Абай жолы - 18

Осының бәрін көп күрсініп отырып айтқан Ұлжан Абайға үлкен ой салды. Ел ішінің мінезіне, әкенің тартысына баласының көңілін шындап тұрып, шүйлеп салғаны осы. Үлкен ісіне араласатын кезі жетті деді ме? Барынша ширығып отырып, ашық сөйледі.
Абай өзінің қатаң ойларын сыртқа шығарған жок, қабақ түйіп ішке жиды.
Осы күн күні бойы ешкіммен жазылып сөйлескен жоқ. Түн бойы ұйықтай алмай, аунақшып шықты.
Ертеңінде түске жақын Ербол келіп, екі жігіт үлкен үйде қымыз ішіп отыр еді.
Тыста бір нәрсеге қатты ашуланып, ақыра сөйлеп, аттан түсіп келе жатқан Құнанбай үні естілді. Жалғыз екен. Үйге кіре бере бөгеліп, есік алдында тұрып:
– Ей, Жұмағұл, Мырзахан! Кел бері! - деп, әмір етті де, үйге кірді. Екі жігіт ілесе келді. Құнанбай төрге шығып отыра бере:
– Аулымның іргесіне егесіп кеп қонып отыр ғой. Егескендіктен жылқысын қаптата жайып, бері өрістетіп отыр. Көрейін мен, Байсалдың ызғары мен айбарын. Бар дереу, қолдарыңа шоқпар, сойыл алыңдар. Анау жылқысын сойылдап-сойылдап, дәл Байсал аулының ар жағына қуып тастаңдар!
Бұлжытпай орында осы айтқанымды! - деді.
Екі жігіт жалт бере жөнелді. Бір кезде сойылдарының дыбысы естіліп, кермеден ат шешіп жатқандары білінді. Сол уақытта Абай үйден шығып, екі жігітке;
– Ей, тоқтаңдар! - деп, үн қатты. Ана екеуі аттарына мініп ап, тымақтарының құлағын жымыра байлап жатыр екен.
Абай қатарына келіп:
– Сендер қайткелі тұрсыңдар! - деп еді, Жұмағұл сырт қарап жауап берді.
– Бара, жау тигендей етеміз! Несі бар?
– Тимейсің олай, бері қара!
– Е-е, мырзаның бұйрығын екі етуші ме ем? - деп, тебіне берді. Абай осы кезде қатты булығып жетіп келді:
– Құтырма! Тоқта! - деп, ақырып қалды. Екі көзі қапталап, өзі сұп-сұр боп апты. Жұдырығы түюлі. Екі жігіт тоқтай қалды.
– Жылқыны қумаңдар! Сойылдама! Жай ғана жылқышысына айтыңдар да, қайтыңдар!
– Е, бұйрық ше?
– Бұйрық осы! Айтылды! Осыдан тек жалғыз-ақ бәле шығарып жүр, Жұмағұл, жазаның үлкенін сонда көресің! Тап мына менен көресің! - деді.
Даусы соншалық зілді. Сөзі сондай салмақты.
Жұмағұлдар еріксіз көнді де, аяңдап кетті. Абай үйге кеп әкесіне ажарлана қарап отырып:
– Әке, осы, шілденің күнінде, ен жайлауда, шөп деген тұнып тұрған шақта, жер қорыған, ағайынға реніш салсаң не қисынға сияды? - деді.
Құнанбай бұған жалт етіп, суық қарады.
– Немене, Байсалдың дауын айтар тіл, жақ жоқ деп пе ең? Қыстауымды қайырмай, қасарысып отырғанын да қостарсың сен!?
Абай қайтқан жоқ. Үні қатқыл шықты.
– Қыстау - жайлау емес қой.
– Қыстаудан жайлауға көшетін кекесін болмай ма екен?
– Ендеше түп-түйінді айтады екеміз. Сонда қыстау жайындағы ашудың өзі әділет пе?
– Әділет, сенің ойыңша, біреудің басына күн туса, соның орнын тартып алу ғой?
– Тартып алғыштың басы, шынға келсек, Байсал емес, өзіміз ғой. Байсал алушы емес, алынушы боп келмеп пе еді бұл күнге шейін? Әмір бойы бір-ақ қыстау сұрап емінгені өзіңіз емес пе едіңіз? Сол бір қыстаудың зарынан кеше сіздің қасыңызға еріп, қолыңызды қостап, тіпті анау Бөжейді сабасуға да барғаны қані? Байсалға тиген бір қыстауды қуған - зорлық. Содан ұшқындап кеп, мына... - дей бергенде, Құнанбай Абайды тоқтата берді. Бірақ, алғашқы ашулы үні бәсеңдепті - Жә, сурылма!.. Менімен жарыса түспек пе ең? - деді. Абай бұған аз іркілді де:
– ...Мына жайлауда бөлінбеген бір елдің көдесі үшін түс шайысу тіпті жол емес! - деп тоқтады.
Бұрын Абай әкесіне осындайлық ел жайындағы сөздерді айтқанда, көсіліп сөйлей алмай, күрмеле беруші еді. Тілі де тұтқыр тарта беретін.
