Абай жолы - 47

– Мен революционердiң iшiндегi үлкенi емеспiн. Менi көктей орды. Жастай алып кеттi. Университеттiң үшiншi курсында жүрген жиырма-ақ жастағы жаңа революционерде қаншалық зор қайрат болсын. Мен сияқтылармен патша өкiметi көп есептеспейдi. Ал, мiнi оның орайына, бiр нәрсеге соңғы күндерде шын сүйсiнiп отырмын. Бiздiң бәрiмiздiң ой тәрбияда басшымыз бар. Анау патшаны өлтiрген бiзде бөлек өжет топтың да, бәрiмiздiң де басшымыз бар. Ол Чернышевский болатын. Рас, революционердiң бәрi де бiрыңғай емес. Бiрақ, неше алуан болсақ та осы он бес-жиырма жыл бұрын қалыптанған қауымшыл жас буынның бәрi сол Чернышевскийден оқыған едi. Бүгiндер Сiбiрдiң ең алыс шетiнде Якутский-крайда, Вилюйск деген құдай қарғаған жерде айдау күнiн ада қып жүрген сол Чернышевскийдi қазiр патша өлтiрiлген соң, айдауынан қайырыпты деп естiп отырмын. Сiз жақсы сәтте келдiңiз. Мен Чернышевскийдiң Россияға, Астраханьға қайтарылғаны туралы бүгiн ғана хат алып, отыр едiм. Рас, мен сияқты көпшiлiк бұл күндер жеңiлдiк алмайды. Қайта қинау мен қысым бұрынғыдан аса түсетiнi даусыз. Бiрақ мынаны не дейсiз? Россиядағы азат ойдың ең үлкен жаршысы дәл осы қысым күндерде аз да болса, кеңшiлiк алып отыр. Патшалықтың тағы, Рысаков бомбасының үнiнен қорыққан сырын дәл осы жерден танытып отыр! – дедi.
Абай Михайлов үшiн үмiттенгендей:
– Евгений Петрович! Егер басшыға, алдыңғы адамға сондай жеңiлдiк етсе, онда бiрсiн-бiрсiн сол жеңiлдiк бәлки, сiздерге де жетпес пе екен? – деп едi.
Михайлов бұл жөнде үлкен тәжрибелi, сыншы көңiлмен басқаша қарайды екен.
– Мен тек Чернышевскийдiң өзi үшiн ғана қуанамын. Болмаса, бұл шын кеңшiлiк емес. Халықшыл ой, Россияның көп қауымына жайылған ой. Соны бiлiп отырған патшалықтың уақытша жасап отырған бiр тәсiлi ғана. Бұны шыны деп бiлмеңiз, қыры деңiз. Ол – жұртпенен шырға тастап, алдасып ойнау, ойнау ғана! – дедi.
Осы бiр әңгiме тұсында Чернышевский жөнiнде Абайды тағы да таңырқатып, ол туралы бұның түсiнiгiне тың көрiнген бiр жайды баян еттi. Абай патшаны өлтiрушiлердiң түп басшысы, қарсылық ойдың түп иесi болған Чернышевский деп ойлаушы едi. Қазiр Михайлов: "Патшаны өлтiру iсiне Чернышевскийдiң қатынасы жоқ, – дедi.
Абай бұл жөнiнде қадағалай сұрады:
– Оның қолма-қол қатынасы болмаса да, ойы мен сөзi себепшi болмады ма? – деген едi.
Михайлов бұл жөнде кең түсiнiк айтты.
– Мәселенiң үлкенi сол – патшаны өлтiру iсiне Чернышевскийдiң сiз айтқан ойы да, сөзi де қатынасқан жоқ. Ол қатынаспайды да. Бұны iстеп отырғандар Чернышевский бастаған революциялық ойды өнiмдi түрде, кең түсiнген топ емес. Өзiнше, қыңыр, шолақ түсiнген топ. Бұлар iсiне Чернышевскийдiң ниет-бағыты қосылмайды! – дедi.
Жеке адамды өлтiру патшаны өлтiру болса да, Чернышевский жолы емес екенiн ұғындырды. Бiр патшаны өлтiргенмен, орнына екiншi патша отырады. Патшалық тәртiптi жоятын алыстың жолы бұл емес. Чернышевский ұғындыруынша, патшалыққа қарсы күреске қалың бұқара, қара шаруа, миллиондаған халық қатысу керек. Орыстың қара шаруасына арнап, Чернышевский шығарған прокламация жайын да Михайлов аз мәлiм еттi. "Құл, крестьяндарға олардың достарынан сәлем" деп үгiт таратыпты. Сонда Чернышевский крестьянды патшалық құрылысына қарсы қолға балта алып алысуға үгiттеген. Крестьян басына құлдықты орнатып отырған Ресейдiң ақсүйек алпауыттары. Патша 1861 жылы бостандық бердiм деп алдады. Өйткенi патша халықтың патшасы емес, алпауыттар патшасы. Солардың ғана қамын ойлайды. Қалың ел, қара халық, сенi ол алдады" дептi. Чернышевский прокламациясын Михайлов студент күнiнде жаттап алып едi. Сондағы ойына сiңген талай сөздерiн айтты. "Ол сiздердi алдады, азғыруға тырысты. Оның өзi алпауыт емей, кiм едi? Сiздер алпауыттардың құлысыз. Ал, алпауыттар патшаның малайлары. Патшаның өзi де соларға сүйенiп отырған үлкен алпауыттың дәл өзi. Сондықтан патша, әрине, алпауыттар жағын ұстайды " дептi. Тағы бiр жерiнде " анық еркiндiк болатын болса, бар iстiң басында халық отырсын. Ал, толып жатқан әкiмдер халыққа бағынсын. Мұжықты ешкiм қорлауға бата алмайтын болсын " деп үгiттейдi екен. Алпауыттар мен патшалық тәртiбiне қарсы қайраулы қара балтаны ашумен сiлтесе ғана, көптiң көзi ашылатынын айтқан екен. Ол болмаса, мынадай төрт адам, бес адам боп, бiр жерде патшаны, бiр жерде министрдi өлтiрсе де ол тек ұшық-ұшық, көптен жырақ, өнiмсiз ғана бiр талап болады дейдi.
