Абай жолы - 48

Абай ана бiр жыл "ел қамқоры болар" деп, "ұятты, арлы болар" деп, өзi сайлатқан бiрнеше болыстар үшiн қазiр намыстанып та, қысылып қалды. Осы болыстардың iшiнде бiр болыс, Абайдың өзiмен бiр туысқан Ысқақ едi. Ол жаманшылықты Абайдың дәл өзiнiң қойны мен қонышынан шығарып отырғандай көрiндi.
Ендiгi мәжiлiске Абай бой жазып араласа алмады. Өз ұятымен қатты түйiлiп қап, толғанып отырып, күрсiндi де, қоштасып шығып кеттi.
2
Ералыдағы жатақтарға қаладан қайтып келе жатқан Абай мен Баймағамбет кеше кешке келген едi. Көп үйлi жиi қонған, кедей ауылдың орта тұсында тұрған қоңыр үй сыртында Абай мен Баймағамбет мiнiп келген трашпенкенiң дертесi қайырулы тұр. Қоңыр үйде жұрт таңертеңгi шайды жаңа iшiп болған. Үй иесi бурыл сақал Дәркембай, омырауы ашық көне көйлектiң сыртынан жұпыны шекпенiн жамылып, жалаң аяқ малдасын құрып, Абаймен әңгiмелесiп отыр. Сиыр мүйiз сары шақшадан алақанына салып алған насыбайын танауына оқта-текте шекiп атады. Қонағына, қазiргi отырған мәжiлiсiне көңiлi жай. Кейiстен қабағы жадырап, өзiне сүйiктi адамға дәм татқызып, қонақжай болғанына үлкен шүкiрана, ырзалығы бар сияқты. Шай ыдыстарын шайып, сүртiп, жинастырып жүрген ашаң жүздi қартаң әйел Сарқыт та өз үйiне Абайдың қонғанын ырзалықпен қабылдаған сияқты.
Күйеуi мен Абайдың әңгiме арасында әзiл қатысқан күлiскен сөздерi болса, ұдайы құлақ түрiп, ажымды қабағы ашыла түсiп, жақсы тыңдайды. Өзi де күле қостайды. Төрден есiкке дейiн шашылып жатқан кәмпит қағаздары көрiнедi. Дәркембайдың он жасар кенже баласын да осы үйдiң өз базаршысы келгендей, мәз-мәйрам етiптi. Дәркембай Абайдан қала әңгiмесiне түн бойы қанған сияқты.
– Елдiң осындағы атқа мiнген ақсақал, қарасақалын тыңдағаннан басқа бiз не көрдiк. Қазақтың жақсы дегенi сөз сөйлесе, бiреуге өткiзген әмiр-құдiретiн, күшiн айтады. Бiреу, сұм-сұрқия қулығын, айласын айтады. Бiздей кедей-кепшiктi тыңдасаң, жоқ-жiтiгiн, мұңын айтады. Сенiң кешеден бергi, анау патшаны өлтiрген, ел үшiн жанын отқа салған азаматтар туралы айтқан сөзiң менiң көңiлiме әсiресе қонады-ау, Абай. "Тұзы сор, еңбегi еш қара халықты ойлайтындар бар. Солардың мұңын мұң етiп, жанын отқа салып, көпке келер жақсылықты ойлайтын азамат бар. Ел оянса, ырысқа жетсе, солардың жолы болған.күнi жетедi" дейсiң. Бұл айтқаның, осы мынау тiрсегi қиылған бөлтiрiктей боп Ералыда шоңқайып отырып қалған көп жатақтың да сойыл соғары ғой. Жоқшысы ғой! – деп, бiраз насыбайын шекiп, ойланып отыр. Кешеден бергi Абайдан ұққан сөзiнiң бәрiн жиып кеп, жүйрiк тiлмен түйдi.
– Е-е-е! Күштiлер ненi айтады? Күшсiзге еткен зорлығын айтады. Күшсiз ненi айтады? Күштiден көрген қорлығын айтады! – деп топшылағанда, Абай Дәркембай ойының сергектiгiне таңдана қарады.
– Бәрекелде! Кешеден бергi кеңесiмiз өзiңе сондай бiр жақсы түйiн түйгiздi- ау. Мынауың бiр мақал болатын сөз ғой. Ақыл – малға бөккен бай-бағланда емес, азаппен сор кешкен жаралы, жарлы ойлыда десеңшi! – дедi.