Құнанбай баласының бұл жолғы үнін өзгешелік көрді. Үй ішіне айнала қарап, байқап еді, Зере, Ұлжан да қалт қарап, қадала тыңдап отыр екен. Жаңағы сөз жалғыз Абай сөзі емес пе, әлде? Құнанбайдың бетіне батып айта алмаса да, сырттан бар жақын, бар туысқан осылай десе ме екен? Осындай ғып ойландырған сұрақтармен Құнанбай тоқырап, үнсіз отырып қалды. Аздан соң тынышсызданып қозғалақтап барып, көлбей түсті. Шынтақтап, жантая берді.
Абай биік төсектен жастық әперді. Құнанбай сол жастықты қолтығына басып, Абайға сыртын беріп, ойға түсіп қалып еді.
Алғашқы сөзіне қарсы дүрсе қоя берген ашуды көрмеген соң, Абай тағы бір сөз бастады.
– Үй іші болсын, бала-бауыр болсын, өз ойындағы мақұл дегенін сізге айтуы шарт қой. Айта алмай жасырып қалса, лайық па? Сіздің де естіп білуіңіз лазым ғой!
Діндәр әкеге кітапшылап сөйлесе, парыз, уажіп деген сияқтыны еске алуы мүмкін. Бұл есебі дұрыс болған сияқты. Құнанбай Абайға қырындай қарап, ендеше айт дегендей ілтипат жасады. Абай енді бөгелген жоқ.
– Тағы бір жайды айтуға рұқсат етіңіз. Ол мына Бөжейдің асы туралы. Бұл жөнде біз ада қылмаған ағайын міндеті көп. Жалғыз-ақ, енді мынау ас жалғыз Жігітекке сын емес. Бірнеше дуанның еліне сауын айтып отыр. Ағайынмен, адаммын дегеннің бәріне сын. Өлімінде оқшау қап ек, енді тым құрымаса, мынау асына ат салысайық! - деді.
Құнанбай өткен жылдың ызасын еске түсіріп:
– Мен қайтейін! Кел демесе кимелеп барам ба? Барып тұрып, былтырғыдай кеудеге қақтырам ба? - деді де, бұл сөзді жақтырмағанын сездірді.
– Ендеше, сіз бармаңыз. Бірақ бізге рұқсат етіңіз. Біз барамыз да, араласамыз. Сол жетеді. Қарсы болмасаңыз, мен өзім ада қылайын. Тек қасыма Ызғұттыны беріңіз. Және азын-аулақ мал-дүниенің шығынын осы үйдің, мына шешелер мен біздің еркімізге беріңіз!
Бұл тұста Абай көңілінде әзірлеп алған байлау бар сияқты. Онысы бір өзінен басқа ешкімге мәлім емес. Ұлжан да қазір баласының сөзін ойлана тыңдап қапты.
Құнанбай басын көтеріп, тымағын киіп, тұруға айналды. Үй іші жауап күтіп, қадала қарап отыр. Салмақ салғандай. Соны жақтырмаған Құнанбай қырыстанып:
– Мейілдерің! Маған десе, аяғына бас ұр Байдалы мен Байсалдың! - деді де, шығып кетті.
Көнгені осы. Қай көңілімен көнді. Қиналып, қынжылып көне ме?
Кекесінмен көне ме? Оның ар жағын Абай елеген жоқ. Тек қарсы алыспаса болды.
Енді шешелерімен оңаша отырып, өз ойынша қалай араласатынын ап-айқын қып, таратып-таратып айтып берді. Байлауының бәрі де орынды екен.
Зере мен Ұлжан осы іске көмекші болсын деп, Ызғұттыны шақыртып, дәл осы күні Абайға ақылшы ғып қосып берген.
Абай өз ағайындарының ішінен Құдайбердінің болыспағын қажет деп білді.
Оған өзі барып, ұзақ әңгімелесіп, бар ниетін айтып, ұғысып қайтты. Құдайберді Абай керек еткен жәрдемінің бәрін жеткізіп тұрмақ болды.
Осы кеште Ербол Бөкенші жаққа қайтпақ еді. Атқа мінер жерде Абайды оңашалап алып:
– Абай, бөтен сөзім жоқ. Тек бағана әкеңмен сөйлескен сөзіңді есіткелі өзіңе дән ырза боп, достығыма сүйсініп ем. Барым сол ғана. Енді мен ана жаққа барып көптің ісіне қолдан келген көмегімді етейін! - деді.
Абай рұқсат етті. Жалғыз-ақ, Ерболдың ас жөнінде керегі болса шақыртып алмақ болды.
Келесі күні Абай атқа мінді. Қасына ерткені жорға Жұмабай мен Мырзахан.
Бұл үшеуі Қазбаланы өрлеп, Көтібақ пен Жігітектің қалың ауылдарын аралап отырып, сол өлкенің орта тұсындағы Бөжей аулына келді. Бұл өңірдегі ел тұтасымен астың қамында. Бөжей аулының жоғарғы жағындағы кең бір төскейге сансыз кеп үйлер тіккізіп жатыр. Астың күні жақындап қалған.
Қарбалас мол. Ер атаулы ат үстінде. Асқа тігілген үйлерді артқан көштер, тізбек-тізбек боп, дамылсыз ағылып келіп, жаңағы төскейге құйылып жатыр.
Абайлар ең алдымен Бөжейдің қаралы үйіне түсіп, құран оқыды. Белдеуіне қара тігілген, ішіне қымбат бұйым атаулыдан сеп жиылған, қаралы теңдер тізілген үлкен үй әлі сол қалпында. Бөжейдің жыл уағын күтіп, азалы күйде тұр.