Чернышевский ойы – "қайратты халықтан күту керек" дегенi, Абай көңiлiне анық әдiл сөз көрiндi. Халық санасын оятып, жауыздық, зорлық ордасымен алысу дәрежесiне жеткiзу керек. "Шын ел қамқоры болған азамат қарызы осы екен-ау!" деп Абай өз iшiне үлкен бiр түйiн түйгендей болды.
Сонымен бiрге, ол қызығына қанып болмаған хикая бар. Михайловтан патшалықпен алысқан орыс ұлдарының тартыс, тағдырларын қайтадан сұрайды. Михайлов көп жылдан бергi айдауда алыс қияда жүрсе де, анық бiр кәрi шежiре, қарт бiлгiштей. Бүкiл Ресейде патшалыққа қарсы алысып жүрген күштердiң, адамдардың бәрiнiң жайын бастан-аяқ жақсы бiледi екен. Абайға көп адамдар жайын, iс-тартысын ерiнбестен ұзақ-ұзақ баян еттi. Бүгiнгi мәжiлiсте Абайдың өз досы туралы да жақсы аңғарған бiр жайы бар. Патшалықпен тартысушылар тобы әр алуан болса да, Михайлов олардың бәрiн бiрдей құптамайды. Өзi жалғыз кетiп, жырақ жүрiп, титығы құрып, алысқа қатынаса алмай отырса да, бұның барлық ынта-бейiлi, тiрлiк, тiрек үмiтi, өмiр сәулесi тек қана сол жақта сияқты. Және сол жақ, сол топ болғанда, бар иманы – денi Чернышевский жолында. Солай болса да, Абайдың өтiнiшi бойынша, патшалықпен алысқандардың хикаяларын айтады. Осы кездесулерде Абай Михайловтан, патшаға қарсылық ойдың Ресейде қашан туғанын сұрайтын. Досымен кездесуге оңай болсын деп, Абай бұл уақыттар ар жаққа шығып, Баймағамбет екеуi Кәрiмнiң үйiнде жатушы едi. Арал тоғайларын жас жапырақпен безендiрiп келе жатқан көктем шағында, кейде екi дос пәтерден шығып, су жағалайды. Тағы бiр күндер жел қайыққа мiнiп, Михайлов пәтерiнiң тұсындағы "полковник аралына" шығып, ұзақ әңгiме-дүкен құрып қайтады.
Михайловтың ендiгi әр кездесуде Абайға бiлдiретiн жаңалықтары бiрiнен бiрi қызық. Бiрiнен бiрi астам.
Абайдан төрт-ақ жас үлкен болса да, Михайловтың дәл өзi араласып, өзi жақын жерден көрiп, естiп шыққан уақиғаларының барлығы Абай үшiн шың мен шытырман ғаламаттар едi. Бұл – жазылмаған және Абай ойынша, жазылып бiтпестей, ғажайып дастан. " дастан деген сөз де – аз сөз. Үйткенi қай дастан болса да, бiр ердiң жайын мәлiм етедi. Мынада ер аса көп. Жапа жасаушы жауыз болса, о да мың жасаған сиқырлы сайқал зұлым. Әмiр-құдiрет, алтынды тон, сарала шен киген, безенiп тақта отырған жер құдайы патшалық".
Михайлов Абайдың сұрауымен патшалыққа қарсы күрестiң арғы түбiн айтады. Пушкин заманынан берi қарай келiп, Белинский, Герценге соғады. Чернышевский арқылы тағы көтерiлгенiн айтады. Патшаны жою жолындағы Каракозов оғын да айтты. Дарға асылып, Каракозов өлгенiн, одан да жаман тағдыр кешiп, серiктерi өлгенiн айтады. Қаракозовтың тобына басшылық еткен Ишютин тағы осы Сiбiрде қатты азап, жаза астында, сұмдық тағдыр кешiп кеп, жынданып өлiптi. Сiбiрдiң құдай ұрған бiр түкпiрiнде Ишютиннiң өлгенiне екi-ақ жыл болыпты. Патша күймеден түсе бергенде, дәл қасына келiп, атып тұрып тигiзе алмаған Қаракозовты Абай: "Неткен жолсыз сорлы едi" деген. Ол сегiзiншi апрельде дарға асылды. Ал артынан ұсталған немере ағасы, басшысы жаңағы Ишютин ерекше кәрге ұшыраған.
Патшалықтың Петербургте, Сiбiрде қандайлық кәрлi қара зындандары барын да Абай осы жолы бiлдi. Шлиссельбург зынданы, Алексеевский Равелин, Үркiтте – Александровский централ, бәрi де адамнан қан шығармай жан алатын, тұншықтырмай тынысын буатын.сұмдық тозақ орындары екенiн бiлген едi.
