқты Ырғызбайдың кәрi-жастары екен.
Олардың Абай көрiнбестен бұрынғы әңгiмесi осы Абай жайы едi. Бағана, төбе бидi сайларда Абайдың сөйлеген сөзi билiктi Ырғызбай баласына бермей, Бөкеншiге, Асылбекке әпергенi бұл топ арасында аса бiр мiндi, кiнәлы жұмыс боп сөйленiп отыр.
Болыстар Ырғызбайдан сайланғандықтан, "ұлық шырайы Құнанбай баласына ауды" деген лақаптардан, Майбасар көңiлiнде соңғы күндерде үлкен тоқмейiлдiк болатын. Ол iшiнен: "болыс жастар болса, төрт арыстың жиыны төбе билiктi Тобықтыға ұйғарса, ендi оны Өскембай баласы алмай, кiм алады? Бұл ортаға ондай дәреже келсе, төбе би ендiгi Ырғызбайдың үлкенi – мен болмай, кiм болады?" деген жасырын, бiрақ – құмар ойы болатын. Өз есебiнен көбiнде ұшқары, үстiрт, қыңыр жайылып жүретiн Майбасар: "осы Балқыбек сиязы менiң ырысым болар. Төбе би болғанның жолы – жөнi бөлек. Нелер қиын, қалың даулар бар. Оған билiк айтушының жол-жүлдесi өзгеше. Төрелiктiң түсiмi нағып, олқы болсын. Құдай қосса, бұл жолы үйiрлеп жылқы, қоралап қой айдап, тiзiп қайтса, одан асыл не болсын!"– дегендей ойларды ойлайтын.
Ендi бiлсе, жаңа осы топты жиып алған Тәкежан, Ысқақтар:" бiр үлкен бақ өзi оралып келiп едi. Өзiмiздiң кесiрiмiзден Ырғызбайға бұйырмай, бөтен атаға кеттi. Кетiрген Абай, Абай кетiрдi!"– дескен.
Майбасар бұл хабарды естiгенде, ызаланып, танауы қусырылып кеттi.
– Осы өзi келiп тұрған бақты басқа теуiп қай асқаны Абайдың? Асылбектi сыйласа асын берсiн, өз алдындағы малын берсiн. Ата ұлына, қажының абыройына төрт арыс ұйғарып тұрған билiктi бiзге қимай далаға қуғаны, қалай адасқаны бұ? Ағайын кеңесiне салып, ақылдасу да жоқ. Бергенде, тым құрмаса татымды қып танытып, бұлдап та берсе екен-ау! Шайқы-бұрқы дуанадай, шаша салған несi! Желге шашқаны ма, атамның абыройын! – деп кекетiп, ұрсып тоқтады.
Тәкежандар өздерi жақтырмаған хабарды қысқа қайырып айтқаны болмаса, көп үндеген жоқ.
Майбасар сөзiн қостап, Ырсай, Ақбердiлер де Абайды қыжыртып, мiнеп өтiстi.
Тәкежан Шұбарға қарап, мысқылдап сөйледi:
– Осы төбе бидi сайлағанда Абай: "жарлы-жақыбайға, жетiм-жесiрге, қарiп-қасерге жақсылық ететiн кiсi керек" деп, со бiр сөздi соншалық қазбалағаны несi? Кiсi өлiп, ысқат байлап дәуiр жүргiзгенде "қарiп-қасер, жетiм-жесiр" дегiш болушы едi жұрт. "Садақа, құшыр-пiтiрдi қарiп-қасерге бер " деушi едi. Бiздiң бұл жiгiтiмiз Балқыбектiң сиязын бiреудiң жаназасы деп бiлдi ме осы? Төрт арыстың басын қосып отырып, жаңағы Маекең айтқан шайқы-дуана болғанына намысым иттей келдi! – дедi.
Шұбар Абайды жүз көргенде" өзге аға, туысытан жолы бөлек" деп, артық бағалайтын. Бiрақ сыртта жүргенде, әсiресе Тәкежан, Майбасар сияқты Ырғызбайдың қыңыр-содырларына, бiтеу кеуделерiне кездескенде, сол Абайды ақырындап, сыртынан мысқылдап жүрудi өзiне ендi машық қылып келе жатқан. Оның қырлы келген ұзын мұрны дәл ұшында анда-санда жыбырлап тұратын әдетi бар. Қазiр сол мұрнының ұшы тағы жиi жыбырлай түсiп, мырс берiп күлiп, сұрша жiгiт әзiл айтты.
Тәкежан аға, шайқы-дуана дейсiз. Абай ағам айтқанда: құдайшылық пен мұсылманшылық жолын айтып жатқан жоқ па? О кiсi айтқанды дуана емес, ешен-пiрiң, имам-ғұламаң, қожа-молдаң да күнде айтып, көкейiңiзге сiңiрмей ме? Ендеше Балқыбек сиязында тәңiр жолын тани түссек терiс бола ма? – деп, күлiп тоқтады.
Соңғы сөздерi анық ащы мысқылдың шеберлеп айтқан нақысын танытты. Бұл отырған Ырғызбай жиыны Абайды тегiс кекетiп, тұтас күлiстi. Дәл осы кездерiне қарсы, екi шал мен Абай келе жатқанын көрiс-тi. Көп Ырғызбай Абайды жүз көргенде тайлығып, ығысатын әдеттерiмен күлкiлерiнен тез тыйылып, үндемей қалысты. Жалғыз Тәкежан Абай қасындағы кiсiлердiң жабайы ел адамы екенiн шолып өттi. Жүдеу киiм, бүкшең жүрiсi бар кедей шал Дәндiбайды алдымен болжады. Тағы да лекiте күлiп:
– Ал, ол аз болса, үлықтың қасын тастап, Абайың қарiп-қасерiн жетелеп, әне тағы келедi! – дедi.
Жұрттың көбi ендi сөз қатпай, Абайдың жақындағанын тосып отыр. Тәкежан даусын ақырындатып, тағы да мысқылдады.
– Құданың құдiретi, бiздiң Абай осы жазғытұрдан берi бiртүрлi тақуа боп кетiптi. Әлде, патшаны анау бүлiктер өлтiргеннен кейiн бұл тәубаға келдiмекен. Бүйте берсе, құлшылығын қуып, қажыға да кетер. Басына сәлде орап, зiкiр салып, бiр күнде "әпендi" боп келген Байды көрiп жүрмейiк! – дедi.
Сықылықтап, қызарып, қыстығып күлген күлкi Шұбардан, Майбасардан да байқалып едi.
Осы кезде, Абайлар жиынның қасына келдi. Екi шал Ырғызбай тобына сәлем берiп, ауыл-аймақ, мал-жанның амандығын сұрады. Бiрақ олармен түс жылытып амандасқан Ырғызбайлар болған жоқ. Үйткенi бұлардың жатақ екенi және егiнiн даулап, қыңқылдап жүретiнi отырғандардың көбiне мәлiм. Қазiр бiрiне-бiрi еш нәрсе айтпаса да, Ырғызбайлар бұл шалдардың Абайға өздерiн жетектетiп жүргенi тегiн емес деп бiлiскен.
Жиын iшiнде бүгiн көрмеген үлкендерi болса да, Абай сәлем берген жоқ. Аузында папиросы. Екi қолын жеңiл сұр шапанының сыртынан, арқасына қайырып ұстапты. Суық, сыншы жүзбен, әуелi бiраз үнсiз сызданып тұрды. Ырғызбай тобының үлкен-кiшiсiн жағалай барлап, қадала қарап, шолып шықты. Тек, сондай үнсiз тұрыстың соңынан ғана папиросын қолына алып тұрып:
– Тәкежан, Ысқақ, Шұбар! – деп, қатаң үнмен қатарлап санағандай, iрiктеп атады да, – үш болыс, үшеуiң былай оңаша шығып кетшi! Менiң сендермен сөзiм бар! – дедi. Осыны айтты да, өзi шалдарға папиросты қолымен iлгерi қарай нұсқап, шетке қарай оқшаулана берiстi.
Тәкежан мен Ысқақ семiз денелерi жай ырғалып, шабандап тұрды. Шұбар болса, ең алдымен лып етiп, сұңғақ бойымен тiк басып, Абайдың артынан шапшаң ердi.
Аз кiсi боп, дөңгеленiп отырысқан жерден-ақ Абай сөз бастады.
– Мынау Дәркембай мен Дәндiбай осы сиязға дау даулап келiп отыр. Бұлардың былтырдан берi есе ала алмай жүрген жылаулар екенiн мен жақсы бiлемiн. Осылардың көргенiн өздерiңе айтқызбай, мен айтып берсем де, ақыларын жеген кiсiлер жалтара алмайды. Бұл екеуi өз бастарының жоғын қуып кеп отырған жоқ. Исi жатақтың қырық үйiнiң сөзiн әкеп отыр. Қаладан келе жатып" "Балқыбек сиязына ортаңнан кiсi жiбер. Осы екеуiн жiбер. Сияз басында сөздерiңдi мен сендермен бiрге сөйлеймiн!" деп, осында шақырып келген менмiн. Ал бұлардың iсiн бiтiретiн сендерсiң. Осы үш болыс, үшеуiң! Қай жерге барып дау айтса да, бұлардың "есемiз соларда!" дейтiн адамы да сендер! – деп Абай, үш болысқа барлап қарап қалды.
Тәкежан Абайды жақтырмай, қыжыртып отыр екен.
