Latin Common Turkic

Абай жолы - 33

Total number of words is 4244
Total number of unique words is 2139
25.9 of words are in the 2000 most common words
37.6 of words are in the 5000 most common words
44.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Осы сәлемдi ести сала Базаралы атқа мiнген. Ол ең әуелi бұл iстi естiгенде, ғажап халге ауысып, бiр ауыз үн қатпаған. Оң дегенi де, терiс дегенi де мәлiм емес. Не бiр қатты ашу ма? Не болмаса тiстенiп алып "өле көрсем де, шыдадым" деген жiгер-қайрат бекiнiсi ме? Әйтеуiр, қатты сезiм бұны буып-түйдi де, әлi күнге үнсiз жүрген. Бiрақ соның орайына, күнi бойы, тек айналадағы жұрттың үнiн қас қақпай тыңдаумен болған. Ол Бөкеншiнiң шарасынан асып, бұрқ-сарқ етiп жатқан хабарын да есiттi. Жат хабарды Жiгiтек алғаш естiген жерде, бiрталай ақсақал, қарасақал боп, Оралбайды қатты кiнәлағанын да бiлдi. Ол ғана емес, кейбiр топтың әуелде: "Бөкеншiмен кетiспеймiз. Ағайын бетiн не деп көремiз? Екi тентек iсi болса, елге ылаң болмасын. Жiгiтке айып тартқызып, қызды қайырту керек" дегендерiн де естiген. Осыны да үнсiз, жауапсыз тыңдап шыққан-ды.
Тек түстен соң ғана Бөкеншiнiң "жылқы алам", "ауыл шабам", "Жiгiтекпен жасасып, соғысам" деген асқақ сөзi келе бастаған соң, Жiгiтек жиындарының бетi өзгере бастады.
Өзгерткен бiр себеп – хабар болса, екiншi себеп – бiр топ жастар мiнезi. Бұлардың басы – Қарашаның Абылғазысы.
Ол Оралбай iсi Бөкеншiге мәлiм болысымен-ақ, ат үстiнен түскен жоқ. Тiптi елден бұрын кеп, Керiмбалаға өзi амандасып: "қадамың құтты болсын!" деп көңiл бiлдiрген. Аға жақынның ең алды өзi едi.
Содан соң күнi бойы не қойшы-қозышыны, немесе бие қайтарған бала жiгiттердi, не ел қыдырған қатындарды жансыз етiп, Бөкеншiге құлағын түрiп.отырған. Бұл адамдары, тек сыртқа қимыл-қозғалысты бағатын "сырт көз" болса, содан соңғы ең бiр шебер iсi – өз аулындағы Бөкеншi қызы, бiр келiншектi дәл Сүгiр аулының өзiне ерте жiберiп қойған. Сол келiншек барысымен Қапаға жетiп, күнi бойы Әкiмқожа мен Қапаның отауында болды. Қасында тайға мiнген Ержан деген бала бар едi – қайнысы болатын. Соны Қапамен екеуi Абылғазыға кезек сәлем айтып, күн ұзын талай жiберiп алды. Баланы бiр белдiң астында Абылғазының қойшылары тосып, қайта жiберiп отыратын. Керiмбаланы өзi аттандырып салып, Қапа таңертең Әкiмқожадан қатты таяқ жеген-дi. "Сенен жасырын сыры жоқ. Ауылға қастық еттiң!" деп, күйеуi сабаса да, Қапа қайын сiңлiсiнiң тiлеуiнен бетiн бұрмаған. Үндемей, сыр бермей таяқты көтерген де, ендi шамасы келгенше Оралбай мен Керiмбаланың керегiне жарамақ едi.
Бар Жiгiтекке, Бөкеншi туралы ең деректi сөздi алып келген Абылғазы, үлкен ептiлiк жасады.
Ол әуелi Оралбайды ақтайтын кiсi боп келген жоқ. Дел салда отырған жиын, Оралбайды ұстап берудi де, Бөкеншiге қарсы тұруды да шеше алмай жатқанда, Абылғазы Бөжей үйiне келдi. Ақсақал, қарасақалдың тап ортасына батыл басып кiрiп, үй ортасына бiр тiзелеп, жүгiнiп отырды. Тымағын алғанда, сұлу бiткен кесек жүзi салқын едi. Үлкен басын, соғысармандай боп, ақ шытпен қатты байлап апты.
Бөкеншi сөзi шыдамнан асып бара жатқанын, әсiресе, айта келдi. "Ауыл шаппақ, жылқыға тимек, тұрысатын жер айтысып, өлiспек. Бұған ендi қызды қайтарғаның да шара болатын емес. Қанды мойын айыпкер боп, түгел Жiгiтек тiзе бүгетiн боп тұр. Одан басқаға Бөкеншi ашуы қайтатын емес. Ендеше соған бiлгенiңдi қыл, әкетай, елдiктен кетiппiз. Қор болыппыз, ашуыңды тарқат, саба менi ашуыңды бас, малымды ал! Менi қатын ет, үйткенi, менде азамат жоқ. Менде қауқар жоқ, қормын" дейiк. "Сүйтiп, алдына түсейiк!" деп, Жiгiтек намысын қатты соққыға алған. Содан қайта қатулана түсiп, суық, құбылып алып:
– Сонша жер табанға түсiп жалпыетек болар не дүниенi бүлдiрiппiн?! Екi ғана, ес тоқтатпаған жастың албырттығы ма? Сол үшiн елдiктен, әруақтан, ежелгi достықтан кетер болса, Бөкеншiнiң сенi қимағаны қайсы? Ол сенi қиып қорлап кетсе, сен неңдi аяп iркiлесiң? Нең қалып едi? – деп, аса өткiр сөйлеп, батыл келген.