Өлтiрудiң ырымын жасап ойнау деген, Абай ойынша, адамға iстер зұлымдықтың, рақымсыздықтың ең бiр айуандық түрi. Жыртқыштық сыпаты сияқты.
Абайдың таңдануы Михайловтың екiншi әңгiмесiн естiгенде, әсiресе шектен асты. Мазақ жаза өзгенi қойып, қатардағы адам емес қауым ағасы, халық мақтаны болатын Чернышевскийдiң өзiне де iстелгенiн Михайлов баян етiп бердi. 1863 жылы 31 майда, Петербургте Мытнинский алаңында Чернышевскийдi халық алдында өрескел шарт жазаға салыпты. Михайлов осы жайды айтумен қатар, өзiнiң сол кездерде айдауға ең алғаш iлiнгенiн бiлдiрген едi. Бұл уақиға Михайлов ұсталған соң, екi жылдан соң болған екен.
Кейiн Абай Андреевке кездесiп, Михайловтың ерекше жан екендiгiн өзiнiң сүйсiнген көңiлiмен айтып келгенiнде, Андреев бұған Михайлов туралы тағы да бiр ерекше сырды айтқан.
– "Михайлов саналы ер. Азамат ары ерте оянған жан. Ол жиырма жасында-ақ өзiнiң мықты революционер екенiн танытып үлгiрген. Бұның үй-iшi, жақындары да тегiс сол жолда бастарын сарп еткен кiсiлер екен".
Мытнинский алаңында Михайлов айтқан уақиғаның бiр ерекше жайы Абайға жеткiзiлмептi. Оны Михайлов сыпайылық ретiнде Абайдан әдейi iрiккен сияқты. Екеу ара әңгiмесi сол уақиғаға соққанда, Андреев Абайдан:
– Чернышевскийдiң жазасы күнi Евгений Петрович өзiнiң апасы не iстегенiн айтты ма? – деп сұраған едi. Абай ол туралы еш нәрсе естiмеген едi. Андреев iшiнен "бәсе" дегендей, Михайловтың ұстамдылық тәрбиесiне сүйсiне түсiп, күлiп қойды.
– Ендеше, Чернышевскийдiң жазасы жарияланарда, айнала тұрған қалың топтың iшiнен жалғыз жас қыз шығып, бiр буда гүлдi Чернышевскийдiң аяғының астына лақтырып тастайды. "Қош, дос!" деп айғайлап тұрып, халық көңiлiн бiлдiредi. Айналада қақап тұрған патшалық әкiмдерi, жендеттерi, әскер жасақтары көзiнше, "менi көр" дегендей, батыл барып, бадырайып тұрып тастайды. "Сендер өлiмге бұйырсаң, халықтың барлық жас қауымы бұның басқан топырағын құрметтейдi" деген қимыл едi. Сөзсiз, мағынасы терең әрекет. Мiне, сол гүлдi Чернышевскийге тастаған қыз Мария Михайловна, дәл осы өзiңнiң Евгений Петровичыңның бiрге туған апасы болатын!
Абайдың бұл хабарды естiгенде, таңдануы өзгеше болды. Сол бүкiл Ресейге жалғыз дара боп шыққан жас қыз, бүгiнгi Абай досы Михайловтың туған апасы болып шыққаны хайран еттi.
Абай ендi есiне алып аңғарса, Михайлов өзiнiң iс қарекетiнен де " мен сүйтiп едiм!" деп бiр жайды ашып айтпаған екен. Ол халық үшiн алысқан қайрат-жiгердi айтса, соның бәрiн iстеушi бұның өзi емес, өзгелер болады. Өзi тек көптiң ғана бiрi сияқты. Оны да болымсыз ғана, елеусiз ғана бiр жай етiп айтады.
Ақбастан бөлiнiп, өз үйiне қарай кеткенде, Абайдың бұл күнгi ойын көп қадалтқан Михайловтың өз басы болатын.
Досының аңғаруы бойынша, Михайлов бар қабiлетi қалпымен өзi де бiр буынның толық кемел басшысы, аға азаматы болуға даусыз татитын сияқты. Ол құрметпен баян етiп берген: Каракозов, Желябов, Перовскаялар iстеген әрекеттер, Абай ұғымынша, Михайловтың өз қолынан да келердей. "Тiрлiк тағдыры, тартыс тағдыры талап етсе, Желябов та бола алар едi" деп ойлайды.
"Егер көбiнiң бiрi, атсыз, елеусiзiнiң бiрi Михайлов сияқты болғанда, бұл қауым қандай жетiскен қауым! Мынау халықтың бұл буыны қандайлық күшi мол, зiлi мол, қабырғалы, қайратты буын! Пiл сауырлы, мол сабырлы ерен қайрат жиып жатқан игiлiк күшi ғой", деп ойлады.
Абай ендiгi, келесi кездесуiнде Михайловтың өз сырын, өз iстерiн, неден айдалғанын анықтап сұрамаққа арнамақшы едi.
Келесi күнi ашық, жайлы сәскеде өзi үшiн дәрiс үйiндей болған, Ертiс жағасындағы аласа үйге Абай келiп, есiк қақты. Бұған есiк ашқан күтушi әйел, сөйлеуiк Домна шешей бiреуге ұрсып келедi екен. Есiк ашып, Абай екенiн танығанда қартаң әйел, үй иесi Михайловтың өзiнше, көңiлденiп қарсы алды.