– Е, "сөзi сендерде" деп, бұларыңның аулын шауып, кiсiсiн өлтiрген Тәкежан, Ысқақ бармекен? Немене, бұл екi қу көк шолақты қылқитып әкеп, маған зәулi қып отырсың? Түсiнен шошысын деп отырсың ба, сұмитып әкеп бұларыңды! – деп ұрса сөйледi.
Абай қатты сызданып қабақ түйдi. Тәкежанға үлкен ашумен, ақыра сөйлеп жiбердi.
– Өй, Тәкежан, аспай сөйле. Аяғыңды аңдап бас! Бұл кәрiлердiң сыртын сұм көрсең де, iшiнен, iсiнен сұмдық таппайсың. Сұмдық бұлармен бiрге туған жоқ. Болыстық сенiмен де бiрге туған жоқ.
– Құдай құртқан қуларыңды жоқ-жiтiк еткен мен деп пе ең ендеше!
– Сенсiң!
– Тапқан екесiң жабар жаланы!
– Сенсiң! Өзiң болмасаң атаң Өскембай, Құнанбай, Мырзатайлар! Бұлар баяғыдан суыңмен кiрiп, күлiңмен шыққандар. Сенiң тұқымыңның есiгiнде ата-анасымен малайлық, құлдықта күн кешкендер. Күшiн алып, түсiн алып, бүгiнде қартайғанда керексiз деп қағып-қуып тастаған күн қақтыларың! Жарлылық, жарым-жандығынан басқа түк жазығы жоқ. Жылаулар ағайын осылар! – деп қабағын түйдi.
Бұл арада Абайдың ызалы долылықпен құшырланған ойына қайраулы қара балта, кек балтасы келдi. Ең әдiл өкiмдей, тағы да бiр еске алынып, бұның зығырын қайната түстi, тағы да қатты үнге басты.
– Қыңыратқымай, түзу сөйлес. Дәл осы Балқыбек жиынының үстiнде ақы адал малын түп-түгел алдарына салыңдар! Саласыңдар және! Осы отырған Құнанбай баласы, үш болыс, мынау төрт арыс жиынында масқара болмаймын десең қазiр кiрiсiңдер! Бұлардың ақысы өздерiңде де бар. Қол астарыңа қараған өзгелерде де бар. Тапжылмай отырып, осыны орындайсыңдар. Болмаса, дәл осы орыннан тұра бере, iске кiрiсем! Бер қазiр жауабыңды! – дедi.
Абайдың ендiгi сөзi Тәкежанға ерiксiз ой салатындай боп, тоқыратып тастады. "Орыннан тұра бере, iске кiрiсем" дегенi – "ұлыққа, Оязға барып айтамын" дегенi. Бұл Тәкежанның жүрегiн су еткiздi. Ол үндемей қалған едi. Ысқақ та әлi үн қатпай, Абайға тiктеп қарай алмай отыр. Жатақтан алынып, Ақымбет аулына барған жетi аттың дауы, бағана Дәркембай көрген жерде-ақ Ысқақтың көңiлiнен кетпей отырған. Ол туыс iшiнде Тәкежанмен үнемi ыңғайлас жүргенмен, Абайды сыйласа да, қорықса да, өз қасында әрдайым үлкен ұлықтай көретiн. Бұған қарағанда, Абайға әр кезде оңай жауаптасып, сөзi өтiмдi келетiн – Шұбар. Ысқақ ендiгi дәменi содан күтiп, Шұбарға қарады.
Абай мен Тәкежан түс шайысып қалғанда, Шұбар өзi қатыспай қалуды қисынды таппады. Бiрақ сөзiн Абайға қарап айтпай, Дәркембайға бет бұрып сөйледi.
– Жә, ағайын, сендердiң, өз ауыздарыңмен айтатын арыздарың бар ма? Не тiлеп, не даулап келдiң? Сөз алды басталды ғой, ендiгiсiн өздерiң айтып көршi, кәнi! – дедi. Жәй, сабырлы, бейбiт адам үнi.
Дәркембай сөзi тiзбегiмен көмейiнде тұрғандай, сай екен. Қатқыл, батыл үнмен сапылдап сөйлеп кеттi.
– Бiз пәле қуып, дау қуайын деген жандар емеспiз, шырақтарым. Оны қуар дәмем кәнi, дәрменiм кәнi? Байды арқаланып, кiсiнiң артығын сұрап алайын деп те жүргенiм жоқ. Ақы адал малымды iздеп келдiм. Өзiм ғана емес, көбiмнiң көлдей тiлегiн әкеп отырмын. Екi түрлi дауым бар. Қырық үйлiнiң екi есе боп кеткен есесi бар. Әуелгi сөзiм: былтыр пiсiп тұрған бес жер егiнiмдi мынау Тәкежан, Майбасар және шырағым Шұбар, өз аулыңның, анау Сүгiр аулының жылқылары күздi күнi жеп кеттi. Ақ-еспе, Сар-жырық, Тақыр-тұма, Қашамада ауылдарың отырғанда, кезегiмен төрт түндей түсiп, тып-типыл құртып кеттi. Соны былтыр жоқтап ем, биыл жығылған үстiне жұдырық деп, көктемде жаңа қылтанақтап келе жатқан тағы бес жер егiнiмдi, сол жаңағы ауылдар тағы таптап, қара топырағын шығарып кеттi. Бiзге дән орнына, шаң қаптырып кетiстi. Көкке ұлытып кеттiң, ағайын! Сол бiр сөзiм. Екiншiм мынау: – Ысқақ шырағым, сенiң Қызыл-мола болысына қараған, қан құйлы ұрының аулы – Ақымбет аулы бар. Жетi бiрдей атымды алып барып, көрiнеу көзiн жоғалтты. Осы екi шал қуа бардық. Сорғалаған қан, сойқақтаған iз дегендей, ант амансыз, жан күмәнсыз, жалтартпай отырып, ұрылардың мойнына салдық, бiрақ араға хат жүрдi. Сыбыр-сыпсың, сәлем-сұмдық жүрдi. Шығарып берген ұры қасымнан табылды. Соны қимады ма, жә болмаса, Ысқақ өзiң, қол астына қараған Ақымбет аулының сөзiне бұрын сендiң бе? Жетi бiрдей атымнан жетi лақ алмастан, ұлардай шулап, тағы қалдым. Абайға айтпай, кiмге айтам? Есемдi әперер жиын болса, мұңымды шақпай, жоғымды қумай, қайтiп қалам? Менiң сөзiм осы-ақ болыстарым! – деп, Дәркембай сөзiн аяқтады.
Тәкежанның iшiнде Дәркембай сөзiнiң тұсында, неше рет толқып келген ыза мен томырық ашу бар едi. Бiрнеше рет қозғала түсiп, Дәркембайға қабақ түйе қарады. Ақырып, ұрыспақ болған адамдай, оңтайланып та көрiп едi. Бiрақ алғашқы қақтығыста Абайдан тайлығып қапты. Қайнаған ашуын сыртқа шығара алмады.
Дәркембай дауынан соң, жиын бiраз үнсiз отырып едi. Аз уақытта Шұбар ептiлiкке салды. Ол бұл сөз ұлыққа жетсе де, билер алдына барса да, осы отырған Құнанбайдың үш болыс баласына абырой әпермей, жаманат келтiретiнiн тез аңғарды. Әсiресе, Абайды тыйып тоқтату қолдан келместей. Шұбардың ептiлiгi ендi үлкен сөздi жайлап бiтiру, зәрсiз тарқату жөнiнен байқалды. Ол Дәркембай, Дәндiбайға көптен бергi сырлас, мұңдас кiсiше жабыса сөйлеп, жылы жүзбен жан тартты. Сөзiне күлкi аралас, жылылық кiргiздi.
– Сүйтiп, екi кәрi, жайларыңды аңғарсам, бүгiн есе берер түрiң жоқ. Өздерiң менiң болысымның қазағысың. Сыртпен даулассаң, сөзiңдi өзiм қуатын қарашым екесiң, бүгiнде, бiрақ, қарашы десем де, жуандап тұрсың, – деп күлiп алды. Бiр жағында жүйрiк жоқшың Абай ағам отыр. Оның ар жағында, былай тартса Оязы, былай тартса төбе биi. Сонымен, сен екеуiң қырық үйлiнiң iшiнде, "ең жолы болғыш, ақжолтай шалдар болдың ба!" деп отырмын. Түбiнде құдайға қараған мақұл! – деп, Тәкежан мен Ысқаққа көз тастады. Бұлардың ақысын өзiмiз де жемейiк, өзгеге де жегiзбейiк, туысқандар! Сөз аяғы сол болсын. Тек қазiр осы арада Абай ағам кесiгiн айтсын да, тыным, тыныштығын тапқызайық бұл сөздiң! – дедi.
Мынау сөз, мына билiктi неше қырға төңкерiп және туралап алып шыққан Шұбар, Абайға жүйрiк көрiндi. Iшiнен: "Тәкежан, Ысқақтан мынау сонағұрлым зерек екен. Мынаның алды бар-ау! Тек қайда барар екен!"– деген болжалын шеше алмай, ойланып қалған.
Дәндiбай өзi дауға араласпаса да, Шұбардың жаңағы сөзi Тәкежанды көндiрiп, бұларды ырзалап Абайды тоқтатып және Құнанбай баласының абыройын арашалап жатқан епшiл сөз екенiн әбден аңғарды. Ендi тоқтамастан басын изеп, әлдененi құптағандай боп отыр едi. Бiраз ыңырана түсiп:
– Е-е! Сөз жүйесiн тапса, мал иесiн табады-дағы. Олай болса, соқырдың тiлегенi екi көзi, төреңе құлдық, шырағым. Дегенiң болсын! – дедi.