Тұлдаған киімдер де оң жақта ілулі күйінде. Әсем тұскиіздің үстінен ілініпті.
Осы ауылдың қасында ас иелерінің жиыны түгел екен. Абайлар Бөжей үйінен қымыз ауыз тиіп, тысқа шығып, сол жиынға келді. Кішілеу төбенің басында отырып, кейбір аттыларды шақырып алып, кейбіреулерін шапқыза жөнелтіп, әмір таратып отырған осы жиын. Ортасындағы үлкендері Байдалы, Байсал, Сүйіндік.
Байдалы былтырғыдан бері недәуір қартайып қапты. Сақал-шашының ағы көбейіп, бурылға жақындаған. Қастарына Абай келіп сәлем бергенде, бұл үлкендер бұрынғыдай емес, оң шыраймен амандасты. Байдалы мен Сүйіндік, Зере мен Ұлжанның амандық-саулығын сұрап, жас жігітке қастарынан орын берісті. Осы үлкендердің бұйрығын күтіп, қас-қабақтарына қарап жүрген жас жігіттердің ішінде Ербол бар. Абайдың бұрыннан жақсы білетін бір танысы Жиренше де осында. Байсал Құнанбаймен араздасып кеткелі, Абай мен Жиреншенің кездескені осы.
Жиренше де Абайға енді жылы ұшырап амандасты. Жаңа адамдар келген соң, үлкендердің өзге істері мен сөздері бөгеліп тоқырап қалған. Азғана жиын біраз үндемей отырысты.
Абай осы уақытта Байдалыға қарап:
– Байдаш аға, - деп алып, сөзіне кірісті.
Келген жұмысын қысқа айтты. Бірақ, орнықты, байыпты қып жеткізді.
...Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен. Сол кісідей үлкендер жіберіпті. Бөжекеңнің асына ағайын боп ат салыспақ. Бұрынғы шақта қапы болса, енді олай емес, қалыспаймыз деген адал ниетпен келіпті.
Байдалы Абайды тыңдап алды да:
– Шырағым, бұл сөзіңе ағайын ырза. Бетіңнен жарылғасын. Енді қалай кірісесің, ойлағаныңды өзің айт! – деді.
Абай сонан соң кешегі шешелеріне, Ызғұттыға, Құдайбердіге өзі айтқан жобаларын айтып шықты.
Қонаққа тігіліп жатқан үйлердің ортасынан Абай өзі тіккізетін үйлерге бөлек орын тілейді. Он үлкен үйді осы бүгін күннен қалдырмай әкеліп тігудің міндетін алады.
Он үй - отыз-отыздан үш жүз кісі түсетін үй болмақ. Сол үйлерге арналған ішкі жасау, көрпе-жастық, ыдыс-аяқ баршасы үйлермен бірге келеді. Және он үйдің ертеңді-кеш ас азығы, бар сойысы, барлық күтімі өзіне бөлек. Ол Абайлардың өз мойнында. Ас ошағын да өздері жайлайды. Аспазшы, күтуші, даяшы жігіттердің бәрін де Абай өзі қамдайды. Үлкендер осыған сенсін де, қазір осы арада тапсырып, байлап берсін. Сонан соңғы Абайдың тілейтіні: әр рудан, әр жақтан келген қонақты осы маңдағы әр топ, әр ауыл міндетіне алып жатыр ғой. Ас келесі солай ғой. Ендеше Абай да мынау үлкендердің бұған арнайтын қонақтарды атап бермегін сұрайды. Сонда және осы жиынға келетін ең қадірлі, ең сыйлы деген елдің қонағының бірін берсін, соны өтінеді.
Байдалы, Байсал, Сүйіндіктер Абайдың өзін ендігі ақылдарының ішіне ала отырып сөйлесті.
Бұл асқа Қарқаралының Арғыны, Жетісудың Жалайыры, Садыр-Матайы, Семіз-Найманы, Ылдидың Уақ, Бурасы, Дағандының Керейі бар, талай үлкен рулар келмек. Бәрі де алыстан келеді. Бірақ, осы топтардың ішінде, әсіресе, ала-бөтен, жолы басқа бір топ бар. Ол Найманнан келетін Бөжейдің нағашылары.
Сол елде ертеректе Бөжей атты жақсы кісі болған. Кеңгірбай сонымен құда боп, өзінің Ералы деген баласына Бөжейдің қызын айттырған. Кейін сол Бөжей қызынан туған немересінің аты нағашысындай болсын деп Бөжей аталған екен.
Байдалы қыстан бері соларға айрықша хабар жолдаған. Жақында жауап кепті.
Бөжейдің сол нағашы жұрты жиенінің асына келмекке әзірленіп жатыр екен.
Қазір жиын Абайдың мейлінше жақсы ойлаған қамдарына сенген сияқты.
Осы Бөжейдің нағашыларын күтіп алу, өзге қонақтан өзгерек ретті тілейді.
«Тапсырғанда, соларды тапсырса қайтер еді?» - деген сөздер шыға бастағанда, Абай:
– Ендеше, Байдаш аға, байлау сол болсын. Бөжікеңнің нағашысын біздің күтуіміз жол екен! Бізге беріңдер! - деді.