Дәркембай өзiн мақтаған Абай сөзiне сабырмен ғана күлдi де:
– Менi ақылды етiп, халықтың ағасы етесiң бе? Кедейдiң шешенi болса, "судан шыққан судырақмет" дейдi. Қу таңдай тақылдады да бiттi дейдi. Ақылсыз болса, "жарлының жарым есi" дейдi. Тiлi болса "бұның сөз не теңi?" деп және мысқыл етедi. Сөз әперген есенi көрген жоқпын ғой, Абай! – деп, Дәркембай өзiнiң ендiгi айтайын деген мұңына қарай басты.
Кешеден берi Абайдың келгенiне сүйсiнiп отырғанда Дәркембайдың бұған шақпақ үлкен мұңдары болатын. Оның кейбiрi өзiнiкi болса, тағы бiр алуандары осы арадағы көршi-қолаң, кем-кетiктердiң мұңы.
Қаладан шаршап келдi деп, түн бойы Абайға өздерiнiң шаруаларын, шағымдарын әдейi айтпай iркiлген Дәркембай әңгiменi Абайдың аттанар кезiне әдейi қалдырған болатын. Қазiр бұл үйге бiрен-саран көршiлер де кiрген едi. Ол Абайға белгiлi: Дәндiбай, Еренай және осылар құралпас, Көтiбақ iшiнен жатақ қалған Қареке болатын. Қазiр Абай қасына қырық-елу үйлi жатақтың төрт-бес шалы әдейiлеп iрiктелiп келiп отыр екен. Жаңа келген қарттардың барлығынан, Абай егiндi қалай салғанын, қазiргi iшiп-жемi, күй-жайлары қалай екенiн жеке-жеке сұрастырды.
– Миялы-байғабыл жатағы, егiндiк жерлерiң тәуiр едi. Өндiрiп егiн салғаның кiм болды? – деп әуелi Дәндiбайдан сұрады.
Дәндiбай, "өндiрiп" деген Абай сөзiн қайталап, күлдi де:
– Шырағым, Абай-ау! Өндiретiн бiз бе едiк? Бұ енеңдi... Итке мiнiп, ирекпен қамшылаған.қырсық шалған күнде, құдайдың берейiн деп тұрғанын да ала алмайтын мешеулiк бар емес пе? Сол Миялы-байғабылында отырған ұзын саны жиырма үйдiң жиыны жиырма жер егiн салмаған соң, несiн мақтан етейiн.
– Салғаның шығатын ба? Егiн тарпы биыл қалай болатын? Азының да береке сi бар ғой! – деп Абай сұрағанда, Дәндiбай, Дәркембай, Еренай үшеуi қатар үн қатысты.
– Береке деймiсiң.
– Берекенi бұйыртса жарайды ғой
– Береке iздеп әрекеге соғамыз ба!? – десiп үшеуi қатар, күдiкпен мұңдарын сездiрдi.
– О не дегендерiң? – деп, Абай Дәркембайға қарағанда, үй иесi бағанадан айтпақ болған мұңының бiреуiн бастады.
– Былтыр "берекенi көктен тiлеме, еткен еңбектен тiле" деген бiр сөзiң есiмде қапты. Тiледiк те еңбек еттiк. Еңбегiмiзге орай, былтыр бәрiмiздiң де астығымыз Шолпанға, Кiндiктiге, Миялы-Байғабылға да жақсы шығып едi. Соның арты не болды. Дәл былтыр осы Ералы да болған, өзiң көрген жанжал сайлаудың артынан бiз тұралап қалған жоқ па едiк...
– Балтамтаптың аяғы Бүрлiбайдан тарқамады ма?
– "Жаман, жыртық лашығыңа жоқшы болам деп, Оязбен шатақты шығарып қырсық жасаған сендерсiң"– деп Тәкежан, Майбасарлар, қырсығын әкеп бiздiң былтырғы егiнiмiзге тигiзбедi ме? Береке деген со ма? Жайқалып тұрған егiнiмiз ендi пiсiп, ендi орақ саламыз дегенде, бiр түнде, бес ауылдың жылқысы қаптап, тып-типыл қып кеттi ғой! – дедi Еренай. Ол Дәркембайдың сөзiн бөлген бойында, былтырдан Абайға мәлiм болған аса бiр арманды арызын айтып кеттi.