– Айтсын, айтсын! Шұбар барды айтты, кесiктi Абай ағам айтсын! Тұрдық, болдық сонымен! – деп Ысқақ та тез көне кеттi.
Екi iнiсi, екi болыс ұйғарған соң, Тәкежан да ендi жалтарып, дауласуды құп көрген жоқ. О да, сазарған бойында үндемей отырып, Абайдың кесiгiн тосты. Ақыры, бар жиын Абайдың өз аузына қараған едi. Ол сөздi қысқа қайырып, тура кесiктi айтты.
Абай билiгi бойынша жатақ былтырғы мен биылғы егiнi үшiн бiр жер егiнге екi қарадан, жиырма қара алатын болды. Биылғы жетi жылқы үшiн, басына қосақ, соңына тiркеумен он "тоқ" алатын болды. "Тоқ" бұл елдiң кесiктерiнде не жақсы ат, не құлынды бие, не бұзаулы сиыр болады. Егiннiң жиырма қарасын да, әуелде жиырма қара деп, бiр атаса, кейiн Абай анықтап жиырма "бестi" деп, "қақ" деп кестi. Абай кесiгiне екi шал қуанғаннан үн қата алмай, тек iштерiнен ғана сыйынғандай. "Я сәт, әумин! Айтқаның ақ болсын!"– десiп отырған.
Үш болысқа бұл кесiк өрескел тәрiзденгенмен, олар амалсыз, титығы құрып, үнсiз қалды. Бiр берген соң билiкке дауласу, келiсiмдi қайта бұзу болады. Оған Абай ендi қайтып ырық бередi деп, Тәкежан да, Шұбар да үмiт қыла алмайды. Абай бұлардың кесiктi ауырлап отырғанын аңғарса да, елеген жоқ. Тағы да ешқайсысына шырай бермей, түйiлiп отырып, соңғы сөзiн айтты.
– Бұл билiк айтылды. Ол бiр кезең. Ал iс болуы, мына екi өлермен шалдың қолына мал тиюi тағы бiр кезең. Билiктi iштерiңнен ауырлап, сырттарыңнан шала дүмбiлез көнгенсiп отырсыңдар. "Күн iлгерi көрермiз!" деп отырғандарың болар. Кесiгiм кесiк болатын болса, сол жаңағы отыз қара, дәл үш күн iшiнде, мынау екi шалдың алдына, "тоғы – тоқтай", "қағы – қақтай", төрт аяғынан басқан мал болып, айнымай түсетiн болсын. Үшеуiң де болыссың. Ақымбет аулы – бiрiңнен, Сүгiр, Майбасар – бiрiңнен, ал өз малдарың – өздерiңнен жалтарып кететiн қиын мүлiк емес. Қазiр атшабарларыңды менiң көзiмше жан-жаққа шаптырыңдар. Дәл үш күн iшiнде малын түгелдеп тұрып, тiзiп тұрып берiңдер! Соны берiп тұрған жерлерiңде, iстiң басы-қасында мен өзiм болам. Оған шектi мынау екеуi осы арадан тапжылмайды. Сөз бiтсе, мiнi осымен бiтедi. Ұқтың ба тегiс? – деп, тағы да байлауын берiк түйiп тоқтады.
– Ұқтық, ұқтық! – деген сөздердi болыстар аузынан Абай қадала тосып отырып, ықтиярсыз тартып алғандай болды. Содан соң папиросын тартып, шалдарын ертiп ап, жүрiп кеттi. Осыдан үш күн өткен соң, Абайдың айтқанындай он "тоқ", пәлен "қақ" деп өлшенетiн бестiге барабар мал бастары тегiс түгелдендi. Дәркембай мен Дәндiбайдың алдына анық отыз қара түстi. Екi шал қуаныштарын қойындарына сыйғыза алмай, қайта-қайта тамсанып, тамашалай бередi.
– Жатақ сорлы қандай қуанар екен.
– Мал төлеуi емес. Мынау қалыңмал да емес! Тiптi ердiң құны болмады ма?
– Жатақ жатақ болғалы қолы есеге бүйтiп жетiп көрiп пе едi? Жетем деп ойлап па едi?
– Айналайын, Абай-ай!
– Тек алдыңнан бағың ашылсын! – деседi.
Мал түгелденiп болғанын Абай келiп көрдi. Бұларды ендi жөнелткелi тұрған жерде тағы бiр күдiк туды.
Оны сездiрген сақ, қырағы Дәндiбай. Кiшкене жыпылық көздерiн жиi қағып, сықсия күле тұрып, Дәндiбай сөйледi:
– Абайжан! Әперуiн әпердiң. Қыруар малды алдыма салдың. "Жатақтың бiр қызы емес, бес қызының қалың малы " десем обал емес. Бiрақ көкейiмде бiр күдiгiм, уайымым тағы тұр. Сонау бауырға қарай екi шал, мына қыруар малмен бара жатқанымызда Тобықтының ба, Найман-керейдiң бе ұрысы екеумiздi екi жерге қылжитып, тағы тартып әкете ме деп тұрмын! – деген.
Дәндiбайдан гөрi тәуекелi мол, әлi де көкiрегi зор Дәркембай:
– Е, қойшы, су жүректене бермей! Кiм аңдып тұр дейсiң? Ел iшi емес пе! Жүргiншiлер болар, iлесiп кетемiз! – деп едi.
Абай осы малдың жатаққа түгел жетуiне бұл күндерде өзi де iштей асығып, үлкен жұбаныш етiп қарайтын.
– Жоқ, Дәркембай, осы Дәндекең дұрыс айтады. Ел арасы қашық. Сырт пен бауыр аралығы елсiз. Мен Дәндiбайдың қаупiн дұрыс көрем. Қой, олай болса, қастарыңда тым құрса бiр сергек жас жiгiт болсын! – деп, өзiнiң маңында жүрген Баймағамбеттi шақырып алды.
– Баймағамбет! Сенi мен жол жүргiзгелi тұрмын. Қазiр, мынау екi кәрiңмен бiрге, осылардың малын айдасып, Байқошқардағы бiздiң ауылға бар. Содан кейiн астыңа атыңды мықтап сайлап ал да, осы малдарын айдасып отырып, Ералыға, жатаққа өз көзiңмен амандап апарып, түгел табыс етiп қайт. Әйгерiмге сәлем айт, мынау екi ақсақалды күтiп, сыйлап жөнелтсiн. Және сандықта жатқан алтыатар бар, саған соны берсiн. Ал, қарттар! Ел-жұртыңа сәлем айт! – дедi. Кәрi достарын осымен аттадырды.
Дәл осы кезде, сонадай бiр шетте Тәкежан бөгде бiр кеңесте болатын. Оның қазiр қасында отырған адамдары, Бауыр елiне мәлiм, атақты екi ұры – Серiкбай мен Тұрсын. Бұл екеуiнiң жастары құрбылас, денелерi де кескен теректей, тұтас балғын – бiр бiтiмдес. Өздерi әрi жас, әрi тынымсыз жатпас, анық сойқанды ұрылар болатын. Сондай болуына, бiр жағынан осы Тәкежанның өзi де себеп едi. Екi ұрыны да алыстан шыжымдап, өзi сақтайтын. Бауырдан қыстау берiп, сол жаққа орнықтырған да өзi. Ендi осы екеуiн оңаша алып, Тәкежан жаңа ғана малын әкетiп бара жатқан Дәркембайларды нұсқаған.
Екi ұрысын сiлейте боқтап алып:
– Екi ит, мынау сұм жатақта кегiм кетiп барады. Сол кегiмдi сен екеуiң жоқтап әпермесең, жау қуғанда жалғыз қазық ұрсын, екi сүмелек! – деген.
Тұрсын сөзiн салмақтап, тiлiн шайнап сөйлейтiн және тәйтiк сөздi, қылжақпас.
– Уай! Тәк-к-к-е-жанай, қолым-д-ды ғана босатшы. Әк-к-еңнiң... Жатақты ма? – деп, қазiр-ақ бiр кердi бастағысы келдi.
Серiкбай бұл жатақпен осы жолда даулы болған. Мойнында айыбы да бар. Сондықтан асыққысы келмедi. Ол арам ойлайтын, тақыс едi.
Сол Базаралы туралы, сырын iшiне сақтап жүрген Абай бүгiндер Оязбен кездескенде анықтап сөйлеспек едi. Қасына Жiгiтек кiсiлерiнен Базаралыны қоса жоқтайтын жоқшылар ертiп алармын дейтiн. Сондағы ойындағы кiсiнiң бiрi, осы отырған Бейсембi. Оны бұл күнде "Жiгiтектiң ең бiр белдi, табанды басшысы" деп, жұрт аңыз ететiн. Жауырыны жерге тимейтiн, аяр сұр, ақпа жүйрiк Әбдiлда болса, оны да Абай өзiнiң қосарына алмақ.
"Кеше арысын айдауға жiберiп отырған аямас арызының тобына, бұлар неғып тентiп келiп, мүлгiп отыр!"– деп Абай оларға ұнамсыз бiр көз тастады да, ендi қайтып бұрылған жоқ. Байғұлақ сөйлеп отыр екен.