Осы сөзден соң Жiгiтек берiк байлау жасамаса да, бiрақ таңертеңнен бергi екi ұдайлықтан, былқ-сылқтан арылып, сөздi бiр араға түйген-дi. Сол түйiнi бойынша, iстiң бәрiн Бөкеншiнiң өз мiнезiне қарай iстейтiн болады. Жiгiтек қазiр жауапкер ел, сондықтан өзгенiң аңысын аңдау.ең үлкен тәсiл болмаққа керек. Әзiрше Бөкеншiнiң алдына түсiп, айыпкер боп беталды бойсұнбайды. "Бөкеншi жақсы сөйлесе, жақсы ағайынның көңiлiн дауалаймыз. Жаман сөйлесе, кiнә өз мойнында – жығыла кете алмаймыз!" деп, сөздi осыған сарыққан.
Базаралы бұл кеңестi де өз құлағымен естiп, үн қатпай кеткен едi.
Қоналқалық орын таба алмай жүрген айыпкер iнiсi мен жаңа келiнiне келе жатқанда, осындай көп хабарға қанып келген-дi.
Оралбай мен Керiмбаланы кешке жақын, бiр үш-төрт үйлi кiшкене кедей ауылға әкелiсiп едi. Жүдеу үйдiң иесi – жас жiгiт Бөкембай бұлардан үркiп қорықпады.
– Сенен жаным аяулы емес. Осында бол! – деп, аз лағының бiрiн сойып жатыр.
Базаралы осы үйге келсе де, Оралбаймен көп сөйлескен жоқ. Оның өзiн тiптi сөйлеткен де жоқ. Тек, Керiмбаламен екеуiне қатар ескертiп:
– Ел көзiне тентек болсаңдар да, иесiз, панасыз емессiңдер. Кiнәласса да, қайда кетушi едi жұртың? Көтермейiм десе де, көтередi ауыртпалығыңды. Болар iс болды, тек өкiнбеңдер. Берiлмейсiңдер, бергiзбеймiз! Бермеймiн, қасыңдамын. Өзiм хабарласып тұрам! – деген.
Осының алдында дәл осы соңғы айтқан байлауына өзi бекiнген соң, түс ауа, Абайға хат жазып, кiсi жiберiп едi.
Салмақ салып, ағалық, базыналық бәрiн қосып, "болды бiр iс. Аралас, тартынба, қорған бол. Тiптi болмасқа кетер болса, билiгiн өзiң айт" деп тапсырған.
Абай осы сәлемдi естiген жерде, оның қасында Ербол мен Әмiр бар-ды. Сол екеуiне ақылдасқандай боп:
– Жә, бiз бұған не дейдi екемiз? – деп, бiр қойып едi. Әсiресе барлағаны Ербол болатын. Соған қарап:
– Бөкеншi – өзiң болсаң, Жiгiтек бауырың. Оның iшiнде Оралбай, Керiмбала болса – тiлеуiң бiр құрбың, тату жас, достарың. Әуре-сарсаң осы болушы ма едi, бұл қалай болды, Ербол!? – дедi.
Ербол өзi де осындай толқында болатын.
– Мұның бәрiнен жаманы, ара ағайынның мiнезi болады. Сол деген жерден шықпайды ғой, Абай. Осындайдың тұсында пәленi басам демей, түлкi бұлтаққа салатындар.көп шығады. Мынау екi жас қапыда сондай пәленiң сылтауы болғалы тұр. Қолдан келсе, пәленi өрбiтпе. Жаны ашығанның iсi сол! Менiң ақылым осы-ақ -дедi.
Абай өз досына аса бiр ырзалықпен қарады. "Бөкеншiмiн" деп ұранға қызып отырған жоқ. Абайға: "Сен өз басың адам боп, азаматтық биiктен табыл!" деп отыр. Сөзi шын, тереңдеп ойлайтын кiсiнiң түкпiрлi сөзi. Ербол туралы iшiнен қорытқаны: "бұның – адал адамның да, еркектiң де сөзi ғой. Түбiнде Ербол осы елдiң сүбе адамының бiрi болады-ау, бара-бара!" деп бiлдi.
Әмiр өзiне арналған сөз болмаса да, Ербол тоқтай салысымен, iле сөйлеп жатыр, Абай Ербол туралы ойланып қалып, оның сөзiнiң басын аңғармап едi. Ендi тыңдаса, жас, таза бейiл, қызу жiгiт:
– Оралбай мен Керiмбаладан аянып қалғанымыз ұят. Бар көмегiне жарау керек. Қаракесек азар болса мал алар, айыбын алар. Болыспай қала алмаспыз. Мен, мiнерiне ат, iшiп-жемiне сойыс жiберу керек деймiн! – дедi.
Абай ақырын күлiп, бас изедi де:
– Бұның да бiр алуан дұрыс байлау. Сенiң қолыңнан бүгiнде одан зордың өзi келейiн деп те тұрған жоқ. Тым құрыса дос замандастарың бейiлiңдi көрсiн, Әмiр. Бөтен жұртқа, көп көзiне дабырайтпа! Бiрақ жаңағы атаған көмегiңдi, өз атыңнан сәлем айтып, Оралбай мен Керiмбалаға жөнелте бер! – дедi.
Осындай үй iшiндегi iшкi кеңестеп соң, Абай Ұлжан үйiндегi жиынға келген.
Онда бұл уақытта бар Айдостың әр атасынан келген атқамiнерлер қымыз iшiп, қызынып отыр екен. Қазiр төр де, сөз де Майбасар мен Жақыпта. Солар қасында қызара, бөртiп, оқта-текте күле түсiп, қоздана сөйлеп қойып, Тәкежан отыр. Көтiбақтан келген Жиренше, бұлардай емес, тартынып отырған сияқты. Топай кiсiсi Базар да онша көп шешiлмейдi. Бiрақ Майбасар, Тәкежанша жеңiл жортып, әр саққа кетiп, әлденеге сүйсiнгендей көтерiңкi отырған – Торғайдың адамы Даданбай көрiндi.