Жиын іркілген жоқ. Кеше Құнанбай, Бөжейдің араздығын, жаманатын есітіп келген нағашы жұрт, енді артын күтіскенді көрсе, көрсін! Лайығы сол екен дескен...
Бұл жайды ашып айтысқан кісі жоқ. Бірақ салған жерден Абай қалай ашық түсінсе, өзгелер де солай таныған.
Абай осы ауылдардың өзге қамдарын, ішкі реттерін жақсы білетін кісілерден бір үш жігіт берілуін сұрады. Оған Байдалы Ерболды, Жиреншені, Базаралыны атап берді. .
Бар сөз шешілді. Бар қам, барлық қимыл алда тұр. Енді бір сәтке де аял жоқ. Абай сол арада атын мінгелі орнынан тұра беріп еді, Сүйіндік бұған ырзалықпен қарады да:
– Жамандықтан жұққыш нәрсе бар ма? Оны тапқан ақылды болғандықтан таппайды. Және тапқанымен қарқ болмайды. Шын тапқан деп, жақсылық тапқанды айтат та! Бетің, ниетің дұрыс екен, балам! Тек, жолың болсын! - деді.
Абай осы топтың бөтені боп көрінбей, өз адамы сияқты боп саналғанына ішінен қуана түсіп, ырза боп, атына қарай басты. Өзі атқа мінісімен жаңағы бұған серік болатын Жиренше, Базаралы, Ербол үшеуін ертіп алып, үйлер тігіліп жатқан жерді аралады. Өз үйлерін тігетін орынды ақылдасып, сайлап алып, ас ошағын орнататын жерлерін де белгіледі. Ол орайда ақыл айтып, орын көрсеткен Жұмабай болатын.
Барысымен үйлер көшіріледі. Мырзахан мен Ербол екеуі көшті алдынан тосып алып, жайлап қондыруға міндетті. Абай өзі ол жақтан келетін мал-дүниенің бәрін әбден сай ғып жөнелткен соң ғана келеді. Оған шекті, мұндағы істерге Базаралы, Жиренше бәрінің де бас-көз болуын сұрады. Байлауы шапшаң, сөзі де, ісі де жол көрген кісідей, орынды, ширақ.
Абай мен Жұмағұл жөнеліп кеткенде, ұзын бойлы, сұлу жүзді Базаралы қалғандарға қарап:
–Япырмай, мынау өзі ержетіп, пісіп қапты-ау! Тек айтқаны қолынан келсін, - деді.
– Қолынан келгенде, мықтап келеді! Көрерсің! - деп, Ербол сенімді сөйледі.
– Ендеше, бөтеннің қамы емес. Бір Бөжекеңнің аруағы ғой. Келіңдер, көмегінде болайық! - деп, Базаралы байлауын айтты.
Жиренше де, Ербол да шын бейілмен құптады. Абай Қазбалаға жүрерде қатты тапсырып кеткендіктен, Ұлжан аулында үлкен қарбалас, әзірлік жүріп жатыр екен. Мұндағы істің басында Ұлжанның өзі және Ызғұтты, Құдайберді болатын.
Ботақан ошағына келісімен, қонаққа тігілетін он үй жығылып, артыла бастады. Үйлерді жаңағы үшеуі осы арадағы Ырғызбайдың бар аулынан таңдап тұрып атаған-ды. Абай сары жорға атпен сыдыртып жүріп, бар үйді тігулі күйінде көріп шығып, бір-екі қоңырқай үзігі бар үйді алмай, орнына басқа туысқандардың аппақ үйлерін жықтырды. Сонымен, кешкі жылқы суға келетін кезде, Қазбалаға қарай салқар көш боп жөнелген үйдің бәрі бірдей үлкен, шетінен аппақ, келісті үйлер болатын.
Әр үйдің ішіне ұсталатын кілем, тұскиіз, сырмақ, текемет, көрпе-жастығы да бірге жіберілді. Көбінің ыдыс-аяғы да сай болған. Дастарқан, орамалдың да олқы болмай, жаңа болуын, таза болуын, Ұлжан әз көзімен атқарып, қадағалап жіберткен.
Әр үйдің тігушілері қазір бірге кеткен жігіттер. Кейін қонақ күтетін күтушілер де солар болмақ.
Өңшең пысық, елгезек, сергек жігіттер екен. Бәрі де Бөжей ісіне бұл ауылдардың бет бергенін іштей шынымен мақұлдаған жастар сияқты. Тегіс көңілденіп аттанысты.
Қонақ үйлер жөнелумен Абайлар істейтін істің басы ғана басталды. Үлкен, ауыр жұмыстар әлі алда жатыр. Көшті жүргізіп жіберіп, енді күн батар шақта тыста үлкен үйдің алдында, Зерені ортасына алып отырып, төртеу-бесеуі ақылдасқанда, қалған істің қиынын Абай енді түгел түсінді.
– Не керек? Қайтпек керек? - дегенді кезек-кезек айта бастаған Ұлжан мен Ызғұтты еді.
Қазір енді ас ошағының басына тігілетін үйлерді де жөнелту керек. Оған Абай бір-екі үйі жетер деп ойлап еді. Жоқ сойылатын малдың еті үйде болу керек екен. Ендеше, бес-алты үй керек.