– Ағайын! Күн сынайды, күдерi бел шыдайды. Күйсiз белге кезiгiп отырған күнiм жоқ. Күйлi, келелi Тобықтының тобы боп отырмын. Iргеңе кеп төрт арыстың жиыны қонды. Төбедегi айға ұмтылсаң, арманды, шермендi кезiм деп отырған жоқсың. Осы отырған ортаңа үлкен бiр сыбаға тасталып отыр. "Төбе би" дейдi. Арғын аға деп, өзге үш арыс сол сыбағаны ырғаса келсе де, бiзге бердi. "Атадан ұл туса игi" деген. Мына Тәкежан Ысқақ, Шұбарға алғысымды айтамын. Үшеуi өзге болыстар жиынынан "ол жүлдiге таласпа" деп, өзiмiздiң ортамызға әкеп тастап отыр, мiнеки. Алыс пенен жақынның, қиядағы қиынның түйiнi мен шешуi келедi ертең сол төбе бидiң алдына. Аузының дуасы, алдының абыройы бар бiр жақсыңды, келiсiп отырып, "е" деген ынтымақпен атамақ керек. Атап тұрып, соны мына екi Ояздың алдынан құптатып, беркiтiп өткiзу керек. Елдiң сағы, ердiң сыны мұқамасын. Кәнi бiр жақсыңды "әмин" де де атап бер. Ал онан соң тобымызға сенi шақырғанымыз, Абай шырақ, ұлық сенiң ақылыңды алады. Осы жиынның атағанын қостап, құптап, өз атыңнан да анау тамыр ұлығыңа атап бер! – дедi.
Жұрт бiрталайға шейiн үн қатпай, iркiлiп қалды. Абай қазiргi үнсiз сәтте бұл жиынның iшiнде, жүз түрлi түйiн жатқанын аңғарды. Осы топтың неше саққа құбылып, арбаса аңдысып, құйқылжып отырғанын байқайды. Мырс берiп, күлiп жiберiп, қатты батыл үнменен еркiн сөйлеп кеттi:
– Е, ағайын! Ортаңа сондай дәреже келсе, өздерiң соған ынтымақпен қуанғаның шын болса, ендi немеңе күмiлжiп, тұнжырасып қалдың? Атап-атап неге тастамайсыңдар кiсiлерiңдi! Жоқ әлде – күнiм арай, шыным шырай, бiрлiгiм бекем дегендi тiлiң ғана айта ма? Ернiң емеурiнге зорға келiп, әлi көмейiңде күлкүл бар ма? Неге атаспайсыңдар? – дедi.
Тымағын алып, мықынын тымағымен қоса таянып, басын шалқита көтерiп, айнала жұртқа қабақ түйе бiр қарап шықты. Көпшiлiкке Абайдың қазiргi түсi бұл жиыннан сонағұрлым жоғары тәрiздендi. Тiлiнде де тұтқыры жоқ, ағып сөйлеп кеткендей. Басым, астам сезiлдi.
Бұндағы жиынның көпшiлiгi, ендiгi Тобықтының жас буын, орта буынынан шыққан жас перiлер – Оразбай, Жиренше, Күнту, Абралы, Молдабайлардай болатын. Бұлар Абайды қара сөзге, бiлiм заңға, өздерiнен оқ бойы озық көредi. Сол күйдi қызғана жүрсе де, дайым сезiне отыратын адамдар. Абай жаңағыдай, бiр жағынан кекесiн аралас, сыншы сияқты сөйлегенде, жаңағы бiр құрбы атқамiнердiң бәрi де ұйлығып, тығылып қалғыш болатын. Өздерi әлi iшiн көрiнекке салғыш емес. Үнемi "қулық қайда? Еп, айла қайда? Арамдық жоқ па? Не сыр, не қыр бар?" деп бұқпантайлық етедi. Солар қазiрде жазылмай, жиырылып отыр. Абай олардың iркiлгенiн, ендi ойына келген шұғыл бiр байлаумен кесiп, жарып кетпек. Өз ойына, өз байлауына тез пайдаланбақ болды.
– Жарайды, жақсылар. Бұрын айтқан – бүгiп айтқан болмас. Шыдатпаған шынын айтқан болсын. Төбе билiк сыйға келмейдi, сынға келедi ер басына. "Тобықтының абыройы" деп жатырсыңдар ғой. Ол осы отырған тобыңның тiлегiң. Бiрақ артыңнан ерген көбiңнiң тiлегi онда ғана емес. Төбе бидiң алдында өз бастарың ақылдасып, дауласып жағаласпайсыңдар. Оларың мәлiм. Бұл би алдына келетiнi көптiң iсi. Зорлық, қорлық көрген, есе теңдiк бiлмеген көптiң iсi көлдей көлкiп келедi. Жарлы мен жалқының, жылаулар мен жем болғанның, жетiм мен жесiрдiң ақы адал пұлы, табан ақы, маңдай терi, көз жасы, көңiл күйiгi келедi. Ал ел мен ел арасын алсаңдар, Сыбан – Тобықты, Тобықты – Керей, Тобықты – Уақ арасын алсаң, сөз аз боп жатыр ма! Осы бiр Тобықты бiр атаның ұлымын дегенмен, өз iшiнде күйкi-күйлер, күнәй-сұмдықтар аз ба? Мен, төбе билiкте, осындай сыр мен сын жатқанын ең алдымен ұққанды кiсi дер ем! Осы айтқанды қарыз бiлген кiсi қайда? Халқым деген кiсi, "ақтық, азаматтық – шын бiткен қалпым" деген кiсi төбе би болады. Сендер атамадыңдар ғой. Ендеше ашып айтқанның айыбы жоқ. Мынау отырған иiсi Тобықты iшiнде бақ-дәрежесiнiң басы боп Ырғызбай, қала берсе Құнанбай нәсiлi шығып отыр ғой. "Осының бiрi лайық қой" деген қошеметшi де, бұл жиыныңда жоқ емес. Мен сол Ырғызбайдың бiрi болсам, төбе билiкке бұлардың iшiнен бiреуiн де атамаймын. Бiрақ атайтын кiсi – бұл жиыныңнан табылмайды деп те айтпаймын. Әдiл көңiл, ақ бейлi бар, ағайынға алғыс, абырой әпермесе, лағнат айтқызбайтын, жаманат келтiрмейтiн бiр кiсiнi атаймын. Және қостасам, ұлық алдында соны ғана қостаймын! Сүйтiп, тап осы ортаңнан Асыл ағаңды атаймын. Болыс та емес, би де емес. Боламын деп өктеген де емес. Мынау тобыңа да қалыс адам. Халыққа әдiлет, жаны ашырымен жағатын адам. Айтқан ақылды алсаң, ұстар болсаң, осы Асыл ағаңның етегiнен ұста! – дедi.
Абай сөзiн бiтiре берген кезде, бастығы Бөкеншiнiң пысығы Күнту боп, Жиренше, Оразбай, Абралы – бәрi де көп үнмен дабырлап қалып едi. Құптаған үндер:
– Бәрекелде!
– Тапсаң тап!
– Бәсе!
– Құп айттың, сөз сол-ақ!
– Әдiлетiңе ризамын, Абай! – деседi.
Қалған сөздiң шешуiн, осы дауыстар жетектеп, оңайлатып жiбердi. Ендi бiрер айналысқа келмей-ақ өзгелер сөзi тек Абай айтқанды құптау болды, Ырғызбайдан Абай сөзiн мақұлдап жауап қатқан бiрде-бiр кiсi болған жоқ. Бiрақ олар қарсылық үн де қата алмады.
Сүйтiп, Балқыбек сиязының төбе биi Асылбек болатынын, Абай осы сәттiң өзiнде Лосовскийге бiлдiрдi. Асылбектi халық атынан өзi де қостайтынын айтты да, бекiттiрiп шығарды.
Осы келiсiнде Абай Лосовскийге айтпаққа әзiрлеп келген, бiр жағы арыз, бiр жағы сыр сөзiн, Базаралы жайын қозғап көрiп едi.
Базаралы басына Абай әр кез ақтаушы боп, бар болыстан бөлек қарайтынын Лосовский бiлушi едi. Ол қазiргi әңгiменi аса қысқа қайырып, өзiнен тез тайдырып жiбердi.
– Базаралы Қауменов жұмысы туралы сiздiң маған сөйлесетiнiңiздi бiлiп едiм де, тосып едiм. Андреев қалада сiздiң атыңызды да атап кеп, менен Қауменов iсiнiң жөнiн сұраған-ды. Бiрақ мен ол iстен сыртқары қалдым. Қауменов жұмысы Семипалатинский уезiнiң қарамағынан шықты. Семиреченский, Семипалатинский облыстар арасындағы бүлiк болған Оралбай қашқынның iсiне тiркелдi. Қарқаралы уезiнен де ауыр iс боп, қылмыстар қосылды. Анығын, шынын Андреев досыңыз менен де толықтап айтып берер. Бұл жұмыстың кесiмi, байлауы ертеде әзiрленiп, даяр тұрған-ды. Тек қашқын боп жүрген Қауменовтердiң қолға түсуiн күтiп жүрген өкiм болатын. Ол турасындағы бiрiншi кесiмдi губернатор кеңсесi бекiттi. Екiншi, Омскiде корпус кеңсесi тағы бекiтiптi деп естiдiм. Сондықтан, Қауменов Семипалатинскийге жетiсiмен, бiз шығарда, әтаппен Омскiге кеттi. Он бес жыл каторга ол адамның ендiгi тағдыры боп, шешiлiп қойды, – дедi.