– Абраим, бұл сен екенсiң ғой! Кел, кел! Досың сенi тосып отыр! – дедi де, соның артынан бiреуге тағы ұрсып жөнелдi.
– ...Мен тағы әлгi кәрi төбет қой деп едiм. Соңымнан қалмайды. Бiресе өзi айналдырады, басымды қатырады. "Сенiң мырзаң сицилист" дейдi. Үйiне кiм келедi? Өзi қайда барады? Немене iшiп, не жейдi?" деп бәрiн-бәрiн сұрайды, кәрi төбет. Ол ғана емес, соңымнан өзi қалмағанына қарамай, базарға барсам, қасапшы семiз қатын Коновалихаға тапсырып қойыпты. Ол да менен сұрау салады. Дәл әлгi кәрi төбеттiң сұйрайтынын сұрайды. " Әкемiз патшаны өлтiрген сицилисiң тағы кiмдi өлтiрем дейдi? Саған сырын айта ма? Сен қайтiп оның қолында қорықпай тұрасың?" деп сұрайды. Менен жасырын сыр бiлiп алмақ болады. Бәрiн iстеп жүрген әлгi кәрi төбет, көк төбет! – дейдi.
Домна өзiнiң ашулы әңгiмесiн Абайды ауыз бөлмеде тоқтатып ап, айтып тұр. Абай сыртқы жеңiл шапанын сол бөлмеде шешiп, Домнаның әңгiмесiн күле түсiп, қызығып тыңдайды. Адал көңiлдi, аңқау әйел үлкен қиын сырды айтып тұр. Ол ұрсып тұрған "кәрi төбеттi" де Абай бiледi. Онысы, осы околотканың қарт жандармы – Селантий. Оған құпия тапсырылған, Михайловты аңду, тыңшылық ету iсiн олақ полицей, сөлекеттiкпен жүргiзедi. Домнадан сыр тартам десе, қырық күннен берi осы пәтердi бақса, Михайлов та оның әрбiр қыбыр-қимылына шейiн, сыбыр-өсегiне шейiн бiлiп отыратын. Қарт жандармның Домнаны не деп айналдырғанын, бұның оған берген жауабын Михайлов әрдайым қызығып тыңдап, тек қана күле беретiн. Осы, оқ өтпестей, кәр жетпес, еркiн күлкiсiнiң өзi Домнаға Михайловты өзге жаннан артық көрсетедi. Қазiр де Домна Селантийдi жамандап тұрғанда, Михайлов қонақ үйдiң есiгiнiң алдына кеп, Абайға үнсiз бас иiп, Домнаның әңгiмесiн қоса тыңдап тұр. Абай ақ көңiл кемпiрге үлкен iлтипатпен қарап:
– Домнушка, бүгiн Селантий сiздi күндегiден де ашуландырған тәрiздi. Әлде, жаңада тағы кездесiп пе едiңiз? – деп едi.
– Ендi не?
– Өзiн көрдiң бе?
– Өзiн емес, жаңа мынау көршi қатын Сидориханы көрдiм. Ертiске кiр шайқауға барсам, о да шелегiмен судың жағасына келiп ап, менен тағы да сол Селантий сұратқан жаман сөздерiн сұрайды. Өңшең қуарған, ұятсыз, өсекшi суайттар! – деп алып, Домна ендi Михайлов пен Абайдың екеуiне бiрдей тың әңгiмесiн қозғап тұр. Абайға қарап, мықынын таянып апты.
– Евгений Петрович емес, олар тiптi сенi де сұрайды. Анау киргизiң сендерге неге келе бередi? Сенiң сицилисiң ендi киргиздарға да өзiнiң антихристық өсиетiн таратқалы жүр ме? – дейдi. Түнде көп отырады. Хатты көп жаза ма? Әлде тағы бiр жердi талқандайтын бомбы жасап жата ма? Деп те оттайды. Кiрдi алып келе жатсам, жолда көк төбеттiң өзi тұр. "Саған ақшаны көп бередi ғой, сырын айтпа деп алдайды ғой. Сен құдайға сенетiн, құдай үйiне барып жүретiн момын кемпiрсiң. Саған обал емес пе? Дiнге, құдайға, әкемiз патшаға қарсы жаман адамды қорғайсың сен. Оның сырын жасырасың. Бұның орнына, түнде не iстейтiнiн есiктен сығалап көрсеңшi. Ондай кiсi ұйықтап жатқанда, түсiнде де жаманшылықты көрiп, патшаға қарсы тағы әлдебiр, жаман сөз сөйлеп жататын болар. Сондағы сөзiн ұғып алсаңшы, маған айтсаңшы" дейдi. Мен: Қатының бар, балаң бар, өзiң қартайып қалдың. Өсекшi қатынша жаман сөз жиғанша, құдайға тәубе қылсаңшы! Тек жүрген адамға жаманшылық ойлағанша өлсеңшi! Адал еңбекпен күн көрмей, аңшының итiндей иiскелеп, тiмiскiлеп жүресiң! Сенi де балаларың "әкем бар" дей ме, қатының "байым бар" дей ме? Тьфу, ұят, масқара! Сендей байым болғанша байсыз өлгенiм артық, – деймiн. Соған қарсы маған жаңа тағы бiр қайла тауыпты, қуарған маскүнем. "Ертең пасхада шеркеуде" духқа барасың ғой. Сонда сенiң жаман адамға жәрдемшi боп жасырып жүргенiңдi, отец Киприян да сұрайды. Айтпағаныңды көрермiн. Онда жасырсаң, сенiң бетiңе бүкiл християн қауымы түкiретiн болады. Сенiң жүрген жерiң жаман. Кәрi жаныңды қоятын жер таппайтын кемпiрсiң сен. Өзiң де бұзық кемпiрсiң. Сицилистке не керек? Ол өзiнiң үйренген катргiсiне сенi тастайды да кете барады. Сонда қалаға сыймай, қаңғып қалатын сен боласың!"– дейдi. Көрдiң бе ол кәрi иттi! – деп әлi күнге бұның сөзiн үнсiз тыңдап тұрған Михайловқа қарай түседi.