Абай басында үндемей барлап, жұрттың қабағын бақты. Төрт ата Айдостың екеуi бiр мiнезде, екеуi бiр мiнезде отырғандай. Ендi бiраз байқастап барып, Майбасар мен Жақыпқа қарап, Абай:
– Ал мына екi ағайын лаңына не дескелi отыр бұл жиын, ара ағайын? Сөз ұстатып, Айдос атынан Бөкеншi, Жiгiтекке кiсi жөнелттiңiздер ме, жоқ па? – дедi.
Әуелi Жақып қысқа жауап қайырды:
– Жоқ, жiбергенiмiз жоқ! – дегенде, Майбасар бұдан ары ашыла түстi.
– Не деп жiберемiз кiсiнi? Бiтiм айт деп отырған ағайын болса бiр сәрi. Бiрiмiздi "құпта" деп отырған жоқ па? Қайсысына болысайық!
– Сонымен ара қарындас, әншейiн үндемей, түк бiлмегендей боп, қарап қалмақ па?
– Түбi қарап қалмас. Неге үйтсiн?
– Ендеше, екi елдiң араздық өштiгi өрши түссiн деп отырмыз ба?
Абай сұрақтары тергеудей боп, үй жиынын ерiксiз мойын бұрғызып барады. Жұрттың бәрi басқа сөздi қойып, мына қағысуды тыңдауға кiрiстi.
Майбасар Абайдан әзiрге сөзге ығыспағандай:
– Бұл пәле қозданғалы тұрған бiр өрт емес пе? Оған қазiр айтқан басу сөз ем болмайды, сол отты үрлеу ғана болады.
– Е, олай болғанда, әйтеуiр шығатын өрт екен, сол шығып болсын деп отырмыз ғой.
– Ашу алды, ақыл соңы. Әуелi Бөкеншi өрекпiп барып, өзiнiң ашуына ие болатын шаққа жетсiн. Өрт шықса, оны алдынан шығып өшiрмейдi, қуа өшiретiндi бiлесiң ғой! дедi.
– Осыны да "ел тыныштығын, татулығын ойлау" деймiз-ау! "мен кiрiсем, емшi, жамаушы болам. Бiрақ, менi солай араластыру үшiн, әуелi өзiң пәлеге бата түс өртене түс" дейдi екенсiз, ә? – дедi. Ендi Абай ашулы едi. Жиренше мен Базар, Абайға: "анық, осы сөзiң мақұл" дегендей боп, ентелесе тыңдады.
– Бәсе, осы жым-жырт отырыстың бабын мен де таппай отырмын. Жаны ашыр болмайды ғой, бұндай! – деп, Жиренше тiптi күйiнiп отырғандай болды.
Ол тегiнде Жiгiтек пен Көтiбақ достығын қимайтын-ды. Бөжей, Байсал тұсынан қалған достық болса, оны жаңа басшы – Жиренше өзiнiң сақтауына, бағуына қарыз деп бiлетiн, Топай болса, тегi осындай ағайын iшiнiң араздық салқындығына, қулық тәсiлiне көп ермей, тура, әдiл мiнездi болғанды артық санайтын. Осы екi ата сонымен Майбасарлардың iркiлiп, тартынуын бағанадан босаңсыта алмай және дәл сырларын ашып сала алмай отыр едi. Абай сөзi ашылысуға қамшы болды. Сол жайларды аңғарып отырған Тәкежан Абайдың бағанадан бергi тергеуiне ырза емес болатын.
Абай жаңағы соңғы сын сөзiн айтып, "ағайын iшiнiң тыныштығын тiлемей, өртiн iздеген мiнез бар" дегенде, ол iле қағытты:
– Өрт, өрт дейсiң! Соның рас, өрт. Бiрақ бiз бастап, бiз тiлеген өрт демекпiсiң өзiң? Тiптi, түкпiрдi қазыссақ, өрт ендi шығайын деп отырған жоқ, бұрын шығып қойған жоқ па? Оралбайың мен Керiмбалаң салған жоқ па? Соны көрмей отырмысың? Жоқ, әлде "ән" деп, "сән" деп, осы жаз бойы өзiң серiмастанып ең, сондағы серiктерiңдi әдейi бүркеп отырмысың!? – деп қатты кекетiп, мазақтай күлдi.
Абай күлген жоқ, бiрақ қысылған да жоқ.
– Е–е, айыпкер табылды де! Ол – ән екен! Әндi сүйген мен екем ғой! Менiң аулымда Оралбай мен Керiмбала ән салыпты, содан екен ғой! Олай болғанда, тыныштық, татулық күнде, Кiшекең, Бөбең жасының, сенiң аулыңнан iшкен қымызын, жеген қойын тағы айыпкер деп қосамыз ғой! Тiз, тiзе түс! – деп бiраз қадала бердi де, артынан қайта ызаланып, батыл үнмен ашына сөйледi.
– Сеп болуға жарамай отырып, немесе, әдейi сеп болғысы келмей бұқпантай ойнап отырып, айыпкер таппақ! Сеп болмай, еп көздеп, сылтау қуып отырсың ғой, түге! – деп, Ырғызбайдың жиынын жерлеп тоқтады.
Соңғы жылдарда ағайын-ауқымында Абайдың анық iрiлеп келе жатқанының бiр белгiсi осындайда көрiнетiн. Ненi болса көзге шұқып, басқа сабап айтатын. Және соны ашулы қазы, әдiл би түсiнде қатты зекiп, зiлмен айтады. Қазiр ырғаса кеп, соған басқанда, Майбасарлар тоқтап қалды. Абайдың алғырлығы, бет беделi және әдiлдiгi таразыны басып кетiп бара жатқандай. Сөз бен жолда Майбасарлар жеңiлдi. Бiрақ сонда да бұл отырыста Абайдың дегенi болған жоқ. Өзге Ырғызбай бiр бөлек, Абай жалғыз өзi бөлек боп шықты. Мұны қостаған Айдос, Жиренше мен Базар едi. Ал ел емес, екi үлкен атаның сөзi Абайға ердi. Қалған екi ата қарсы болды. Оның iшiнде, Торғайдың, Абайға көнбей Майбасарды ұстанып қалғаны кек-қыжалдан болатын. Жiгiтек iшiнде осы пәлеге қанды мойын айыпкер Базаралы болатынын сезген Даданбай, iшiнен "шоқ бәлем" дегендей боп, әнеугi Балбаланың ызасын есте тұтқан.