Оның бәріне ас пісіретін, отын-су қамдайтын халық керек. Ең алдымен сойыс не болады! Құнанбаймен ақылдасуға болмайды. Не де болса, өздері шешеді. Бірақ кең қолдық, шығымдылық болса, осы жерде көрінеді. Оған Ызғұтты іркіліп, ешнәрсе айта алмады. Абай әйтеуір сараң болмау керек дегеннен басқа, не лайық екенін дәлді білмейтін. Бұл арада Құдайберді көмек етті.
– Енді сенің бетің іркілмесін. Барған соң, басқаша боп бар! Он үйге арнап, он сегіз байтал апарыңдар. Үй басы екі еркек қой барсын! - деді. Осы айтқаны байлау болды.
Ұлжан ас ошағының басында үлкен қиындық барын, ақыл керек екенін айтып келіп, ертең өзі бармақ болды. Қасына Айғызды, Қалиқаны, Сары апаңды және бірнеше күтуші қатындарды ерте баратынын айтты. Осы кеште ұн, шай, тәтті-дәмді дегеннің бәрін де бар ауылдан тығыз қамдатты.
Өзге жайдың бәрін ақылдасып, шешіп келгенде, бәрінен қиыны қымыз болды. Сауын биені ол араға апарып байлауға болмайды. Жер тар, ел тығыз.
Қымызын анау басқа күтуші ел де күнбе-күн жеткізіп тұрмақ Ботақан ошағынан Қазбалаға қымызды мол қылып, қалет қылмай, кешіктірмей жеткізіп тұру үшін бір Абайлар емес, осы артта қалған ауыл-ауданның, кәрі-жастың бәрі кепіл болуы шарт.
Ел жатқанша, осы маңдағы жиырма ауылдың бар үлкендерін Абай мен Ұлжан тегіс шақыртып ап, тағы кеңес жасады. Астың басы бір басқа. Осы ауылдың өзінде қалып, үнемі айдаушы боп отыратын аса мықты кісі осында керек. Құдайберді ол міндетті өз мойнына алды. Оған Жақып, Жұмағұл, Ырсай сияқты үлкен туысқандар айғайшы болмақ.
Ырғызбайдың осындай көпшілігі бас қосқан кеңесінде Зере сөйледі:
– Байлауын байладың. Енді, түге, жат жиынның алдында жас балаларымның жақсы талабын жер қылмаңдар. Өліге еткен қызметтен бастарың кішіреймес. Араз-құразды ұмытыңдар адам болсаң! Тірісінде алғыс алмасаң, енді тым құрыса, өлі аруағынан қарғыс алма. Балаларым мен келіндерім, сендер де төбеңмен жүр! Отымен кіріп, күлімен шық қонағының!
Ердің сыны шабуыл мен шаптығуда емес - кішіпейіл, мейірде! Шалдықсаң да қабақ шытпа! Қуанып, жарқырап жүріп күт! Дабырайып, желігіп те кетпеңдер!
Жым-жырт, момын жүріп күтіңдер! Болмаса мынау ағайынның төрт көзі түгел отыр ғой міне, өл де маған! Бірі қырт, бірі дарақы мақтаншақ, бірі ұр да жық, даңғой атанғанда - осындай көп жиын үстінде масайып, оспадарлық қылам деп, сондай атақ алатын! - деді.
Соңғы айтқан «мылжың», «мақтаншақ», «даңғой» дегендері осы арада шынымен төрт көзі түгел отыр еді. Мылжыңы мынау - сары сақалды Жұман.
Даңғойы анау - Майбасар. Мақтаншағын айтса - Құнанбайдың ұлықтығын бу көріп, осы Ырғызбай шетінен бөспе болатын.
Зереге дау айтуға батылы бармаса да, Майбасар ішінен қыжалданып, мойнын сырт қайырып отыр. Бар Ырғызбайдың анасы. Өзінің ашуы әлі қатты.
Томырылып кетсе, тіпті Құнанбайды да қорқыту қолынан келеді. Оны Майбасар талай көрген. Енді, ыза болса да, амал жоқ.
Зере сөзін бітіргенде, Майбасар қасындағы Ұлжан жеңгесін түртіп қойып, ақырын күңкілдеп:
– Қап, мына тентек кемпір ме! Исі Ырғызбайдың ақсақал, қарасақалын жиып ап, қылып отырғанын қарашы. Енемізді әбден ұрды-ау, масқара-ай!
Даңғой дегені ғой дәл мен осының! - деп еді. Қасында отырып, сөзін естіген жұрт күліп жіберді.
Майбасар Ұлжанның тасасына бұғыңқырап отырып, қуланып көзін қысып:
– Әне біреу айтқаны кім екен десеңші, тағы бұның? Ана «мылжың» дегенін айтам! Ондай да бар ма еді? - деп, тоқтай қап, Жұманды көзінің астымен бағып отыр.
Сағал көз, сары сақал Жұман бұның мысқылын сезген жоқ екен.
– Ой, сығыр мұндар, білмей отырмысың? Мылжың деп, қырт қып, жазған, мені айтат та! - дегенде, жұрттың бәрі ду күлді. Енді сөз бітіп, жұрт қысыр кеңеске кететін тәрізді. Абайлар іске асығып, тұрып кетісті.