Домна Фадеевна кәрi аяқтарын асықпай ырғала басып, iшкi үйлер жаққа кеттi. Михайлов Домнаның соңғы хабарына аз қынжылғандай, тамағын кеней түстi. Қою қастары жыбырлап қозғалып, бiраз үнсiз, арлы-берлi жүрдi де, артынан тез өзгердi. Өзiнiң дағдылы көңiлдi күйiне ауысып, Абайдың қасына, диванға кеп отырды.
Бұның қазiргi кейпiне, Абайдың бүгiнгi мәжiлiсте сұраймын деп келген сөзi керек сияқты. Абай сол сөзiн бастады.
– Осы күнге шейiн мен сiзден анықтап сұрап бiлмеппiн, Евгений Петрович. Өзiңiздiң патшалық жазасына кiрiптар болған жайыңызды менiң бiлуiме бола ма? – деп сұрағанда, Михайлов өз басынан кешкен бiр халдi айтты.
Ол Петербург университетiнiң студентi боп жүрiп, өзiнiң жездесi Шелгунов пен Черныщевский үгiтiнде болады екен. Жас студенттердi бастап үлкен бiр ереуiлге қатысыпты. Сол үшiн ұсталып жабылғанын қысқа айтып келiп, ақыры бiр жолдасымен Петрозаводск шаhарiне ең алғаш тайдырылғанын айтты. Сонда бiр жыл тұрған соң, Петербургтегi басшы адамдармен жолдастарының кеңесi бойынша, патшаның атына екi студент арыз жазады екен. Сол арыздың арты не болғанын Сiбiрге айдалып келген соң, кейiндеп қана барып Михайлов естiптi. Патша Петергофта, жазғы сарайға барып тынығып жатқанда, белгiлi бiр генералдың көзiнше, осы екi студенттiң арызын оқыпты. Сол генерал айтуынша, патша бұлар арызының бiрiншi бетiн оқып аяқтап келе жатқанда: "Әлi жас, әлi түгел бұзылып болмаған адамдар болар. Жылдан артық жаза шегiптi. Қайтарса да болар ма едi, өкiнер де түзелер!" деп, бұлар халiне кешiрiм шырайын көрсете бастағандай екен. Бiрақ арыздың екiншi бетiн аударып қалса, дәл аяқтай берген жерде, жазудың аяғында, қағазға тамып кеткен сия бар екен. Соны арызшының бiреуi тiлiмен жалап, қағаз бетiн былғап қойыпты. Патша соған көзi түскенде ашуланып кетiп, арызды лақтырып тастап: "Бұларға қайтуға болмайды. Ары қарай қуа түсу керек, кете барсын!" дептi. Сүйтiп қалам ұшынан оқыс тамып кеткен сия ұлы дегдар мырзаның көзiне үлкен бiр қарсылық ереуiлдей көрiнiптi. Михайловтардың басына бұрынғыдан қатты кәр жұмсапты. Михайлов Абайға өз өмiрiнiң сырынан, iстерiнен бөлiп алып, осындай бiр күлкi, сәтсiз халiн айтты. Оны да кең сабырмен, өткiр бiр ажуа мысқыл жүзiмен мәлiм еттi.
Осымен қатар, көптен берi ешкiмге айтылмаған арман тәрiздi бiр күйiн де Михайлов Абайға ең алғаш ашқан едi.
– Мiнi, Ибрагим Кунанбаевич, менi мұндағы жандарм чиновниктерi екiншi патшаны тағы да өлтiргелi жатқан немесе осындағы губернатор үйiнiң астынан ор қазып жатқан кiсiдей көредi. Мүмкiн, көктей ормағанда менен де бiр өзгеше әрекет шығар едi. Бұдан жиырма жыл бұрын менiмен буындас болған орыс жастарының тәрбиесi мен талабы өр едi. Ол өрт шығарарлықтай қайсар күш болатын. Бiз соған қарай ұрынғалы келе жатыр едiк. Сол бетiмде тым құрса тағы бiр бес жылдай Петербургте боп, университет бiтiрiп үлгiрсем, кешегi Желябовтар өлтiрген патшаны арызыммен ғана үркiтпес едiм. Одан гөрi ел есiнде қалатын бiр қимылмен күйiндiрсем керек едi. Тобымызды талқан еттi. Өзiм босам, дауыл қуған қаңбақ есептi боп, жалғыз кеттiм. Бәрiмiз де шашырап, шашылып кеттiк. Рас, бiз кеткенмен қарсылық қуаты азаймаған екен. Оның өсе түсiп, патшалыққа өшiге түскенiн кешегi бiрiншi март шет жағалап көрсетiп отыр. Бiрақ мен босам – сол кекшiл топтың ортасында бола алмадым. Көп наразының алыста жатқан бiрi болдым. Бұлай болмасам керек едi. Сiз менi әлдеқандай дейсiз. Россиядағы қоғамдық ойдың, революциялық тартыстың бас азаматындай көресiз. Ол достық, жақсы достық ойыңыздан ғой. Ал мен, шынында, қатардағының ғана бiрiмiн! – дедi.