Абай Базаралы iсiнiң мұншалық тұңғиыққа кеткенiн қатты жабыққан жүзбен естiдi. Бұл жолы, өңi бұзылған қалпында, Лосовскийдiң үйiнен қоштаспай шығып кеттi.
Базаралыны ұстап берiп, рақымсыз пiргауар жаламен матап берген Тәкежан, Ысқақтарға Абайдың iшi мұздай суып, зығыры қайнап.шықты.
Далада қайда барарын, кiмдi iздерiн бiлмегендей. Тек Базаралының отты, нұрлы жүзiн еске алады. Қолында шылдыраған кiсен-колеткi. Аяғын қоса буған темiр тұсау көз алдына келедi. Ол жөнiн бiлмес, тiлiн ұқпас, қасиетiн танымас жат жендеттер арасында. Арестант шекпенiн қайғылы денесiне лыпа қып кетiп бара жатқан жалғыз азамат Абай көзiнен қимас жас шығарды. Соққы жегендей сенделген денемен көзiн төмен салып, жұрттың дырду шуынан оқшау кетiп бара жатыр едi. Артынан iлесе шұбырған дабыр естiп, ендi ғана есiн жиса, бағанағы топ атынан Абайдың хабарын бiле келген Жиренше, Күнтулар екен.
Абай басын көтерiп, бойын шыратып алып, Күнтуға қарады.
– Асыл ағаң төбе би болды, қайырлы болсын! Өзiне де, халыққа да хабар айт! – дедi.
– Әдiлетiңе ризамын, әмiсе жолың болсын! Ата ұлы ғана болмадың. Өзiң айтқандай. Соны бiр айта берушi ең ғой! – деп, көзiн қысып, мәздене күлiп Жиренше: – өзiң айтқандай, адам ұлы болдың, Абай. Тәуекел, бiрақ өзiң төбе би болмасаң да, төрт арыстың төбе биiн сен сайлап бердiң. Ой мен қырға сенiң өз айдын, абыройың да аз жайылмас. Ырғызбайдың өзге көп тоғышары саған өкпелемесе, ома қапсын .. Сен, сен болмасаң, осылай өзiнiң кiм боларын, қайдан бiлер едi! Асылбек үшiн Күнту қуанса, мен тап сенiң өзiң үшiн қуандым! – деп, Абайды ерiксiз күлдiрiп тұрып, қолын сiлiктi.
Абай күлгенмен, өз қабағының кейiсiн әлi түгел жадырата алмай тұр едi.
– Әй, Жиренше-ай, оның бәрiн қайтейiн. Тiрлiкте ерiктi жүрген адам:" бiр күн мал, бiр күн бақ, абырой, атақ! деп сандала бередi ғой. Мен осы Ояздың үйiнен кеудеме оқ тигендей боп шығып тұрмын. Базаралы, қайран Базаралы қайда десеңшi! Лосовский арқылы бiр үмiт бола ма деп келiп ем. Қорлық хабарды естiп шықтым ғой. Ояз қолынан кетiп қапты. Тiптi Семей жандаралынан да iс өтiп корпусқа кетiптi. Өзiн әтаппен Омбыға, одан ары каторгiге қаарай алып кетiптi" деп, дiңкенi құртып тұрған жоқ па? – дедi.
Жиренше үнсiз жүдеп тұрып қалды. Ол да Базаралыны қимайды екен. Абай екеуi, бiрiне-бiрi жасаураған көз тастасты да, екi айрылысып кеттi.
Дәл осындай жүдеу көңiл күйiнде келе жатқан Абайға, бүйiр жағынан дабдырлап сөйлеп:
– Абай ғой!
– Осы Абайдың өзi ғой!
– Е, бәсе, кешеден осында деп iздемеппеек?
– Қарағым Абай, қайдасың бұ?! – десiп үн қатқандарға Абай ендi бұрылған. Қараса, Абайдың жатақ достары Дәркембай мен Дәндiбай қалбалақтап, ентелеп келiп қапты. Көп бөтен жұрт арасында iздеген Абайларын жаңа тапқан екi қарт шын қуанышты сияқты.
Абай шал достарымен ұзақ амандасып болған соң, бұл екеуiн ертiп ап, iстерiн қолма-қол жайлау үшiн сөзге кiрiспек едi. Қатар жүрiп келе жатып, Дәркембайға қарады. Оның аңсағай бойына жарасқан шапанын, қонымды тымағын ұнатты. Ералыдаға жатақтың амандығын, қазiргi күйiн, бұлардың қанша жүргенiн сұрастырып келедi. Абайдың iздеп келе жатқан адамдары бар. Ояз үйлерiнiң сыртын ала оқшауырақ бiр топ отыр екен. Өзiне керек кiсiлерi сонда екенiн алыстан аңғарды да, Абай осы топқа қарай беттедi.
Дәндiбай Дәркембайдан қартаңырақ, ашаңдау. Белi де бүгiлiңкi болатын. Ол Абай мен Дәркембайдың жүрiсiнен кейiндеңкiреп, қамшысын арқасына ұстап, соның ұзын сабына екi қолын артып, белiнiң кiрбеңi барын бiлдiрiп, жорғалай басады. Бұның түйе жүн шекпенi, ескi сеңсең тымағы бар. Ажымды мойын, иегi, селдiр сақалынан бiлiнiп тұрған. Солған ұрты, барлық кескiнi қазiргi келе жатқан түрiнде оны Дәркембайдың атшы шалы сияқты аңғартады.
Абайлар беттеп келе жатқан топ Ырғызбай адамдарының оқшауланып, оңашарақ отырған тобы екен. Бұл дөңгеленген жиынның орта тұсында қызыл күрең жүздi, бурыл сақалды Майбасар отыр. Қасындағылар Тәкежан, Ысқақ, Шұбар, Ақбердi, Ырсай сияқты Ырғызбайдың кәрi-жастары екен.
Олардың Абай көрiнбестен бұрынғы әңгiмесi осы Абай жайы едi. Бағана, төбе бидi сайларда Абайдың сөйлеген сөзi билiктi Ырғызбай баласына бермей, Бөкеншiге, Асылбекке әпергенi бұл топ арасында аса бiр мiндi, кiнәлы жұмыс боп сөйленiп отыр.
Болыстар Ырғызбайдан сайланғандықтан, "ұлық шырайы Құнанбай баласына ауды" деген лақаптардан, Майбасар көңiлiнде соңғы күндерде үлкен тоқмейiлдiк болатын. Ол iшiнен: "болыс жастар болса, төрт арыстың жиыны төбе билiктi Тобықтыға ұйғарса, ендi оны Өскембай баласы алмай, кiм алады? Бұл ортаға ондай дәреже келсе, төбе би ендiгi Ырғызбайдың үлкенi – мен болмай, кiм болады?" деген жасырын, бiрақ – құмар ойы болатын. Өз есебiнен көбiнде ұшқары, үстiрт, қыңыр жайылып жүретiн Майбасар: "осы Балқыбек сиязы менiң ырысым болар. Төбе би болғанның жолы – жөнi бөлек. Нелер қиын, қалың даулар бар. Оған билiк айтушының жол-жүлдесi өзгеше. Төрелiктiң түсiмi нағып, олқы болсын. Құдай қосса, бұл жолы үйiрлеп жылқы, қоралап қой айдап, тiзiп қайтса, одан асыл не болсын!"– дегендей ойларды ойлайтын.
Ендi бiлсе, жаңа осы топты жиып алған Тәкежан, Ысқақтар:" бiр үлкен бақ өзi оралып келiп едi. Өзiмiздiң кесiрiмiзден Ырғызбайға бұйырмай, бөтен атаға кеттi. Кетiрген Абай, Абай кетiрдi!"– дескен.
Майбасар бұл хабарды естiгенде, ызаланып, танауы қусырылып кеттi.
– Осы өзi келiп тұрған бақты басқа теуiп қай асқаны Абайдың? Асылбектi сыйласа асын берсiн, өз алдындағы малын берсiн. Ата ұлына, қажының абыройына төрт арыс ұйғарып тұрған билiктi бiзге қимай далаға қуғаны, қалай адасқаны бұ? Ағайын кеңесiне салып, ақылдасу да жоқ. Бергенде, тым құрмаса татымды қып танытып, бұлдап та берсе екен-ау! Шайқы-бұрқы дуанадай, шаша салған несi! Желге шашқаны ма, атамның абыройын! – деп кекетiп, ұрсып тоқтады.
Тәкежандар өздерi жақтырмаған хабарды қысқа қайырып айтқаны болмаса, көп үндеген жоқ.
Майбасар сөзiн қостап, Ырсай, Ақбердiлер де Абайды қыжыртып, мiнеп өтiстi.
Тәкежан Шұбарға қарап, мысқылдап сөйледi:
– Осы төбе бидi сайлағанда Абай: "жарлы-жақыбайға, жетiм-жесiрге, қарiп-қасерге жақсылық ететiн кiсi керек" деп, со бiр сөздi соншалық қазбалағаны несi? Кiсi өлiп, ысқат байлап дәуiр жүргiзгенде "қарiп-қасер, жетiм-жесiр" дегiш болушы едi жұрт. "Садақа, құшыр-пiтiрдi қарiп-қасерге бер " деушi едi. Бiздiң бұл жiгiтiмiз Балқыбектiң сиязын бiреудiң жаназасы деп бiлдi ме осы? Төрт арыстың басын қосып отырып, жаңағы Маекең айтқан шайқы-дуана болғанына намысым иттей келдi! – дедi.