Абай бұл сөздiң төркiнiн бiлушi едi. Былтыр болыстықтан түсiп қалған Тәкежан және осы жатақтар егiн салған қоныс-өрiстердi күзек ететiн Ырғызбай, Көтiбақтар бұл елдiң егiнiн әдейi қырсық жасап, жегiзiп қойған. Мезгiлiнде Абай, осылардың егiнiн жеген ауылдардың бәрiмен қатты ұстасып, көп айтысып дауласқан болатын. Бiр топ бай ауылдардан Асылбек болыс арқылы осы Еренай, Дәндiбай, Қарекелерге мал кескiзiп берген-дi.
Бiрақ қазiргi ақсақалдардың жиылып кеп Абайға айтып отырғаны, тағы сондағы мұң болатын. Себебi мал кесiлгенмен, жуан ауылдар бұлардың ақысын бермей кеткен. Осылардың адал ақысын әлi күнге бермеген зорлықтың жөнiн Абай ендi бiлдi. Дәркембай осы күйдi айта отырып, жақында, Арқатта, Сыбан мен Тобықты, Уақ арасында болғалы жатқан сиязды айтты. Абайға бұлардың ақылдасқаны – "көп елдiң арасынан күш құрап, көлiк қамдап, адал ақыларын жоқтап баратын кiсi шығарса, сол барып арыз айтар iс болар ма едi?" Осыны сұрайды.
Абай бұл сөзге жауап бермей тұрып, тағы қандай көрген көресi, мұңдары барын сұрастырды.
– Биылғы көктемдегi егiстерiңе тигiзген залалдары болды ма? Немесе егiн салып, бейнет кешiп жатқан шақтарыңда көлiк берiп, ат майы дегендi берiп, қарайласқан ағайын болды ма? – деп сұрап едi.
Қарттар Абайдың бұл сөзiне де күлдi. Қареке кеңкiлдеп, кекеткендей, кесек үн қатып:
– Ойбай, сығыр-ай, не деп отыр? Бергенге бередi. Берер түгi жоқ өңшең ыңыршаққа қандай орайы қайтады деп бередi! – дедi.
– Бергендi айтасың, тап осы Қарекенiң егiнiне, жаңа көктеп келе жатқанда, тағы жылқысын түнде жайып кеткен жоқ па, ол ағайын болмысың!
– Онысы ол ма, ат бермек түгiл, өзiмiздiң бiр-бiр шолағымызды тағы қағып кеткенiн айтпайсыңдар ма! – деп, Еренай мен Дәркембай жаңада көрген тың бiр өктемдiк зорлықтың бетiн аша бастады.
Бұл соңғы сөздiң жайын қалада ұзақ жүрген Абай естiген жоқ едi. Соны сұрай бастағанда Дәркембай тағы бiр ауыр қиянаттың бетiн ашты. Бұның ұзақ әңгiмесiнде, Абайды қатты қысылтып ұялтатын да сыр бар.
...Жатақтар былтырғы ала алмаған ақысын биыл қайта сөз қылғанда, көктемде осы өңiрлерге көшiп келген Тәкежан, Майбасар, Күнту, Байсал аулы, Қаратай аулы сияқты жуан ауылдар ашу шақырып, зiл көрсетiптi. Соның салдары болу керек, – егiн жаңа қылтанақ берiп келе жатқанда, жаңағы ауылдар өздерiнiң тұс-тұсындағы осы отырған жатақтардың көбiнiң егiндерiн жылқысына таптатып, қатты зияндап кетiптi. Еңбегi үшiн жаны күйген жатақтар арлы-берлi аласұрып шабуылдап, әркiмге шағып көрген екен. Түк шығара алмапты.