Абайдың бұл тұстағы өз ойы өзгерек едi. Ол Михайлов үшiн оқшауырақ бiр жайдан бастады.
– Орыстың қауымы, бұл заманғы қауымы, ырысты екен. Рас, ғазабы аз демеймiн. Сор бейнетi де мол. Бiрақ сонымен қатар, туып келе жатқан таңы жақын, түнi серпiлiп бара жатқан ел көргендей боламын! – дедi.
– Нелiктен бұлай дедiңiз? Қандай себептерден бұлай жорамал жасап отырсыз?
– Жылатушы көп болса, уатушысы, жұбатушысы да мол болған ел сорлы бола ма? Мол дейтiнiм, жаңағы сiздiң "көптiң бiрiмiн" деген сөзiңiзден туып отыр. Егер ел үшiн қамығатын, қарысатын күштiң қатардағы ғана бiрi сiз болғанда, Евгений Петрович, бұл жақтың тұтасқан күшi қандай болмақ? Ол күштiң бiрi патшаны өлтiрiп отырғанын қомсынып сөйлейсiз. Қанат жайған күнi, тұтасқан қимылға басқан күнi iстер iсi не болмақ! Жылаған елдiң анық жарық, жаңа дәуренi болмақ та. Орыс елi ырысты дегенiм сол едi! – дедi. Осы әңгiмесiн аяқтай келе, аз бөгеле отырып:
– Ырысы жоқ сорлы ел, орыс емес бiз-дағы. Менiң елiм. Қалың көрпе астында, қалың қараңғылық iшiнде жатқан қазақ елi! – деп тоқтады.
Бұл жай Абай мен оның досының екi арасында әрдайым ұзақ созылатын кеңестiң үлкен бiр түйiнi болатын. Бүгiн де әңгiме осыған ауысқанда, Михайлов өзiн өлкенiң келешегi үшiн терең ойлар ойлайтын, ұзақ ойланатын адам етiп көрсеттi.
Оның ойынша "қазақ елiнiң алдында тұрған бiр жақсылық, бiр жаманшылық бар. Жаманшылығынан құтылу қиын. Жақсылығына жету қиын. Жаманшылық – бұл өлкелердегi ұлық, чиновниктер жемнен, шеннен басқаны аңғармайтын керең, меңiреулер. Жақсылық – орыстың өнерi. Бiрақ оның қазiргi қазақ қауымына бар сыры, бар түрi жұмбақ. Бүгiнгi қазақ, орыс дегенде – Селантий, Сергейлердей, Тентек-ояздай өгей күштi ғана бiледi. Бiрақ Абай танып, бiлiп келе жатыр ғой. Орыстың елдiгiнде, оның ар жағында жатқан мүлде бөлек сыр бар. Ол ғажайып, қадiрлi дүние. Орыста, бұл күнде, дүние есептесетiн ғылым бар. Орыста дүние жұрты оқитын кiтап бар. Халықтың шын қасиетiн, шын елдiгiн танытқан, дүниеге танытқан асқар ойлы, даналар бар. Соның бәрi бүгiнгi қазақ қауымына бөтен, алыс, жат болып жатыр. Екi-ақ түрлi шара бар. Қараңғы елдiң Абайдай ерте оянған жалғыздары, өзiне серiктi, сол орыстың қазынасынан таппақ, алмақ керек". Михайлов Чернышевский жайын айтқанда, Абай бiр сөздi көп сұраушы едi. Онысы:
– Бiздiң қазақ сияқты елге, сол елдiң ояна бастаған азаматына, Чернышевский осы арада болса, не мәслихат айтар едi? Қандай бет нұсқап, жол көрсетер едi? Осы туралы не ойлайсыз? – деп сұрайтын.
Бүгiн Михайлов осы жөндi де өзiнше ойлап, шешкендей екен. Абайға қарап айтпаса да, ол осындай елдiң оянушысына, ойлы азаматына жалғыз жол не екенiн атап сөйледi. Талай мәжiлiстiң соңында бүгiн нақтылы, дәл мәслихат айтты.