Шұбар Абайды жүз көргенде" өзге аға, туысытан жолы бөлек" деп, артық бағалайтын. Бiрақ сыртта жүргенде, әсiресе Тәкежан, Майбасар сияқты Ырғызбайдың қыңыр-содырларына, бiтеу кеуделерiне кездескенде, сол Абайды ақырындап, сыртынан мысқылдап жүрудi өзiне ендi машық қылып келе жатқан. Оның қырлы келген ұзын мұрны дәл ұшында анда-санда жыбырлап тұратын әдетi бар. Қазiр сол мұрнының ұшы тағы жиi жыбырлай түсiп, мырс берiп күлiп, сұрша жiгiт әзiл айтты.
Тәкежан аға, шайқы-дуана дейсiз. Абай ағам айтқанда: құдайшылық пен мұсылманшылық жолын айтып жатқан жоқ па? О кiсi айтқанды дуана емес, ешен-пiрiң, имам-ғұламаң, қожа-молдаң да күнде айтып, көкейiңiзге сiңiрмей ме? Ендеше Балқыбек сиязында тәңiр жолын тани түссек терiс бола ма? – деп, күлiп тоқтады.
Соңғы сөздерi анық ащы мысқылдың шеберлеп айтқан нақысын танытты. Бұл отырған Ырғызбай жиыны Абайды тегiс кекетiп, тұтас күлiстi. Дәл осы кездерiне қарсы, екi шал мен Абай келе жатқанын көрiс-тi. Көп Ырғызбай Абайды жүз көргенде тайлығып, ығысатын әдеттерiмен күлкiлерiнен тез тыйылып, үндемей қалысты. Жалғыз Тәкежан Абай қасындағы кiсiлердiң жабайы ел адамы екенiн шолып өттi. Жүдеу киiм, бүкшең жүрiсi бар кедей шал Дәндiбайды алдымен болжады. Тағы да лекiте күлiп:
– Ал, ол аз болса, үлықтың қасын тастап, Абайың қарiп-қасерiн жетелеп, әне тағы келедi! – дедi.
Жұрттың көбi ендi сөз қатпай, Абайдың жақындағанын тосып отыр. Тәкежан даусын ақырындатып, тағы да мысқылдады.
– Құданың құдiретi, бiздiң Абай осы жазғытұрдан берi бiртүрлi тақуа боп кетiптi. Әлде, патшаны анау бүлiктер өлтiргеннен кейiн бұл тәубаға келдiмекен. Бүйте берсе, құлшылығын қуып, қажыға да кетер. Басына сәлде орап, зiкiр салып, бiр күнде "әпендi" боп келген Байды көрiп жүрмейiк! – дедi.
Сықылықтап, қызарып, қыстығып күлген күлкi Шұбардан, Майбасардан да байқалып едi.
Осы кезде, Абайлар жиынның қасына келдi. Екi шал Ырғызбай тобына сәлем берiп, ауыл-аймақ, мал-жанның амандығын сұрады. Бiрақ олармен түс жылытып амандасқан Ырғызбайлар болған жоқ. Үйткенi бұлардың жатақ екенi және егiнiн даулап, қыңқылдап жүретiнi отырғандардың көбiне мәлiм. Қазiр бiрiне-бiрi еш нәрсе айтпаса да, Ырғызбайлар бұл шалдардың Абайға өздерiн жетектетiп жүргенi тегiн емес деп бiлiскен.
Жиын iшiнде бүгiн көрмеген үлкендерi болса да, Абай сәлем берген жоқ. Аузында папиросы. Екi қолын жеңiл сұр шапанының сыртынан, арқасына қайырып ұстапты. Суық, сыншы жүзбен, әуелi бiраз үнсiз сызданып тұрды. Ырғызбай тобының үлкен-кiшiсiн жағалай барлап, қадала қарап, шолып шықты. Тек, сондай үнсiз тұрыстың соңынан ғана папиросын қолына алып тұрып:
– Тәкежан, Ысқақ, Шұбар! – деп, қатаң үнмен қатарлап санағандай, iрiктеп атады да, – үш болыс, үшеуiң былай оңаша шығып кетшi! Менiң сендермен сөзiм бар! – дедi. Осыны айтты да, өзi шалдарға папиросты қолымен iлгерi қарай нұсқап, шетке қарай оқшаулана берiстi.
Тәкежан мен Ысқақ семiз денелерi жай ырғалып, шабандап тұрды. Шұбар болса, ең алдымен лып етiп, сұңғақ бойымен тiк басып, Абайдың артынан шапшаң ердi.
Аз кiсi боп, дөңгеленiп отырысқан жерден-ақ Абай сөз бастады.
– Мынау Дәркембай мен Дәндiбай осы сиязға дау даулап келiп отыр. Бұлардың былтырдан берi есе ала алмай жүрген жылаулар екенiн мен жақсы бiлемiн. Осылардың көргенiн өздерiңе айтқызбай, мен айтып берсем де, ақыларын жеген кiсiлер жалтара алмайды. Бұл екеуi өз бастарының жоғын қуып кеп отырған жоқ. Исi жатақтың қырық үйiнiң сөзiн әкеп отыр. Қаладан келе жатып" "Балқыбек сиязына ортаңнан кiсi жiбер. Осы екеуiн жiбер. Сияз басында сөздерiңдi мен сендермен бiрге сөйлеймiн!" деп, осында шақырып келген менмiн. Ал бұлардың iсiн бiтiретiн сендерсiң. Осы үш болыс, үшеуiң! Қай жерге барып дау айтса да, бұлардың "есемiз соларда!" дейтiн адамы да сендер! – деп Абай, үш болысқа барлап қарап қалды.
Тәкежан Абайды жақтырмай, қыжыртып отыр екен.
– Е, "сөзi сендерде" деп, бұларыңның аулын шауып, кiсiсiн өлтiрген Тәкежан, Ысқақ бармекен? Немене, бұл екi қу көк шолақты қылқитып әкеп, маған зәулi қып отырсың? Түсiнен шошысын деп отырсың ба, сұмитып әкеп бұларыңды! – деп ұрса сөйледi.
Абай қатты сызданып қабақ түйдi. Тәкежанға үлкен ашумен, ақыра сөйлеп жiбердi.
– Өй, Тәкежан, аспай сөйле. Аяғыңды аңдап бас! Бұл кәрiлердiң сыртын сұм көрсең де, iшiнен, iсiнен сұмдық таппайсың. Сұмдық бұлармен бiрге туған жоқ. Болыстық сенiмен де бiрге туған жоқ.
– Құдай құртқан қуларыңды жоқ-жiтiк еткен мен деп пе ең ендеше!
– Сенсiң!
– Тапқан екесiң жабар жаланы!
– Сенсiң! Өзiң болмасаң атаң Өскембай, Құнанбай, Мырзатайлар! Бұлар баяғыдан суыңмен кiрiп, күлiңмен шыққандар. Сенiң тұқымыңның есiгiнде ата-анасымен малайлық, құлдықта күн кешкендер. Күшiн алып, түсiн алып, бүгiнде қартайғанда керексiз деп қағып-қуып тастаған күн қақтыларың! Жарлылық, жарым-жандығынан басқа түк жазығы жоқ. Жылаулар ағайын осылар! – деп қабағын түйдi.
Бұл арада Абайдың ызалы долылықпен құшырланған ойына қайраулы қара балта, кек балтасы келдi. Ең әдiл өкiмдей, тағы да бiр еске алынып, бұның зығырын қайната түстi, тағы да қатты үнге басты.
– Қыңыратқымай, түзу сөйлес. Дәл осы Балқыбек жиынының үстiнде ақы адал малын түп-түгел алдарына салыңдар! Саласыңдар және! Осы отырған Құнанбай баласы, үш болыс, мынау төрт арыс жиынында масқара болмаймын десең қазiр кiрiсiңдер! Бұлардың ақысы өздерiңде де бар. Қол астарыңа қараған өзгелерде де бар. Тапжылмай отырып, осыны орындайсыңдар. Болмаса, дәл осы орыннан тұра бере, iске кiрiсем! Бер қазiр жауабыңды! – дедi.
Абайдың ендiгi сөзi Тәкежанға ерiксiз ой салатындай боп, тоқыратып тастады. "Орыннан тұра бере, iске кiрiсем" дегенi – "ұлыққа, Оязға барып айтамын" дегенi. Бұл Тәкежанның жүрегiн су еткiздi. Ол үндемей қалған едi. Ысқақ та әлi үн қатпай, Абайға тiктеп қарай алмай отыр. Жатақтан алынып, Ақымбет аулына барған жетi аттың дауы, бағана Дәркембай көрген жерде-ақ Ысқақтың көңiлiнен кетпей отырған. Ол туыс iшiнде Тәкежанмен үнемi ыңғайлас жүргенмен, Абайды сыйласа да, қорықса да, өз қасында әрдайым үлкен ұлықтай көретiн. Бұған қарағанда, Абайға әр кезде оңай жауаптасып, сөзi өтiмдi келетiн – Шұбар. Ысқақ ендiгi дәменi содан күтiп, Шұбарға қарады.
Абай мен Тәкежан түс шайысып қалғанда, Шұбар өзi қатыспай қалуды қисынды таппады. Бiрақ сөзiн Абайға қарап айтпай, Дәркембайға бет бұрып сөйледi.