Сөйтiп екi ұдай болғандықтан, Айдос тұтас сөз айтып, анау екi елге кiсi жiбере алмады. Бiрақ "пәле өрбiп кете ме, ел арандаса ма" деп қинауға түскен Абай өздiгiнен Сүгiр аулына кiсi шаптырды. Ол жiбергенi – Ербол едi. Ара ағайын сәлемi мен өтiнiшiн Абай Сүгiрдiң өзiне, Әкiмқожаға жолдаған. Тiлегi – "қол қимылы болмасын, iстi насырға шаптырып ап, ежелгi дос Кiшекеңмен кетiсiп қала көрмесiн. Ем табайық, тек жараны ұлғайтпайық. Осыны Айдостың көбi өтiнедi!" деп жiбердi.
Бiрақ Абайлар бiлмептi, Айдос iшiнен Бөкеншiге кеткен алғашқы сәлем бұл емес екен. Майбасар жұрт көзiнше, Бөкеншi кiсiсiне, Айдос сөзiн нақтылы қып ұстатпай, екi ұдай еткенмен, оңаша сөйлескен жерде, Сүгiрге құпия сәлем айтыпты. "Жiгiтекке бата қимыл етсiн, салмағын мықтап салсын, тайқымасын. Айдос түбiнде тентекпен болмайды. Бүгiн алдырып отырған Бөкеншiнiң қасынан табылады" деп жiберiптi.
Майбасар мен Тәкежан мұндай құпия сәлемдi текке айтқан жоқ. Оңаша сөзде Сүгiр кiсiсi бұл екеуiне бiр айғыр үйiр жылқы берудi уәде еткен. Соны екеуi қабылдап отырып, бiр жақтан Айдосты сатып, жаңағы уәде сәлемдi айтты.
Осындай қолтыққа бүрiккен дем өзi ызамен томырылып отырған Сүгiрге, анық қамшы болды. Үйткенi ашу үстiнде аңғармаған Сүгiр өзге сөздiң iшiнен осы сөздi ғана ұқты. Және мұны түгел Айдостың түбегейлеп ұстатқан сөзi деп қалды.
Абай сәлемi бұдан сонақұрым кеш келдi. Күндiз Жiгiтекке жiберген елшiлерi Бөжей аулында боп, бар салмағын салып, " қыз бен жiгiттi қазiр әкеп алдыма сал, қолыма бер, болмаса тұрысатын жерiңдi айт!" деп отырып алған-ды.
Оған Абылғазы кiрiскеннен бергi Жiгiтек байлауы көне алмады. "Бұл – ағайынды ел емес, жауласқан араз елдiң сөзi. Ел сағын сындырмай, келiсетiн сөздi ұстап.кел. Өзiмiздi ақылыңа ала отырып, бiрге ем iздеудiң сөзiн әкел. Сол – ынтымақ сөзi болады. Мыналарың қара күш, зорлық. Кiшекеңдi қорлағаның. Иттiң иесi болса, бөрiнiң тәңiрiсi бар, бұ не қылғандарың? Бiр ғана осы жол болмаса, бұрын Жiгiтек, Бөкеншiден қатал мiнез көретiн не жаманшылық iстеп едi! Екi арамыздан тату ағайын арасы бар ма едi? Қыл өтпестей тәттiлiктi бiр ашуға сатпайық. Кеше осы ұрпақ қамын ойлап, үнемi достық, татулықты бiзге мұра қып кеткен Бөжей, Сүйiндiк, Байдалыны ойлайық. Бөкең сөзiн, сәлемiн ойланып айтсын!" деп, кешке жақын осындай бiр жауаппен Бөкеншi елшiсiн қайырмақ едi. Бұл жолы Бөкеншi сәлемiн әкелген, сол Бөкеншiнiң бүгiндер шыққан, жаңа буын атқамiнерiнiң басы, зор денелi, бiтiмдi жiгiт Күнту болатын. Сол кетер кезiнде Жiгiтектiң өзi тұрғылас жаңа басшылары Жабай, Бейсембi, Әбдiлда үшеуiне оңашалап тұрып:
– Мына жауабыңа Сүгiрдi тоқтатам деп айта алмаймын. Ол бүлiнiп отыр. Пәле шақырдың, ағайын, айтпадың деме! – деген.
Жабай осы соңғы сөзге қайыса жаздап: "Өй тоқташы, бұл қай айтқаның?" дей берiп едi.
Күнту суық жүзiн жiбiтпей, отты қара көздерiн салмақпен, салқын қадап отырып:
– Айтқаным сол! – деген-дi.
Жабай сыр берсе де, бұндай қауiптен әлi күнге бет бұрып, жалтарып көрмеген, өзi сөзуар, өзi орамды, алғыр Әбдiлда ығысқан жоқ.
– Уай, Күнту, таразыға сенiмен мен түспек боп тұрғам жоқ. Әруақ пен ел түсiп тұр. Содан үлкен болдым деп, содан аттап кетем десе, Сүгiрдi де құдай табар! – деп шапшаң да, қатты да айтып, бiр-ақ тұжырған.
Майбасар сәлемi бiр келсе, соған iлес Жiгiтектiң бұл жауабы және келдi. Қыз бен жiгiт те жоқ. Алдына түсiп кiнәсын мойындаған Жiгiтек те жоқ. Жаңағы сөздiң бәрi – "тiл емiзу, қашыртқы салу." деп бағаланды.