– Ибрагим Кунанбаеч? Бар өмiрге бiр-ақ сауда жоқ. Алдағының бәрiн өзiң үшiн де, қаруым үшiн де түгел шешiп, кесiп қою мүмкiн емес. Сiз маған қазақтың жақсы бiр мақалын айтқансыз. "Жол анасы iз" деп едiңiз. Әрдайым бiреу бастайды, көп қостайды. Бiр ұрықтан жүздеген дән өрбидi. Осыны ойлап, бiздiң қауымның бiр тобы осы күнде жақсы бiр нақыл айтады. " ұшқыннан жалын қаулайды " дейдi. Осыны жадыңызда тұту керек. Дәл сiз үшiн қазiр мен екi нәрсе айтар едiм: бiрiншi – қазақтың жас буыны үшiн, мысалға алғанда дәл сiздiң өз балаңыздан бастасақ, "оқу, оқу, оқу!" дер едiм. Орысша оқу! Екiншi – оқыған мен бiлгендi халыққа жаю. Қараңғы сахараға бiр шам болса да, жалғыз қолда жалғыз ғана бiр шырақ болса да, өз бiлгенiңiздi апаруға, танытуға керек. Сол таныту үстiнде бүгiнгi қоғам бойындағы неше алуан дерттi әшкерелеп, шенеп, масқаралап алып отыру керек. Сыншы ой керек! Сiздiң халық менiң аңғаруымша – ақын халық. Қай жолмен екенiн бiлмеймiн, мен солардың домбырасына, өлең-жырына, халықтың жоғын жоқтатар ем. Халық басындағы ауыртпалықты масқаралайтын және өнерлi оқуды мадақтайтын жаңа күйлер кiргiзер ем. Сiздiң халық шешен сөздi сүйедi. Мына Семипалаттың мешiттерiндегi имамдар оқитын үгiт-өсиет сөздерден, жаңағы жырларды әлдеқашан бұрын ұғып, бұрын сүйер едi. Аңғарсаңыз керек, орыс халқына, осы бiздiң бәрiмiздi, қауым қайғысын ойлауға үгiттеп өсiрген – орыстың ақындары болатын. Рас, олар кiтаппен сөзiн жайды. Сiздерде бұл күнде кiтап та жоқ. Бiрақ мен ол үшiн қысылмас едiм. Қалай айтылса да, халық құлағына оның қамын жеген сөз жетсiн. Соның өзi аңғартады. Соның өзi оятады. Әрине! – деп, әңгiмесiнiң аяғында Михайлов күле түсiп, Абайды санынан қағып, қалжың айтқандай ажар көрсеттi.
– Чернышевскийдiң өзiне тiлдессеңiз, сiз оның менен гөрi көбiрек мәслихат айтқанын естiр едiңiз. Мен: сiз қанағаттанарлық жауап айттым, жол таптым демеймiн. Қайта Чернышевский көзiмен қарағанда, жай басатын шабан жолды айтып отыруым да мүмкiн. Сiздiң елдiң тарихы, өзге өнерлi елдер тарихынан кейiн қалғандықтан, соны айтып отырған болармын, – дедi.
Абай бұның ойын өзiнше ұғынды.
– Мен түсiндiм, Евгений Петрович. Қыстың мұзы ерiп, тоңы жiбiмеген жерге еккен дән өспейдi. Чернышевскийдiң кейбiр ойларын мұнда ұрық етiп көмуге болмайды дейсiз ғой.
Михайлов Абай ойының сергек сезiмталдығына қатты сүйсiндi.
– "Қайраулы қара балтаны шығар" деген Чернышевский жол табуға жәрдемшi. Осы үгiттi мен сiзге айтып ем ғой. Бiрақ, көресiз бе мiнеки, Ибрагим Кунанбаевич, мен қазiр жаңағы сiздiң тура қойған сұрауыңызға жауап та айта алмай отырмын. Сiздiң халық алысу жолында не әрекет ету керек екенiн жете бiлмегендiктен, жеткiзiп айта алмадым. Тек әзiргi заманда, жаңағы екi-үш түрлi шаралар, ең бiрiншi қадам екенiн Чернышевскийдiң өзi де терiс демес.
Абай көңiлiне Михайловтың бұл әңгiмесi дәл өз iшiнен шыққан сөздердей боп сезiлдi. Аса иландырып, бас идiрдi. Осы әңгiменiң аяғында Михайлов Абайдың ауылда оқып жүрген балалары турасында көп сұрасқан едi. Мұсылманша оқуы жеткен Әбiш, Мағаштай ұлдары барын, Күлбадандай қызы барын айта кеп, Абай соларды орысша оқуға беру туралы өзi ойланып жүрген ойларын айтты. Ендi бiраз отырыста, Абай Михайловтан сол балаларды қайда беру, қалай бастап оқыту туралы ақыл сұрады.
Михайлов:
– Аз жылдар iшiнде балаларыңыз орыстың тiлiн, орыс үйiнде тұрып оқып, жақсы бiлiп кетедi. Халық пен халықты, адам мен адамды теңдiк дәрежесiне жеткiзетiн қасиет – бiлiм. Тек чиновник болам, ұлық болам дееп оқымасын. "Халқым жiберген алғашқы баршымын" деп, "өзiм үшiн оқимын, елiм үшiн өсемiн" деп оқысын! – дедi.
Абай өзiнiң Әбiштей, Мағаштай аса талапты шәкiрт балаларын көз алдына келтiрдi. Солардың дәл осы Михайловтай жаңа сапалы адам болғанын көрiп отырғандай. Олардың да үстiндегi киiмi қазақы, тобықты үлгiсi емес, шаhар үлгiсiнде. Көздерiнде көзiлдiрiк, биiк үстелiнде үйiлген кiтап. Қалың томдарға үңiлген оқымыстыны, халық қамқорын, жаңа төлдiң басшысын көредi. Қазақтың жаңғырған қауымының жоғын қуған, сағымды келешегi бар балаларын көргендей болады. "Сол өмiрдi көрсем-ау! Мен жолды сендерге бердiм, бiрақ өкiнбей кеттiм өмiрден, дей аларлық болсам, армансыз әке мен болар едiм-ау!" деп, бiрталай жерге қиялдап кеттi.
Михайловтың Абай қиялына үлкен нәр берген мәжiлiсiн, жаңа келген қонақ ерiксiз бұзды. Ол Абай мен Михайловтың күнде көрiсiп жүретiн белгiлi досы – Андреев болатын.