"Обал ғой, адал ақысы ғой, табан ақы-маңдай терi ғой, бұларды жылатпау керек қой" деген сөздi айтқан бiрен-сарандар болса да жуан ауылдардың өкпе, наразылығынан өздерi жасқанып болыспапты. Жанашыр сөздерi өз үйлерiнде, ерiннiң емеурiнiмен ғана айтылыпты да, сол күйде қалыпты. Тiптi жаны күйген соң Байғабылдағы Дәркембай, Дәндiбай бастаған Бөкеншi, Жiгiтек жатақтары Қашамадан қайтып келе жатқан Тәкежан жылқысынан күнде егiнге түсе беретiн болған соң, бiр-екi жылқыны ұстап, түнгi жылқышысымен төбелесiп те қалған екен. Ертеңiнде қайдан жиылғаны белгiсiз, иықтарына сойыл салып, осы жатақтың құрымын шауып алатындай боп, жүздеген қара шоқпар келiптi. Ат ойнатып, Дәркембайдың өзiн сабарман болып, ұстап алған жылқыларын қуып алып кеткен. "Егiнiмдi жедiң ғой" деп зарлап барғанда, аяғының ұшына отырғызбай, әке бабасынан боқтап, Тәкежан мен Майбасар қуып тастапты. "Елдiң сұрқын кетiрiп, қайдағы сұмдықты бастағандар. Жер тырмалап, қоныс-өрiсiмнiң құтын қашырған сұмырайсыңдар" деген. "Ел iшiнен аластайтын өңшең жiтiкке, саяқсың" дептi. "Былтыр басымнан дәрежеңдi алғызған сен қыршаңқылардың кесiрлерiң. Баяғыда атаң бiр туса да, ағайыным сен емессiң. Сенi Тобықты санынан садаға ғып шығардым. Жатақ болғыш болсаң, егiн еккiш болсаң, кет ана Белағашқа, мұжыққа кет. Сонда барып орыс бол! Неге тiрi жүрсiң. Неге сен құрымайсың" деп, айтпаған сұмдығы, етпеген қорлығы жоқ екен.
– Ол, ол да емес екен. Соқадан бiр-бiр шолағымыздың жаңа босағаны сол едi. Айға жуық уақыт болып қалды. Осындағы жетi үйдiң жетi бiрдей атын бiр түнде ұры алып кеттi.
– Тәңiр-ай, айналаң өрттей жаулық болғанда, ортада қап отырған бiр түп шидей, қалт-құлт күйiмiз бар едi. Тiлеуiң құрғырлар, тым құрса осы отырған елу үйдiң кiм екенiн ойласа еттi. Бiрi болмаса, бiрiнiң босағасында шiрiгендер едi ғой. Ата-бабасымен отымен кiрiп, күлiмен шыққандар.едi. "Бишаралар, тырбанған екенсiң, сендердiң де шыр бiтiп, бүйiрiң шығып.жүретiн күнiң бiр болсыншы!" деп жаны ашымас болар ма! Ендiгi кеп отырған қыстығы, мүлде қасқырдай! – деп Дәркембай тағы мұңға кеттi.
– Жаңағы жоғалған жетi атты бұл арада жоқ-жiтiк тапсырған соң, осы төртеумiз жоқшы боп, iздеп шығып ек. Алыстың ұрысы емес екен. Қызыл-моладан шығардық. Алған – Ақымбеттiң ұрылары. Шығырып берген қу мен сұм және табылды. Қолда барымызды, айтушыға, "жүрек жардыға" берiп, ендi малымызды қайтарамыз деп жүргенiмiзде, тағы бiр пәле сап еттi. Қызыл-моланың болысы өзiңнiң iнiң Ысқақ емес пе! Ұрыдан малымыз шыққанда: "Болыс өзiмнiң Ысқағым, әпермей қоймайды, көзiңдi ашып қара"– деп Ақымбеттың ұрыларын жан алқымға алып.көрiп ек. Ол ойысарман да болып едi. Қиялап айтқан дауы: бұл ұрлығым емес, өз елiңнiң адамы Серiкбайда кеткен еселi малым бар-ды. Сол. "осыны ал деп шығарып бердi. Серiкбай мен сен жатақтың дауың бар көрiнедi. Әуелi сол жақтан арылып кел. Бiзге бұл малды ұстатқан Серiкбайды алып кел " демесiн бе. Қайта оралып мұнда келсек, ағайынға шағайық десек, былтырдан берi ол Серiкбай қу Қашаманы қыстайды екен. Қашама Тәкежанның жерi екен. Сүйтiп келсек, Серiкбайды Тәкежан бiздiң көзiмiзге көрсететiн емес. Шаң тигiзетiн емес. "Жатақ тантырамасын, Серiкбай да өздерiңдей жоқ-жiтiктiң бiрi. Оған мен болысамын. Жатағым, кем-кетiгiм деп болысамын" деген боп, жарлының жасақшысы бола қалыпты. Серiкбай деген итi, сүйтсек, Тәкежанның өзi сүйеп, өзi құрық берiп.