Топтан шыға бере, Абай Жұман мінездерін еске алып, күліп жіберді. Бұл туысқанның қырттығы, шынында, дау-дамайсыз-ақ айқын. Өткен күзде біреулер:
– Жидебай мен Мұсақұлдың арасы қанша шақырым келеді екен? - десіп отырса, осы Жұман:
– Жидебай мен Мұсақұлдың арасын мен айтайын. Былтыр айт намазынан қайтып келе жатып, қолдан санағам. Дәл бір мың екі жүз отыз жеті «Лә илаһа илалла» болады екен! - депті.
Абай осыны еске түсіріп, ішінен Жұман үшін жаман ұялды. Мырс етіп:
– Құдай-ау, неткен көк мылжың? «Илалламен» жер өлшеу неше атасынан қалды екен мұның. Оны әрі айтып, әрі санау неткен бейнет? Не деген мылжың тауандылық? - деп ойлаған.
Осы түнді тынымсыз қарбаласпен өткізген үлкен ауыл, таң сарғайып атысымен, тағы бір үлкен көшті жөнелтті. Арасында үлкен үйлері, қостары, ұранқайлары бар - жиыны сегіз үй, ас ошағының басына тігілетін боп кетті. Ас пісіргіш еркектер мен қатын да, отыншы, сушы қызметшілер - баршасы да осы көшпен жөнелді.
Күн шығып, ел тұрған соң, кең пәуескені үш атқа жеккізіп, қасына Айғыз, Сары апаң, Қалиқаларды алып Ұлжан да жүрді. Артта қалған ендігі іс -сойыстың малы. Соны таңдап ұстатып алып, Қазбалаға тез жеткізу бар. Абай мен Ызғұтты қастарына үш-төрт жігіт алып, сол шаруаға қалған.
Бойдақ жылқыны ауыл қасына ерте айдатып келіп, Құдайберді, Ызғұтты, Абай -үшеуі ат үстінен түспей жүріп, түндегі аталған он байталды іріктеп таңдады.
Әрқайсысы әр айғырдың үйірінен белгіленген. Бұл байталдың бәрі де, өмірі жүген, құрық тимеген шу асаулар. Көп мықты жігітті қашаған қуғыш бедеулер мен жүйрік ат-айғырға мінгізіп, қолдарына ұзын құрық, мықты бұғалық беріп, асауларды ұстауға кірістірді.
Жайын құландай безіп қашқан байталдар оңай ұстатқан жоқ. Бірнешеуі жеткізбей жосып, әлек етсе, кейбіреулері мойындарына түскен құрықтарды жұлып әкетіп, бар жылқыны үркітті. Ауыл үстінен қашқандарын иттер қуып, Ботақан бойы азан-қазан болды.
Жігіттердің көбі астарындағы аттарын қан сорпа қып, өздері де талған кезде, жеті байтал ұсталып болды. Енді, бір жирен, екі құла байтал шығанға шығып, мойындарындағы бұғалығымен босып жүр.
Олардың соңына Масақбай түсіп, сойылдап ұрып жүріп, қорқытып әкеп, қалың жылқының ішіне тықты. Сол кезде барлық аттылы-жаяу тұрған жиын байталдардың мойнында сүйретіліп жүрген арқандарға үштен, төрттен жабысып, табандап жатып алысты. Сүйтіп, соңғы қашағандар да тегіс ұсталды.
Шыңғырып бұлқынған жас асаулар, түздің тағысындай арпалысса да, бастарына тегіс ноқта киіп, мойындарынан қосақталып, Қазбалаға қарай кетті.
Жиырма еркек қой да бұл кезде жарым жолға барып қапты.
Керегінің бәрі түгелденген соң, Абай мен Ызғұтты да жортып отырып, ас басына келді.
Аталған жерлерге қонақ үйлер де, ас үйлер де тігілген екен. Іштері де реттеліпті. Әр үйдің күтуші жігіттері өз үйлерінің жанынан табылды. Үй басына екі босағаға екі-екі үлкен саба орнаған екен. Абайдың артын ала, ілес келіп жатқан қымызшылар үлкен-үлкен мес пен сүйретпелерді толтырып әкеп, жаңағы сабаларды кезек-кезек күрпілдетіп пісіп жатыр.
Ұлжан да өз міндетіне сыбана кірісіпті. Ол ас ошағын Қазбаланың суына жақындатып қаздырып, мал сойғызуға кіріскен екен. Жиырма шақты жігіт биелерді ақтармалап сойып жатқанда, Ұлжан тағы бір топ жігіттерді алып, жиырма қойдың он шақтысын Қазбаланың жағасына апарып, әр жерде қалың-қалың от жаққызып, үйіткізіп жатты. Мұнысы ас пен тойда көп қонаққа істелмейтін сый. Бірақ, Ұлжан семіз жылқы еті мен жас қойдың етіне үйіткен қойдың дәмді құйқасын да араластырмақ бопты. Бейнет те болса, Абай үйлерінің ажарын арттыратын болды. Дәл нағашылардың ішіндегі үлкендеріне арнап, екі кебеже сүр де әкелгізген. Қыстан қалған бар ескі иіс осы болатын.
Қонақтың бәріне жеткізе алмаса да, ең елеулі тобына өзге астардың дағдысынан бөлек, сары ала тартқызбақ.
Абай тіккізген үйлер қазірде бұл өлкедегі қонаққа арналған үйдің бәрінен оқшауырақ. Тысы да, іші де өзгеше боп айдынды көрінді. Ең сый қонақтардың түсуіне арналған жарастығы мол үй боп тұр.