Содан соң-ақ Сүгiр айғайды салып, от басын сабап, Бөкеншi әруағын шақырып, тұлан тұтып кеттi. "Мың көк аланы салдым намыс жолына. Шаштым, бердiм қолыңа барымды! Тек, кегiмдi әпер мынадан!" деп жуан бай бүлiкке кеттi. Асып-тасқан содырлыққа басты. Ат-сойылы дайын отырған Бөкеншi тобынан жүз жiгiттi жүз боз атқа мiнгiзiп жiберiп, дәл сам батарда Жiгiтекке аттандырды. Жаулыққа аттандырды. Тапсырғаны:
– Жiгiтек кiсiмдi әкеттi. Малмен ашу баспаймын. Кiсi барымтасының орайы кiсi барымтасы. Жiгiтектiң жанына бататын жерiнен маған да бiр адамын, бiр жесiрiн тартып әкеп берiңдер! – деп жөнелткен.
Абай сәлемi осындай өрескел барымташылар аттанып кеткеннен кейiн келiп едi. Сүгiр Ербол сөзiн үнсiз тыңдап шығып, жауап айтпай, қатып, сiлейiп қалған.
Бөкеншiден аттанған жiгiттер бүлiкке кеткен соң, дегенiне жетiп, бүлдiрiп қайтты. Жiгiтек iшiнде Жапа дегеннiң жаңа түскен мөлдiреген сұлу келiншегi бар-ды. Соны, басындағы желегiмен, есiн шығарып, шошытып тартып алды. Ауылды басып, жаншып келген жүз жiгiт бiрде-бiр кiсiнi тыпыр еткiзбей, келiншектi зорлықпен киiндiрiп тұрып алып кеттi.
Сол түн iшiнде Бөжей аулында қонып отырып, мына хабарды естiген соң, Бейсембi, Әбдiлдалар да сәтте ашу байлауын жасады.
– Жақын деп қапыда жүр екемiз, жат екемiз ғой! Шабысуға кеткен осы болғаны ғой. Жебiр-жесiр етiседi екемiз. Тұр, аттан сен де! – деп, Әбдiлда Абылғазыға бұйрық берген.
"Күш жию, ес жию" деген бөгет, аяң болған жоқ. Жiгiтек ызасы ендi келген екен. Ол айғайсыз, байбайсыз бiр-ақ ышқынып, сазара көгерiп алғандай. Сөз қатқан кiсi аз. Асығып, әзiрленген қимыл бар.
Аздан соң бұдан да жүз жiгiт шығып, Абылғазыға бастатып, түн ортасы болмай-ақ, Бөкеншiге қарай ат қойды. Сол топ, таң атар-атпаста қайта қайтқанда, жылқыға тиiп мал алып қайтқан жоқ. Бұ да кiсi барымталап келдi. Бөкеншiнiң елеулi жiгiтi Солтабай дегеннiң де биыл түскен, о да желек астында жүрген жас келiншегi бар едi. Соны тартып алыпты.
Бұл түндi Бөкеншi-жiгiтек iшiнде ұйқысыз өткерген күзетшi мен жылқышы ғана емес, тегiс ел болатын.
Солтабайдың келiншегi барымтаға түскенiн ести сала, Бөкеншiнiң бар жайлауында түнгi жайылыста жүрген жылқы атаулы ауылға қуылып келiп, күн шықпастан аттар ұсталды. Еркек кiндiктi Бөкеншi тегiс сойыл, найза, айбалта ұстап, атқа қонып, Сүгiр аулының үстiне үйiлдi. Дәл осы сәтте Жiгiтек те осындай, шоқтай боп, жорық-жортуыл, соғыс-қақтығысқа бет түзеп алыпты.
Сонымен күн найза бойы көтерiле бергенде, Жiгiтек қонысы – Сар-көл мен Бөкеншi қонысы – Шалқар арасы, Суық-бұлақ пен Қаршығалы арасы – қайнап сiрескен қолға толып алды. Аз уақыт iшiнде жасыл бел, кең жазық көк төскейдiң бәрi шылқымай майданға айналды.
Жасы алпыстың жуан iшiне кiрiп, жетпiске тақап қалған Сүгiр өзi де найза ұстап соғысқа шығыпты. Қарсыласқан ұрыста бiр кезекте мұның бет алдынан Жабай мен Бейсембi кеп қалып едi. Шал найзасын соларға қадап, үңiле шапты. Жабай қасындағыларына бұйрық берiп:
– Мына кәрi өлгелi жүр ғой, қанына қарайып .. Қол тигiзбеңдер! – деп қалды.
Бiрақ Сүгiр тақап кеп найза саларман болған соң Жабайларды қорғап, Жiгiтектiң бiр жiгiтi көлденеңдей түсiп едi. Сүгiр найзаны әлгi жiгiтке салып жiберiп, ұшырып түсiрдi де, iлгерi ұмтылды.
Бiрақ артына жалтақтап, "жаңағына өлтiрiп алып, құныкер боп қалам ба?" дегендей қауiп ойлап келе жатыр. Қарсы алдына Бейсембi кеп қапты, найзасын ендi соған оқтала бердi. Бейсембi төбелескен жоқ, тек найзаны қармап алмақ едi. Сүгiр соны аңғарғандай боп, өз найзасын бос қана соза берiп, Бейсембiге ұстата салып, кейiн жалт бердi. Бейсембi саспайтын. Есiнен ешуақытта айрылмайтын, тапжылмастың өзi екен. Сақ-сақ күлiп жiберiп:
– Көрдiң бе мынаның қылығын, көрдiң бе?! – деп найзаны шошайтып, Жабайға көрсетiп: – Ана жiгiт өлер болса, түпкi дауға барысқанда: "мен салғам жоқ, найзамды Бейсембi жұлып алған" дегелi, маған ұстатып кетiп барады! – дедi.
Бұл соғыстың бiр тұсы. Өзге тұстарында талай жан қан құшып жарадар боп, аттан құлап, мерт боп жатты.
Жiгiтек пен Бөкеншiнiң нелер ер, балуан жiгiттерi де кезiгiп, шайқасып алды. Әсiресе бүгiн қайратпен, ерлiкпен көзге түскендер: Жiгiтекте – Абылғазы, Бөкеншiде – Марқабай. Кеудесi бiр құшақ, балтыры бесiктей, жасы отызға жаңа iлiнген жалпақ бет, ала көз, қара Марқабай – шын алып қайратты. Өзi Тобықтыға белгiлi түйе балуан, әрi даңқты мешкей болатын.