Андреев бұл жолы Михайловтың көңiлiн көлденең әңгiмемен алаң етпек. Және Абайға да бiлдiру қажет деп Ояз кеңсесiнен естiп шыққан Тобықты елiнiң хабарларын айтып келдi. Бұл күнде Ояз кеңсесi, мировой судья кеңсесi, одан қала берсе, жандарал кеңсесi де, Тобықты iшiнен түсiп жатқан сансыз көп пiргауар, арыз, шағым, акт дегендерге толы екен. Жүздеген кiсiлердiң, таңбаларын қойғызып, немесе бармақтарын басқызып, бiреулердi "жер өртедi" деп, бiреулердi "ауыл шапты" дейдi. Тағы бiреулердi "кiсi өлтiрдi", "буаз қатынның баласын тастатты" деп, үнемi жалалап жатыр екен. Андреев осы хабарды бiлдiре отырып, Абайға сөз қатты.
– Ибрагим, сiз бұл күндегi Тобықты болыстарының iстерiн бiлмейтiн боларсыз. Түсiп жатқан арыздар, мен бiлген киргиз болыстары болса, сiздiң жақта жаңада басталған қатты бiр араздықты бiлдiредi. Әлде, биыл сайлау болмақшы ғой, соның алдында управительдiкке таласу басталды ма? Қалай да ел iшi қатты ойран болып бүлiнiп жатқанға ұқсайды! – дедi.
Михайлов соңғы жылдарда жандарал кеңсесiнде iстеу үстiнде, қазақ болыстарынан түсетiн кейбiр арыздардың өрескел жалақор, қатты шағым болатынын бiлетiн-дi. Бiр әңгiмелерде Абайға:
– Патшалық заңы киргиз сахарасын қатты аздырып барады екен. Бiр жағы – пара. Екiншi жағынан – Россия заңының киргиз салтына, әдет-заңына үйлеспейтiнi бар. Үшiншi жағынан – халық пен ұлық арасында бiтiмсiз, сенiмсiз, үнсiз қастық бар. Бiрiнен бiрi жиренiп жатырқау бар. Осының бәрiнiң себебiнен киргиз халқы заң алдында, қағаз жүзiнде өтiрiк айтуға оңай барады. Бiреудi жалғанмен жалалауды ұят та, терiс те көрмейтiн боп кеткен. Олақ әкiм, өрескел әкiмшiлiктiң бұзып үлгiргенi! – дейтiн.
Осындай оймен халықты аяйтын да, әкiмшiлiктi үнемi масқара қып, мазақтап отыратын. Жаңағы Андреев айтқан хабарды естумен қатар:
– Шағым болыс туралы ма, жоқ болыс атынан жазылған жай адамдар турасында ма? – деп сұрады.
– Шағымның барлығы болыстардың үстiнен! – деп Андреев мысқылдап жымиды да, – ұмытпасам, осы болыстардың барлығын Лосовскиймен бiрге ерiп шығып: "Халыққа жайлы, дос адамдар болады" деп, Ибрагим, сiз сайлатып едiңiз ғой! – деп күлiп қойды. Приговор берушiлердiң тағы бiр тобы бар. Олар – шын қорлық көрушiлер. Ылғи жатақ, кедейлер. Солардың бiраз жоқшылары маған келiп:"iсiмiздi ал, болыстар iстеген зорлық, қиянаттар туралы сөзiмдi жеткiз, есемiздi әпер" деп, iстерiн де бергелi жүр! – дедi.
Абай болыстар жағынан түскен де пiргауар бар екенiн бiлiп, олардың кiмдi қалайтынын сұрап едi. Андреев кiсi аттарын жадында тұтпаған екен, айта алмады. Бiрақ, өздерiнiң үстiнен арыз берген жатақтарды: "ұры деп ұстатып, абақтыға жапқызу керек" деп, пiргауар түсiрiп жатқан бiрнеше iстер барын бiлдiрдi. Михайлов ендiгi әңгiменi өзiнше қорытты.
– Бұлай болғанда, Ибрагим Кунанбаевич сайлаған, "халыққа жақсы қызмет етедi" деген управительдер қызмет етiп жатыр. Бiрақ халық үшiн емес, өздерiнiң тағы управитель боп қалуы үшiн сайлаушылардың даусын алудың қызметiн етiп жатыр ғой.
– Рас, бұл управительдерiңiз ақымақ емес, олар сiздi бiр алдап болыс болып алған да, сiзбенен есебi бiткен. Ендi болса, сiзбен тату болғаннан да губернатор, Оязға жақсы көрiну артығырақ, қымбаттырақ екенiн де ұғынған. Қамқоры мұндай болғанда, әрине халықтың көрер күнi қуаныш болмас. Және бұндай болыстар көп те жасайды. Сырларын бiлетiн сiздi сондай алдап отырғанда, халықты қалай алдамасын. Аз ұлық болса, ол өтiрiк бiлмегенсiп отырады, оған осындай болыстар керек. Осы iстер керек. Ол алдана ма, алданбай әдейi iстей ме, бәрi-бiр, ұлықтан шығып жатқан шығын жоқ! – дедi.
Андреев күле түсiп:
– Ұлықтан неге шығын шығады? Ол қиналған боп отырып, ашуланған боп отырып, асай түседi параны. Тыныш елден тиын да түспейдi. Тынышы кеткен елден сыйын да алады. Оның бүлiгiн басып, түзеген боп, чинiн де алады! – дедi.