Сүйіндік пен Байдалы бұл үйлердің рет-ажарын көріп, ас ошағының басына келіп, аттарынан түсіп, Ұлжанмен амандасты. Елден ерек қамдарды да әбден танып, іштерінен ырза болысқан. Байдалы атына қайта мінер кезде, Ұлжан азырақ тоқтатып, оңашалап алды да:
– Тамақ пен күтімі бір басқа ғой. Ертең ат шабады, балуан күреседі. Әр алуан бәйгелер бар. Түйе бастатқан тоғыздан бәйге шығарыпсыңдар. Жақсы екен! Ағайынның аянып қалатын жері емес қой. Менің балам ол үлестеріңнен де қалмаймын дейді. Соның ақылымен мына бір бұйымды әкеліп ем! - деп, қалтасынан жібекке ораған бір кесек түйін алды да, Байдалыға ұсынып тұрып: -Бәйгенің бір тоғызының басы осы болсын! - деді.
Бергені үлкен кесек күміс - «тайтұяқ» болатын.
Осы күні малдар тегіс сойылып болып, азық-түлік ас үйлерге әбден жайғасқан шақта, екінді кезінде, Қазбалаға қалың қонақтың алды ағылып, жете бастады.
Байдалы, Сүйіндік, Ызғұттылар қонақ үйлердің орталық жеріндегі биікше төбенің басына шығып, келушілерді тосып тұрғалы бірталай уақыт болған.
Қонақтар төрт тараптың бәрінен қырық-елуден, жиырма-отыздан, лек-лек болып, аттарын жай-жай бастырып, жылжып келе жатыр. Әр топтың алдынан кереші күтушілер шауып шығып, сәлем беріп, жөндерін біліп, үлкендер тұрған төбеге қарай бастайды. Дағды бойынша шет елдің сый қонақтары әуелі ас иелеріне сәлемдесіп, асқа береке тілеп барып, қонақ үйлерге түсу керек.
Күтушілер болса, әрқайсысы өзді-өз үйлеріне алатын қонақтардың ру-руларын алдын ала білетін.
Абай жігіттері: Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол қонақ тосушылардың тобында жүр.
Абай өзі қонақ үйлерінің қасында, қырық-отыз жігіттермен, Жетісу жағының қонақтарын тосып тұрған.
Басында жүздеп келген қонақтар күн батар шақта мыңға жетіп, одан да асып барады. Жігітек, Көтібақ, Бөкеншілер тіккен үйлердің бірталайы өз қонақтарын қабылдап, қарсы алып жатыр.
Абайдың қонақтары ымырт жабылар кезде ғана көрінді.
Бөжейдің шешесімен туысқан нағашы ағасы ақсақалды, келбетті қарт екен.
Соның өзі кепті. Ол төбе басында, өзге қонақтардан бөлекше белгі жасап, атынан түсіп, барлық үлкендермен құшақтасып амандасты. Қасындағы жиыны мол. Жетісудан келе жатқан Семіз, Найман, Жалайыр, Матай, Сыбан да тегіс осы кісінің маңында екен. Алды сол нағашының тобы. Олар елу-алпыс кісі.
Солардың артынша, Найман тымақты қалың топтар қауырт көріне бастады.
Нағашы тобы мен артқы аттылардың бәріне жататын үйлерін көрсетпек боп Ызғұтты, Сүйіндік алға түсті.
Нағашылар жақындасып келгенде, Абайлар барлық жігіттермен сәлем беріп, түсіріп алысты. Ақсақал нағашыға Сүйіндік Абайды таныс етіп, Құнанбайдың баласы екенін айтты.
Абай «қош келдіңіз, нағашы» деп қол қусырып тағзыммен қарсы алған.
Барлық мол үйлерден мынау он үй өзгеше, оқшау тұрғанын қонақ атаулы аттарынан түспей тұрып, ерте таныған еді. Бұл үйлерге өздері түспей, басқа жерлерге орналасқан қонақтар: «Анау бөлек үйлер кімге арналған? Онда кім қабылдайды екен?» десіп, сұраса бастаған-ды. Сол ретте ол үйлер Құнанбай баласы тіккізген, Бөжейдің нағашы жұртына арнап тіктірген үйлер екенін де білісіп қалған.
Ақсақал нағашыны қасындағы үлкенірек кісілермен іріктеп отырып, Абайлар дәл ортаға, ең жасаулы үйге кіргізді. Өзге топтарын да дамыл көрмей қарсы алысып, қатар үйлерге кіргізіп жатқан.
Нағашылар бәйгеге қосқалы бір баран, екі қылаң жүйріктерін әкепті.
Құйрық-жалы сүзулі, үстеріне бала мінгізген, үкілі-тұмарлы аттар оқшау байланды.
Алыс-жақыннан келген қалың топтардың бәр-бәрі де әзірше осылай бәйгілерін жұтындырып, көлбек қақтырып, келіп жатыр.
Алғашқы топ келісімен, өзге қонақтар да іркілген жоқ. Көз байланғанша он үйдің алтауы толып қалды. Әзірге Жетісудың алыс руының бәрі аталып жатыр.