– Жә, ағайын, сендердiң, өз ауыздарыңмен айтатын арыздарың бар ма? Не тiлеп, не даулап келдiң? Сөз алды басталды ғой, ендiгiсiн өздерiң айтып көршi, кәнi! – дедi. Жәй, сабырлы, бейбiт адам үнi.
Дәркембай сөзi тiзбегiмен көмейiнде тұрғандай, сай екен. Қатқыл, батыл үнмен сапылдап сөйлеп кеттi.
– Бiз пәле қуып, дау қуайын деген жандар емеспiз, шырақтарым. Оны қуар дәмем кәнi, дәрменiм кәнi? Байды арқаланып, кiсiнiң артығын сұрап алайын деп те жүргенiм жоқ. Ақы адал малымды iздеп келдiм. Өзiм ғана емес, көбiмнiң көлдей тiлегiн әкеп отырмын. Екi түрлi дауым бар. Қырық үйлiнiң екi есе боп кеткен есесi бар. Әуелгi сөзiм: былтыр пiсiп тұрған бес жер егiнiмдi мынау Тәкежан, Майбасар және шырағым Шұбар, өз аулыңның, анау Сүгiр аулының жылқылары күздi күнi жеп кеттi. Ақ-еспе, Сар-жырық, Тақыр-тұма, Қашамада ауылдарың отырғанда, кезегiмен төрт түндей түсiп, тып-типыл құртып кеттi. Соны былтыр жоқтап ем, биыл жығылған үстiне жұдырық деп, көктемде жаңа қылтанақтап келе жатқан тағы бес жер егiнiмдi, сол жаңағы ауылдар тағы таптап, қара топырағын шығарып кеттi. Бiзге дән орнына, шаң қаптырып кетiстi. Көкке ұлытып кеттiң, ағайын! Сол бiр сөзiм. Екiншiм мынау: – Ысқақ шырағым, сенiң Қызыл-мола болысына қараған, қан құйлы ұрының аулы – Ақымбет аулы бар. Жетi бiрдей атымды алып барып, көрiнеу көзiн жоғалтты. Осы екi шал қуа бардық. Сорғалаған қан, сойқақтаған iз дегендей, ант амансыз, жан күмәнсыз, жалтартпай отырып, ұрылардың мойнына салдық, бiрақ араға хат жүрдi. Сыбыр-сыпсың, сәлем-сұмдық жүрдi. Шығарып берген ұры қасымнан табылды. Соны қимады ма, жә болмаса, Ысқақ өзiң, қол астына қараған Ақымбет аулының сөзiне бұрын сендiң бе? Жетi бiрдей атымнан жетi лақ алмастан, ұлардай шулап, тағы қалдым. Абайға айтпай, кiмге айтам? Есемдi әперер жиын болса, мұңымды шақпай, жоғымды қумай, қайтiп қалам? Менiң сөзiм осы-ақ болыстарым! – деп, Дәркембай сөзiн аяқтады.
Тәкежанның iшiнде Дәркембай сөзiнiң тұсында, неше рет толқып келген ыза мен томырық ашу бар едi. Бiрнеше рет қозғала түсiп, Дәркембайға қабақ түйе қарады. Ақырып, ұрыспақ болған адамдай, оңтайланып та көрiп едi. Бiрақ алғашқы қақтығыста Абайдан тайлығып қапты. Қайнаған ашуын сыртқа шығара алмады.
Дәркембай дауынан соң, жиын бiраз үнсiз отырып едi. Аз уақытта Шұбар ептiлiкке салды. Ол бұл сөз ұлыққа жетсе де, билер алдына барса да, осы отырған Құнанбайдың үш болыс баласына абырой әпермей, жаманат келтiретiнiн тез аңғарды. Әсiресе, Абайды тыйып тоқтату қолдан келместей. Шұбардың ептiлiгi ендi үлкен сөздi жайлап бiтiру, зәрсiз тарқату жөнiнен байқалды. Ол Дәркембай, Дәндiбайға көптен бергi сырлас, мұңдас кiсiше жабыса сөйлеп, жылы жүзбен жан тартты. Сөзiне күлкi аралас, жылылық кiргiздi.
– Сүйтiп, екi кәрi, жайларыңды аңғарсам, бүгiн есе берер түрiң жоқ. Өздерiң менiң болысымның қазағысың. Сыртпен даулассаң, сөзiңдi өзiм қуатын қарашым екесiң, бүгiнде, бiрақ, қарашы десем де, жуандап тұрсың, – деп күлiп алды. Бiр жағында жүйрiк жоқшың Абай ағам отыр. Оның ар жағында, былай тартса Оязы, былай тартса төбе биi. Сонымен, сен екеуiң қырық үйлiнiң iшiнде, "ең жолы болғыш, ақжолтай шалдар болдың ба!" деп отырмын. Түбiнде құдайға қараған мақұл! – деп, Тәкежан мен Ысқаққа көз тастады. Бұлардың ақысын өзiмiз де жемейiк, өзгеге де жегiзбейiк, туысқандар! Сөз аяғы сол болсын. Тек қазiр осы арада Абай ағам кесiгiн айтсын да, тыным, тыныштығын тапқызайық бұл сөздiң! – дедi.
Мынау сөз, мына билiктi неше қырға төңкерiп және туралап алып шыққан Шұбар, Абайға жүйрiк көрiндi. Iшiнен: "Тәкежан, Ысқақтан мынау сонағұрлым зерек екен. Мынаның алды бар-ау! Тек қайда барар екен!"– деген болжалын шеше алмай, ойланып қалған.
Дәндiбай өзi дауға араласпаса да, Шұбардың жаңағы сөзi Тәкежанды көндiрiп, бұларды ырзалап Абайды тоқтатып және Құнанбай баласының абыройын арашалап жатқан епшiл сөз екенiн әбден аңғарды. Ендi тоқтамастан басын изеп, әлдененi құптағандай боп отыр едi. Бiраз ыңырана түсiп:
– Е-е! Сөз жүйесiн тапса, мал иесiн табады-дағы. Олай болса, соқырдың тiлегенi екi көзi, төреңе құлдық, шырағым. Дегенiң болсын! – дедi.
– Айтсын, айтсын! Шұбар барды айтты, кесiктi Абай ағам айтсын! Тұрдық, болдық сонымен! – деп Ысқақ та тез көне кеттi.
Екi iнiсi, екi болыс ұйғарған соң, Тәкежан да ендi жалтарып, дауласуды құп көрген жоқ. О да, сазарған бойында үндемей отырып, Абайдың кесiгiн тосты. Ақыры, бар жиын Абайдың өз аузына қараған едi. Ол сөздi қысқа қайырып, тура кесiктi айтты.
Абай билiгi бойынша жатақ былтырғы мен биылғы егiнi үшiн бiр жер егiнге екi қарадан, жиырма қара алатын болды. Биылғы жетi жылқы үшiн, басына қосақ, соңына тiркеумен он "тоқ" алатын болды. "Тоқ" бұл елдiң кесiктерiнде не жақсы ат, не құлынды бие, не бұзаулы сиыр болады. Егiннiң жиырма қарасын да, әуелде жиырма қара деп, бiр атаса, кейiн Абай анықтап жиырма "бестi" деп, "қақ" деп кестi. Абай кесiгiне екi шал қуанғаннан үн қата алмай, тек iштерiнен ғана сыйынғандай. "Я сәт, әумин! Айтқаның ақ болсын!"– десiп отырған.
Үш болысқа бұл кесiк өрескел тәрiзденгенмен, олар амалсыз, титығы құрып, үнсiз қалды. Бiр берген соң билiкке дауласу, келiсiмдi қайта бұзу болады. Оған Абай ендi қайтып ырық бередi деп, Тәкежан да, Шұбар да үмiт қыла алмайды. Абай бұлардың кесiктi ауырлап отырғанын аңғарса да, елеген жоқ. Тағы да ешқайсысына шырай бермей, түйiлiп отырып, соңғы сөзiн айтты.
– Бұл билiк айтылды. Ол бiр кезең. Ал iс болуы, мына екi өлермен шалдың қолына мал тиюi тағы бiр кезең. Билiктi iштерiңнен ауырлап, сырттарыңнан шала дүмбiлез көнгенсiп отырсыңдар. "Күн iлгерi көрермiз!" деп отырғандарың болар. Кесiгiм кесiк болатын болса, сол жаңағы отыз қара, дәл үш күн iшiнде, мынау екi шалдың алдына, "тоғы – тоқтай", "қағы – қақтай", төрт аяғынан басқан мал болып, айнымай түсетiн болсын. Үшеуiң де болыссың. Ақымбет аулы – бiрiңнен, Сүгiр, Майбасар – бiрiңнен, ал өз малдарың – өздерiңнен жалтарып кететiн қиын мүлiк емес. Қазiр атшабарларыңды менiң көзiмше жан-жаққа шаптырыңдар. Дәл үш күн iшiнде малын түгелдеп тұрып, тiзiп тұрып берiңдер! Соны берiп тұрған жерлерiңде, iстiң басы-қасында мен өзiм болам. Оған шектi мынау екеуi осы арадан тапжылмайды. Сөз бiтсе, мiнi осымен бiтедi. Ұқтың ба тегiс? – деп, тағы да байлауын берiк түйiп тоқтады.