жүрген ұрысы деседi. Ұры болмаса, түк кәсiбi жоқ ел ортасына сыймай отырған малы жоқ, қуарған жалғыз үй, қудала, қу медиен, елсiздi қыстау ете ме? Қойшы, қысқасы Серiкбай қолға түспедi. Жылыстап тайып ол кеттi. Ал Ақымбетке сенделгеннен сенделiп, мына төртеуiмiз тағы барсақ, ендi ол жақты да құдай ұрып.қапты. Тәкежан Ысқақ болысқа, өзiңнiң iнiңе, хат жазып, кiсi шаптырыпты. "Жатақ менiң жауым, бұлардың малына жоқшы болма, болыспа. Қайта, тiрсекке бiр салып қуып таста!" дептi. Ендi бiзге қарсы дем берген сөздi Ақымбет Ысқақ болыстан естiптi. Жетi iрiңдей ат түгiл, жетi тулақ та ала алмай, ұлып қайттық. Мiне, жаңағы айтқан сияз болса, былтырғы егiн, биылғы егiндi айтып және мынау бар кедейдiң бұт артқан жетi шолағын, күн көргiшiн iздеп соған барсақ деп ек. Осыған ақылыңды өзiң айтшы! Сенiмен сөйлесiп отырған – тек осы қасыңдағы төрт шал деме. Исi елу үйлi жылаулар, жатақ! – деп бiтiрдi.
Абай бұл әңгiмелер уағында әлденеше рет қабақ түйiп, кейде ашумен, жағын тiстендi. Әңгiмесiн қатқыл үнмен, шешен тiлмен сөйлеген Дәркембайға қарап, көз алмай отырып, бiрнеше рет күрсiнiп те қойды. Iшiнен өз ағасы Тәкежан iсi мен өз iнiсi Ысқақтың қылықтарына қинала, ызаланып отыр. Намыс, ұят, жиренiш бәрi де у толқынданып, саналы кеудеде, күз тұманындай шұбалады. Жазықсыз жүйрiк қарттың сөзiн тыңдап отырғанда, қатар жарысқан бiр жол өлең оралады. Ырғақты бiр сөйлемдi осы жерде тауып, iшiнен көп қайталайды.
…Ар ұялар іс қылмас ақыл зерек.
Ар уялар iс қой. Керең сана, бiтеу кеуде, жемiт қарын бар. Оларға ар не, жанашыр не, әдiлет не!
Дәркембай әңгiмесiн бiтiрiп, үй iшi бiраз уақытта жым-жырт тынып қалған кезде, Абай жаңағы өз ойын сөйлей аяқтады:
– Осынша жауыздықты iстеп отырған менiменен бiр әке, бiр шешеден туған – бiрi аға, бiрi iнi болмыс. Сендерге солар үшiн мен де қылмыстымын. "Арсыз қолым iстедi, арлы бетiм ұялды" дегенiм кiмдi жұбатады? Сендердi не деп уатады! – деп, Абай қарт достарына басында бөгде көрiнген, бiрақ кейiн сыры танылған бiр әңгiме айтып кеттi. Ол, қалада Михайловпен сөйлескен көп мәжiлiстен туған жай едi. Соны баяндай отырып, өз басына халық турасында ендi келген бiр күрделi ойға кеттi. Бұл ойын осы арада тауып, дәл осы арада айтып та кеттi.
– Сона бiр кезде, жатаққа кеп қосылғаныңды айтқанда, менiң осы күнге шейiн, көкейiмнен кетпестей бiр шын сөздi сөйлеп ең, Дәркембай. "Күйi бiрдiң – күнi бiр. Туысым – аталасым емес, өзiммен мұңы бiр, бейнетi бiр жатақтар" деп ең. Соныңды мен халық қамын ойлайтын бiр ойшыл орыс азаматымен әңгiмелескенде, тағы да жақсы ұғына түстiм. Бейнет иесi болған бұқараның мұңдасы, тек қазақ iшiнде емес, өзiңдей қорлық пен зорлыққа шiрiген қалың миллион қара халық – орыста да бар екен. О да руым орыс деп, аталасым деп, патшасы мен шенеунiгiне, төресi мен ұлығына ден қойып отырған жоқ. Қайта "қан сорғышым, обырым осы" дейдi екен. Дәл жаңағы өзiңдей. Ойласам, Көкше-мамай руынан ашыққан кедей жатақтардың ғана мұңы бiр емес. Олардың Сiбiр мен Ресейдегi бар орыс жатақтарымен де ұраны, мұңы бiр екен! – дедi.