Енді ымырт жабылар кезде, Қазбалаға төгіліп жатқан топтардың киім үлгілерін болжау қиын. Қай рулар екендері мәлім емес. Тек қана кейбірінің қылаң аттысы көп, кейбірінің баран аттылары көп үлкен шоғыр боп көрінеді. Сам жаққа қарай бұрылса, күміс ер-тұрман жарқылдайды. Өлкедегі қалың нөпірді көргелі, жаңада мінілген үйірсек аттар кісінейді. Абай үйлеріне түсетін келушілер саябырлап, азғана толас болды. «Ендігі кісілер ертең келер», десіп, Абайлар алдыңғы үйлерге қымыз тарта бастаған. Осы уақытта Ербол Абайға келіп:
– Тағы бір қалың топ келді! - деп, ақырын хабар берді. Бұл жиын Найманның Тобықтыға жақын отыратын руы - Сыбан екен. Арғы шеті – Аягөз, Қоңыршәулі, Ақшәулі де, бергі жағы осы Шыңғыстың сілемінде болады.
Тобықтымен сырмінез. Бірақ бәсекесі де көп, тайталас ру.
Абай жылдам басып, тысқа шығып, бар жігіттерін топтан тұрып, тағы да жақсы қарсы алды. Жері жақын болғандықтан, өзге Жетісу елінің бәрінен Сыбандар мол келген екен. Абайға тиген қонақтың арты осылар. Бос тұрған үш-төрт үйге соларды түсіріп, Абай барлық қонақтарын жайғастырды да, енді тамам жігіттермен өзі қоса, сарп ұрып жүріп сыйлауға кірісті. Әуелі қымыз.
Содан соң шай... Содан әрі атпен тартқызған табақ-табақ ет! Алыс жолдан шалдығып келген, қарыны ашып келген қонақтарды тыңайтып, күйлендіріп жатты.
Ет желінгеннен кейін, шаршап келген қонақтардың алды жата бастады.
Бүгінгі жүріске мұқалмаған Сыбандар екен. Олардың үйлеріне еттен соң тағы да қымыз сапырылып еді.
Кеш бойы көбінесе нағашы жағының үйлеріне айналып жүрген Абай Сыбан қонақтарға енді оралып келді. Сыбан жиынының бұл келістегі үлкені Қадырбай екен. Ол - ақын Қадырбай. Жас күнінде әйгілі Садақ ақынмен айтысып «Бала ақын» деген ат алып сол Садақты өлең, сөзде мүдірткен осы Қадырбай болатын. Оның көп өлеңіне Абай қанық.
Бірқатарын жатқа біледі. Өз қонағының ішінде Қадырбай болғанына Абай дән ырза болды.
Қадырбай болса, бағана түсер жерден-ақ, бұларға арналған үй - Құнанбай үйлері екенін білген-ді. Арысы Тобықты, берісі Ырғызбай ішінің қатын-баласына дейін білетін Сыбанның бірнеше сөзуар кісілері тек отырған жоқ.
Бағана кештен бері тысқа шығып, қастарындағы күтуші Ерболдармен сөйлесіп, осы он үйдің жай-жапсарын, күтуші иелерін де Қадырбайларға мәлім еткен.
Қадырбай өзі де келгеннен бергі сар қымыздан, дастарқан мен ыдыс-аяқтан, шай үстіндегі тәтті-дәмдінің молдығынан әр жайды топшылап отырған. Әсіресе, түрілген жас қазының қатарында жүрген үйіткен қойдың етінен - мынау үйдің сыйын өзге үйлердің сыйынан басқаша деп бағалаған. Ас атаулының бәрінде болатын жалпы құрғақ сыйдан бөлек жатыр.
Енді осы сыйды басқарып жүрген Құнанбайдың бір жас баласы деген соң, Қадырбай сол бала өз қастарына келгенде ілтипат жасады. Абайға:
– Бері кел! Отыр, балам! - деп шақырып ап, өз қолынан қымыз ұсынды.
Қызғылт қоңыр сақалы бар, келбетті, ақсары Қадырбай Абайға аса бір келісті кісі көрінді. Бұл қонақ Абайдан әке-шешелерінің саушылығын сұрастырды. Көрсетіп жатқан сый-құрметіне алғыс айтты.
Абай өздігімен сөйлемей, тек қана Қадырбайдың сұраған сөздеріне жауап беріп отыр еді. Жауапты қысқа болса да, байыпты, орнықты ғып айтады. Жас жігіттің түс-тұлғасын Қадырбай ұнатты білем, тағы да сөйлеткісі кеп:
– Осы Барлас ақын маған бір әңгіме айтып еді. Күнекеңнің оқудан қайтқан бір жас баласы бар екен. Өзі өлеңқұмар екен. Ұлжаннан туған. Зеренің қолындағы баласы десе керек еді. Сол әлде сенбісің? - деді. Абай ұялыңқырап күлді де:
– Барлас ақынның біздің үйге кеп азырақ қонақ боп кеткені бар еді, - деп, Қадырбайдың жүзіне тура қарады.
Қадырбай күлімсіреп қойып:
– Балам, ендеше сен көңіліңе алма, әкеңмен мен құрдаспын. Сондықтан еркін сөйлей берем. Айтпағым: өлең дегенді аса бір сүймейтін кісі сенің әкең еді. Сен неғып өлең сүйгіш боп жүрсің? Осының жөнін айтшы? - деді.