Бүгiн қайта-қайта ат ауыстырып мiнiп, сол Марқабай талай Жiгiтектi аттан ұшырды. Өзi де сойылды көп жептi. Басы бiтеу жара болса да, оны елең қылған жоқ.
Бұл соғыс түске шейiн созылып, ендi одан ары да кете баратын едi. Жаралы болған, мертiккен кiсiлерiн екi жақ та жауға бермей, ауыл-аулына әкетiп жатқан. Ағайын қанға батысып жатыр. Осыны бiлген Айдос, қалың қол боп түске тақау майдан үстiне жеттi де, екi жаққа да тыйым салды. Әмiр етiп, ақыра сөйлеп, Айдос атынан Жақып шыққан.
– Тоқтамағаның тентексiң! Ендi тыйылмағаның – өзiңе қарсы бiздi жау етесiң! – деп, ерiксiз тоқтатты. Жауласқан екi жақ осыдан соң амалсыз басылып, өздi-өз елiне қарай қайта бердi.
Айдос тобы тап ортада тұрып ап, екi жақтың түгел тарап болғанын күтiп едi. Олар әбден арылып алған соң, қалың жиынымен Жiгiтекке бармай, Бөкеншiге тартты. Бұл Жiгiтектер үшiн жаман белгi болатын. Не екi жаққа бөлiнбей, не арада өзге бiр атаға тартпай, түгел Айдос боп Бөкеншiге бұрылғаны: "күйiндi сол, соның қасында болайын" дегенi ме? Жоқ: "жазықсыз сол, соған болыстым!! дегенi ме? Әйтеуiр көп Жiгiтектi күптi еттi. Айдос тобы Сүгiр аулына түсетiн болған соң, Бөкеншiнiң өз жасағы осы маңдағы Бөкеншiнiң өзге ауыл-аулына тарап түскен.
Соғыс, әлек, қан қырғын боп жүрсе де, сонымен қатар бұл елдер iшiнде әрқашан бiр гу-гу мақтан әңгiме де, күлкi, мысқыл, қылжақ та жүрушi едi. Бүгiн соның бiрiн Жiгiтек, Сүгiр туралы айтып, аңыз қып кетсе, екiншi бiрiн Марқабайдың бiр өрескел мiнезi туғызды. Ол өзiн қоршап, сүйсiне. Қошеметтеген бiр топ жiгiтпен Дәлекен iшiне кеп түскен. Сонда бiр ауылда мұның осы жаз бойы құмартып жүрген қызы – Құндыз бар-ды. Бiрақ қыз көңiлi де мұнда болғанмен, шешесi қатты аңду салып, алты ай жаз Марқабайды бiр маңайлатпай қойған.
Бүгiн Марқабай мына әбiгердi сол бiр тiлегiне сылтау етiп пайдаланбақ боп, көршi үйге жiгiттерiмен түстi де, қасындағы бiр-екi құрбысына: "сендер Құндыздың шешесiн ортаға алып, әңгiмеге бөгей берiңдер" деген. Келiп жайланып, қымызға қанып, күпiлдек әңгiмеге кiрiскенде, Құндыздың шешесi – қатқан қара кемпiр де осы үйге келiп едi. Жiгiттер оны әңгiмесiмен бөгеуге кiрiстi.
Марқабай дәл осы сөздiң қызу кезiнде сусып шығып, тура Құндыздың үйiне асыға кеп кiрдi. Есiк түрулi тұр. Үй ортасында, үлкен қазанда iрiмшiк қайнап жатыр. Құндыз жалғыз, кесте тiгiп отыр екен.
Қыз әңгiме айтқызайын деп, соғысты сұрай берiп едi, Марқабай оған жөндi жауап қатқан жоқ. Бастың бiтеу жарасын да ұмытты. Тек қызға жалынып, құшақтай алды. Анау сескенiп, атып тұрды. Марқабай Құндызды еркiне қоймай, құшақтай түрегелiп, тамағына жабысып, сүйiп, тұрып қалды. Қыз бұлқынып босанайын десе де жiбермей, қатты құшақтап тұр. Дәл осы кезде тақыс кемпiр, бұның анау үйден кетiсiне сенбей, атқып шығып, өз үйiне келген едi, қызын құшақтап, сүйiп тұрған Марқабайға:
– Уай, төбеңнен жортқыр! – деп, ақыра жүгiрдi. Марқабайда үн жоқ, қызды әлi құшақтап сүйiп тұр.
Кемпiр, қаны қайнап, тағы ақырып, қазанда тұрған ыстық шөмiштi жұлып алып кеп, Марқабайдың жалаң бас, бақырдай басына шүйде тұсынан перiп кеттi де:
– Ойбай! Көнiң адыра қалғырдың, көнi кеуiп қалған ба! – дедi.
Марқабай осы кезде ғана қызды құшағынан босатып жiберiп, қаша жөнелдi. Ол осы "шөмiш жеген" жайын жолдастарына өзi айтып берген. Сол күнi дүйiм елге, мынау лаң үстiнде, осындай бiр күлкi де тарап едi.
Бөкеншiге түскен Айдос тек түспептi, Жiгiтектi тентек деп айыптап, Бөкеншiнiң дегенiн iстетпекке түсiптi. Және бiр Абайдан басқа, түгел Ырғызбай, Торғай осында. Қазiрде Көтiбақ, Топай адамы да бұнда келген. Жиренше мен Базар кеше түнге дейiн Абаймен бiр едi. Таңертең, Жiгiтек жаулыққа шығып, Солтабайдың қатынын алып қашып алды деген соң, бұлар ара ағайынды елемеймiн деген екен. Бөкеншi ет ашумен, Оралбайдың тентектiгiне орай, бiр оғат iс iстептi. Бiрақ қайда кете қалушы едi? Сабыр қайда? Аз шыдаса, ара ағайын алдында жеңер ақылға мықты болмас па едi? Ендi өзi бүлдiрдi. Тiптi Оралбай мен Керiмбалаға құтылар жер қоймады. Олардың да сорын өздерi қайнатты. Ендi сол жесiр қайтпай тыным жоқ!" деп байласқан да, Бөкеншiге барған. Сөз осыған жеткен соң, Жиренше мен Базар Абайдан бөлiнiп, Майбасарға ерiп кеттi. Абай жапа-жалғыз болып, қапаланып, үйде отырып қалды.