– Ұқтық, ұқтық! – деген сөздердi болыстар аузынан Абай қадала тосып отырып, ықтиярсыз тартып алғандай болды. Содан соң папиросын тартып, шалдарын ертiп ап, жүрiп кеттi. Осыдан үш күн өткен соң, Абайдың айтқанындай он "тоқ", пәлен "қақ" деп өлшенетiн бестiге барабар мал бастары тегiс түгелдендi. Дәркембай мен Дәндiбайдың алдына анық отыз қара түстi. Екi шал қуаныштарын қойындарына сыйғыза алмай, қайта-қайта тамсанып, тамашалай бередi.
– Жатақ сорлы қандай қуанар екен.
– Мал төлеуi емес. Мынау қалыңмал да емес! Тiптi ердiң құны болмады ма?
– Жатақ жатақ болғалы қолы есеге бүйтiп жетiп көрiп пе едi? Жетем деп ойлап па едi?
– Айналайын, Абай-ай!
– Тек алдыңнан бағың ашылсын! – деседi.
Мал түгелденiп болғанын Абай келiп көрдi. Бұларды ендi жөнелткелi тұрған жерде тағы бiр күдiк туды.
Оны сездiрген сақ, қырағы Дәндiбай. Кiшкене жыпылық көздерiн жиi қағып, сықсия күле тұрып, Дәндiбай сөйледi:
– Абайжан! Әперуiн әпердiң. Қыруар малды алдыма салдың. "Жатақтың бiр қызы емес, бес қызының қалың малы " десем обал емес. Бiрақ көкейiмде бiр күдiгiм, уайымым тағы тұр. Сонау бауырға қарай екi шал, мына қыруар малмен бара жатқанымызда Тобықтының ба, Найман-керейдiң бе ұрысы екеумiздi екi жерге қылжитып, тағы тартып әкете ме деп тұрмын! – деген.
Дәндiбайдан гөрi тәуекелi мол, әлi де көкiрегi зор Дәркембай:
– Е, қойшы, су жүректене бермей! Кiм аңдып тұр дейсiң? Ел iшi емес пе! Жүргiншiлер болар, iлесiп кетемiз! – деп едi.
Абай осы малдың жатаққа түгел жетуiне бұл күндерде өзi де iштей асығып, үлкен жұбаныш етiп қарайтын.
– Жоқ, Дәркембай, осы Дәндекең дұрыс айтады. Ел арасы қашық. Сырт пен бауыр аралығы елсiз. Мен Дәндiбайдың қаупiн дұрыс көрем. Қой, олай болса, қастарыңда тым құрса бiр сергек жас жiгiт болсын! – деп, өзiнiң маңында жүрген Баймағамбеттi шақырып алды.
– Баймағамбет! Сенi мен жол жүргiзгелi тұрмын. Қазiр, мынау екi кәрiңмен бiрге, осылардың малын айдасып, Байқошқардағы бiздiң ауылға бар. Содан кейiн астыңа атыңды мықтап сайлап ал да, осы малдарын айдасып отырып, Ералыға, жатаққа өз көзiңмен амандап апарып, түгел табыс етiп қайт. Әйгерiмге сәлем айт, мынау екi ақсақалды күтiп, сыйлап жөнелтсiн. Және сандықта жатқан алтыатар бар, саған соны берсiн. Ал, қарттар! Ел-жұртыңа сәлем айт! – дедi. Кәрi достарын осымен аттадырды.
Дәл осы кезде, сонадай бiр шетте Тәкежан бөгде бiр кеңесте болатын. Оның қазiр қасында отырған адамдары, Бауыр елiне мәлiм, атақты екi ұры – Серiкбай мен Тұрсын. Бұл екеуiнiң жастары құрбылас, денелерi де кескен теректей, тұтас балғын – бiр бiтiмдес. Өздерi әрi жас, әрi тынымсыз жатпас, анық сойқанды ұрылар болатын. Сондай болуына, бiр жағынан осы Тәкежанның өзi де себеп едi. Екi ұрыны да алыстан шыжымдап, өзi сақтайтын. Бауырдан қыстау берiп, сол жаққа орнықтырған да өзi. Ендi осы екеуiн оңаша алып, Тәкежан жаңа ғана малын әкетiп бара жатқан Дәркембайларды нұсқаған.
Екi ұрысын сiлейте боқтап алып:
– Екi ит, мынау сұм жатақта кегiм кетiп барады. Сол кегiмдi сен екеуiң жоқтап әпермесең, жау қуғанда жалғыз қазық ұрсын, екi сүмелек! – деген.
Тұрсын сөзiн салмақтап, тiлiн шайнап сөйлейтiн және тәйтiк сөздi, қылжақпас.
– Уай! Тәк-к-к-е-жанай, қолым-д-ды ғана босатшы. Әк-к-еңнiң... Жатақты ма? – деп, қазiр-ақ бiр кердi бастағысы келдi.
Серiкбай бұл жатақпен осы жолда даулы болған. Мойнында айыбы да бар. Сондықтан асыққысы келмедi. Ол арам ойлайтын, тақыс едi.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Абай жолы - 52
- Parts
- Абай жолы - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4226Total number of unique words is 208734.6 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4238Total number of unique words is 213935.4 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4296Total number of unique words is 204035.8 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4202Total number of unique words is 218933.8 of words are in the 2000 most common words48.8 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4223Total number of unique words is 208433.1 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4191Total number of unique words is 203633.8 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4168Total number of unique words is 214435.4 of words are in the 2000 most common words51.1 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4200Total number of unique words is 208034.3 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4165Total number of unique words is 215233.9 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4220Total number of unique words is 208335.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4318Total number of unique words is 209336.9 of words are in the 2000 most common words53.1 of words are in the 5000 most common words61.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4267Total number of unique words is 219234.2 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4287Total number of unique words is 221932.2 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4236Total number of unique words is 215732.5 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4187Total number of unique words is 217731.2 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4322Total number of unique words is 223834.4 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4288Total number of unique words is 211834.1 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words55.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4232Total number of unique words is 212034.0 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4259Total number of unique words is 219334.1 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4317Total number of unique words is 218635.4 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4214Total number of unique words is 220732.9 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4322Total number of unique words is 219534.3 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4248Total number of unique words is 223633.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4212Total number of unique words is 220835.5 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4147Total number of unique words is 214833.1 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4151Total number of unique words is 227431.9 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4194Total number of unique words is 215825.7 of words are in the 2000 most common words37.6 of words are in the 5000 most common words43.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4389Total number of unique words is 219127.4 of words are in the 2000 most common words40.5 of words are in the 5000 most common words46.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4368Total number of unique words is 227725.0 of words are in the 2000 most common words36.6 of words are in the 5000 most common words42.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4194Total number of unique words is 225825.1 of words are in the 2000 most common words36.2 of words are in the 5000 most common words43.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4256Total number of unique words is 220525.4 of words are in the 2000 most common words37.0 of words are in the 5000 most common words43.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4252Total number of unique words is 222626.3 of words are in the 2000 most common words39.0 of words are in the 5000 most common words45.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4244Total number of unique words is 213925.9 of words are in the 2000 most common words37.6 of words are in the 5000 most common words44.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4154Total number of unique words is 223124.5 of words are in the 2000 most common words35.2 of words are in the 5000 most common words41.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4159Total number of unique words is 228324.2 of words are in the 2000 most common words36.4 of words are in the 5000 most common words42.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4026Total number of unique words is 220624.0 of words are in the 2000 most common words34.8 of words are in the 5000 most common words40.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4136Total number of unique words is 220925.4 of words are in the 2000 most common words37.5 of words are in the 5000 most common words44.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4226Total number of unique words is 220924.9 of words are in the 2000 most common words36.5 of words are in the 5000 most common words42.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4160Total number of unique words is 218425.8 of words are in the 2000 most common words36.5 of words are in the 5000 most common words42.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4119Total number of unique words is 228324.2 of words are in the 2000 most common words35.8 of words are in the 5000 most common words41.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4247Total number of unique words is 227024.2 of words are in the 2000 most common words36.6 of words are in the 5000 most common words43.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4216Total number of unique words is 231424.4 of words are in the 2000 most common words35.7 of words are in the 5000 most common words42.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4134Total number of unique words is 204726.6 of words are in the 2000 most common words37.1 of words are in the 5000 most common words42.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4225Total number of unique words is 222225.1 of words are in the 2000 most common words37.0 of words are in the 5000 most common words43.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4230Total number of unique words is 217825.6 of words are in the 2000 most common words38.4 of words are in the 5000 most common words43.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4036Total number of unique words is 218726.1 of words are in the 2000 most common words37.4 of words are in the 5000 most common words43.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4153Total number of unique words is 206625.3 of words are in the 2000 most common words37.3 of words are in the 5000 most common words43.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4077Total number of unique words is 216824.9 of words are in the 2000 most common words35.9 of words are in the 5000 most common words41.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4132Total number of unique words is 222025.2 of words are in the 2000 most common words35.7 of words are in the 5000 most common words42.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4044Total number of unique words is 212225.2 of words are in the 2000 most common words35.7 of words are in the 5000 most common words41.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4197Total number of unique words is 224724.0 of words are in the 2000 most common words34.5 of words are in the 5000 most common words40.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3828Total number of unique words is 202725.0 of words are in the 2000 most common words35.3 of words are in the 5000 most common words42.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4225Total number of unique words is 226626.7 of words are in the 2000 most common words38.5 of words are in the 5000 most common words44.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4249Total number of unique words is 208125.5 of words are in the 2000 most common words37.4 of words are in the 5000 most common words43.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4136Total number of unique words is 217825.4 of words are in the 2000 most common words37.8 of words are in the 5000 most common words44.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1428Total number of unique words is 90732.5 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words