Ол ел бүлiгi үшiн Керiмбала мен Оралбайдан ұялды. Қол-аяғын қалың елдiң лаңы, қатал жолдың зорлығы буғалы тұр. Бiрақ Абай ендi бiр iске тез қамданып, жол жүрмекке әзiрлендi.
Бөкеншiге орнаған Айдос, Жiгiтекке шапқыншы жiберiп, осы сөздi ұстайтын басты адамына, Сүгiр аулына тез келуге бұйырған екен.
Бұл хабарды алысымен Жабай, Бейсембi, Әбдiлдалар жиырмадан аса кiсi ертiп, атқа мiндi. Дәл жүрерде iс аңғарып жақтырмаған Бейсембi Абылғазы арқылы, Базаралыға хабар айтты:
– Іс райы жаман боп барады. Оралбай мен Керiмбаланы алып, басқа бiр далаға тая тұра ма, қайтедi дептi.
Базаралы бұны естiгенде қатты күйiп, намыстан өртенгендей болды.
– Беделсiз би, қайрымсыз қара бауырлар, өңшең. Сендерге сенем деп бөксе басты болармын ба? Сүгiр – бай, мен – кедеймiн. Оның сөзiн мың көк аласы сөйлейдi, кiсiнеп тұрып. Айдостың сатымсақ бiтiмшiлерiнiң жетегiнде, астында жүрiп сөйлейдi. Менiң, керек десе, қашып кетер, бұт артарым.да жоқ. Жiгiтектiң сөз қуған жемқорларына сойып берер малым да жоқ. Өзiм барам, сол тартысына! – деп, бiр бекiнiп едi.
Абылғазы бұл байлауын қабылдамай, тыйым салды. "Бүлiнiп отырған жұрттың арасына сен барсаң, жанжалды ұлғайтып аласың. Өшiгiп, өршеленiп кетедi" деген. Осыдан соң, Базаралы амалсыздан Оралбай мен Керiмбаланы өз қасына алып, Шыңғыстың елсiз тасына қарай тартты.
Күшiгiн арқалап жортқан жаралы арлан тағыдай боп долданып, ыза кернеп, жортып жөнелдi. Дәл жүрерде, көңiлiне бiр жұбаныш боп, Абайдан хабаршы кеп едi. Ол Әмiр мен Мырзағұл болатын. Екеуi қос-қосардан төрт жарау ат жетектеп кептi және сойысқа бiр тай әкелген екен.
– Осыны керегiне жаратсын. Ағайын ниетi бұзылды. Жерге кiргендей боп отырмын. Бiр ақылымды алар болса, Базекең бұл өлкенiң елiнен қайыр күтпесiн. Ертең Жiгiтек те қуғыншы боп, соңына түседi. Сонда жалғыздық көредi. Ендi не де болса екi жасты алып, қалаға, ұлыққа қарай беттесiн. Осыған көнiп, Семей баратын болса, тек маған лезде хабар етсiн. Мен өзiм де қалаға аттанамын, қазiр жүргелi әзiр отырмын. Сол жерде керегiне, көмегiне жараймын. Осыныма сенсiн де көнсiн. Тез жүрсiн. Болмаса, мынау ел iшiнде жапа-жалғыз қалып, әл-қуаттан айрылып отырмын, – дептi.
Базаралы Абайдың қиын күнде ат сауырын бергенiне. Қуанып тұрып, ырза болды. "Елiм безсе де, сен безбепсiң. Бүгiнгi Тобықтыда кiсi болса, ол сенсiң ғой, Абай. Қалаға түссем, керегiме жарайтының да рас. Бiрақ, қалаға елден безген, қуғын жеген боп не деп барам? Ондайды iстеген бұл өңiрдiң адамы да жоқ. Оның өзiн де бiр сұмдық деседi ғой артымнан. Одан да осы елдiң өрiсiне жетем. Елдiгi бар ма, жоқ па, бар сырына көзiм жеткiзем. Егер азғындыққа басса, жағаласып өлем. Жарғыласпай, қан төгiспей көнбеймiн. Бiрақ қалаға да бармаймын. Ендiгi жаным осы екi жастың жолында шықсын! – деген.
Сонымен Базаралы жас қашқындарды апарып, Шыңғыстағы Қараша-қойтасы деген қиын құздардың арасына жасырды да, оларға Абай жiберген қысырдың тайын сойып бердi. Өзi, белiне сапы асынып, тақымына шоқпар қыстырып, қолына емен қара найзаны ұстады. Жымда тосқан жолбарыстай боп, қой тасқа кiрер ауызда көлденең жортып, күзетiп жүрiп алды. Зор, балғын денесi бұл кезде қатайып, ширап алған, сондай шапшаң. Жүзiнiң қызыл нұры өшiптi де, долданғанда пайда болатын кескiн бiтiптi. Көгере сұрланып, суық томсарып, сазарып алған.
Сүгiр аулындағы жиын, Жiгiтек кiсiлерi барған соң бiр күн, бiр түн керiске түсiп, ақыры, Бейсембi, Жабайларды жасытып, жеңдi де, байлау жасады. Жiгiтектен айып кесiп, мал әперетiн болды. Жер есесi Бөкеншiден асып жүр деп, Қарауыл бойынан Сүгiр пайдасына үш қыстау айыпты тағы кестi. Оның үстiне Оралбайдан Керiмбаланы айырып, Қаракесекке жөнелтетiн болды. Жiгiтек оларға пана болудан бас тартты. Осы байлаумен қашқындарды iздеп таппаққа жендеттер шауып едi.
Бұлардың алғашқы бiр тобы, он жiгiт боп кеп, Базаралыға килiктi. Базаралы жалғыз тұрып, олармен қатты шайқасты. Өлiмге бекiнгенi айқын едi. Бiр ет асым жалғыз алысқанда он жiгiттiң бесеуiн найзалап, қалған бесеуiн жаралы, ызалы жолбарыстан қашқан қорқақ иттей қып, қуып, айдап тастады.
Бiрақ осы бесеуi Шыңғыстың бар биiгiнде андыздап жүрген көп Бөкеншi мен Айдосты тағы әкеп қаптатты. Екiншi кезек, отыз кiсi боп кеп жабылды да, Базаралыны тықсырып Қараша-тасынан шеттетiп әкеттi. Жеңiп, жығып қолға түсiре алған жоқ. Өлермен ердiң бүгiнгi ажарынан маңайласқан Тобықты жiгiтiнiң бәрi сескендi.
Осы кезде қалған көп аттылар Оралбай мен Керiмбаланы тауып алған едi. Жiгiттi арпалысқанына қарамай байлап тастап, қызды ат алдына өңгерiп алысты. Дәл айрылар кезде, байлаулы Оралбай айғай салып:
– Керiмбала сәулем, қайта iздеп барып тағы алып қашпасам, әкем Қауменнен тумай кетейiн! – деп қалды.
Керiмбала да өр ашумен қызарып жанып:
– Жетер болсаң, жолыңа жаным құрбан! – деп кеттi. Зорлық дегенiн еттi.
Осы күн кешке Базаралы шауып отырып, Бөжей аулына кеп, қораның ортасында тұрып, өлi әруақ, көремiсiң мына қорлықты? Қарға! Сiле, мына елдiктен кеткен өздерiңдi!" деп қарғыс атап, азан салып едi. Ауылда отырған Бейсембi, Жабай, Әбдiлда ұмтылысып кеп, ортаға алды, Базаралы Бөкеншiге шауып, "қан төгiсiп өлiсем!" деп тұр екен. Аналар: "мынау пәле шығарады" деп кеп, шылбырына орала кеттi. Екi жағынан жалынып оралған Бейсембi мен Әбдiлда болатын. Долылық буған Базаралы екеуiне де:
– Жанын жалдаған екi қор. Елдiң сорына шықтың ғой! Әлi талай сұмдықты етерсiң екеуiң. Кет жолымнан! – деп, бастарынан қамшымен тартып-тартып жiбердi. Бейсембi мен Әбдiлда сонда да шылбыр-тiзгiнге оралып, қатып қалды. Жабай осы ауылдағы бар жiгiттi жауып жiберiп, Базаралыны аттан түсiрiп, ерiксiз үйге кiргiзiп, тапжылтпай басып отырып алды. Қаруларын да ұрлатып, тыққызып қойды. Түн бойы, жиырма-отыз Жiгiтек Базаралыны осылай қамап, тұтқын еттi.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Абай жолы - 34
  • Parts
  • Абай жолы - 01
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2087
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 02
    Total number of words is 4238
    Total number of unique words is 2139
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 03
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 2040
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 04
    Total number of words is 4202
    Total number of unique words is 2189
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 05
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 2084
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 06
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2036
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 07
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2144
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 08
    Total number of words is 4200
    Total number of unique words is 2080
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 09
    Total number of words is 4165
    Total number of unique words is 2152
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 10
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2083
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 11
    Total number of words is 4318
    Total number of unique words is 2093
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.1 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 12
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2192
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 13
    Total number of words is 4287
    Total number of unique words is 2219
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 14
    Total number of words is 4236
    Total number of unique words is 2157
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 15
    Total number of words is 4187
    Total number of unique words is 2177
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 16
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2238
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 17
    Total number of words is 4288
    Total number of unique words is 2118
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 18
    Total number of words is 4232
    Total number of unique words is 2120
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2193
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 20
    Total number of words is 4317
    Total number of unique words is 2186
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 21
    Total number of words is 4214
    Total number of unique words is 2207
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 22
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2195
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 23
    Total number of words is 4248
    Total number of unique words is 2236
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 24
    Total number of words is 4212
    Total number of unique words is 2208
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 25
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2148
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 26
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2274
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 27
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2158
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 28
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2191
    27.4 of words are in the 2000 most common words
    40.5 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 29
    Total number of words is 4368
    Total number of unique words is 2277
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 30
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2258
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    36.2 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 31
    Total number of words is 4256
    Total number of unique words is 2205
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 32
    Total number of words is 4252
    Total number of unique words is 2226
    26.3 of words are in the 2000 most common words
    39.0 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 33
    Total number of words is 4244
    Total number of unique words is 2139
    25.9 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 34
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2231
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    35.2 of words are in the 5000 most common words
    41.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 35
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 36
    Total number of words is 4026
    Total number of unique words is 2206
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.8 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 37
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2209
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    44.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 38
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2209
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 39
    Total number of words is 4160
    Total number of unique words is 2184
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 40
    Total number of words is 4119
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    41.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 41
    Total number of words is 4247
    Total number of unique words is 2270
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    43.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 42
    Total number of words is 4216
    Total number of unique words is 2314
    24.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 43
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2047
    26.6 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 44
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2222
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 45
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 2178
    25.6 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    43.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 46
    Total number of words is 4036
    Total number of unique words is 2187
    26.1 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 47
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2066
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 48
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2168
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 49
    Total number of words is 4132
    Total number of unique words is 2220
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 50
    Total number of words is 4044
    Total number of unique words is 2122
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 51
    Total number of words is 4197
    Total number of unique words is 2247
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.5 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 52
    Total number of words is 3828
    Total number of unique words is 2027
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    35.3 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 53
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2266
    26.7 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 54
    Total number of words is 4249
    Total number of unique words is 2081
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 55
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2178
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    44.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 56
    Total number of words is 1428
    Total number of unique words is 907
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.