Өз ойының бұл өрiске жеткенiне Абай өзi де сүйсiнiп күлдi. Оның сөзiнiң шындығына әлi түгел ойы жетiп болмаған Дәркембайлар күдiктенiп күледi, Абай тағы сөйлеп кеттi:
– Тағы ойласам, Тобықты-керей, Қаракесек-найман iшiндегi болыс атаулы Семей мен Омбы, Орынбор-мәскеу атаулыдағы барлық төрелер тобымен ұрандас екен. Бұны ұрсаң оған, оны соқсаң бұған тиетiндей сыры бар екен, қарт достарым. Жаңағы айтқан орыс ойшылы бұқара мұңын жоқтайтын асыл азамат. Сол айтыпты: "Қалың ел, өзiн сорлатқан ұлық зорлығынан арылу үшiн, басқаға жалынбасын, өзiнiң қайраулы қара балтасына жалынсын" дептi! Кейде сендердiң мұңыңды тыңдап отырып, "шiркiн, сол қара балтаны осы қазақ сахарасындағы талай дерт, мерездiң тамырына қарш еткiзiп қадап, ұрар ма едi!" деп те ойлаймын. Қатты толқимын! – дедi.
Бiрақ бұл сөздер, сыртқа айтылғаны болмаса, Абайдың бiреуге ақыл қосқан сөзi емес. Iшкi терең түйiн ойындай. Мына отырған қарттарға Абайдың ой көмегiнен бұрын, қазiр iс көмегi әсiресе керек. Соны аңғарды да, тез өзгердi. Бұған қадала қарап отырған төрт қарттың жүздерiн жағалай барлап өттi де, ендi шұғыл берiк байлау айтты. Шалдар күтпегендей, дос көмектiң байлауы едi.
– Сияз Арқатта емес, сыртта, Балқыбекте болады. Осы кез басталып қалған да болар, қалада естiгем-дi. Пәле-жала жиынына бармаймын деп байлаған едiм. Бiрақ сендер үшiн, дәл осы үйде бүгiн естiген жауыздық зұлымдықпен бiр шайқасу үшiн, әдейi барамын. Үш күннен соң осы арадан сол Балқыбекке қарай сендер де аттаныңдар. Былтырғы егiнiң, биылғың, жоғалған аттарың – бәрiнiң дауын Тәкежан, Ысқақ, Майбасарлардан тұтас даулаймыз. Тек қырық үйлiден, "сәлемшi боп, мен келдiм" деңдер де, бiр екеуiң сол сияздың басында бол. Дәркембай, өзiң жүр. Қасыңа мына Дәндiбайды ерт. Өзiңе тартқан бұ да бiр қатты томар, ер кедейiң ғой. Байлау сол. Өзге сөз кейiн сияз басында. Тек үш күннен соң аттаныңдар. Бiз жүремiз! Баймағамбет, атты жек! – деп, Абай орнынан ширығып тұрды. Асығып қозғалып, дүр сiлкiнгендей болды.
Баймағамбет Абайдың асығып шираған көңiлiне өзiнiң шапшаң, жылпос қозғалысын жауап етiп, үйден ытқи жөнелдi. Абай тез қамданып, киiне бастап едi. Түрегелiп, желетiн, жазғы жеңiл ұзын бешпетiн кидi. Сағатына қарап, ендi шалдар жүзiн аңғарса, олар бiрдеңеден iркiлiп, дағдарып отырған сияқты. Дәндiбай Еренайға сәл бұрылып, күбiрлеп, шала сөйлейдi. Ақыл сұрап отырған тәрiзi бардай, Абай түрегеп тұрған бойында Дәндiбайға қарай иiле түсiп:
– Немене, Дәндеке? Сен бiрдемеден күрмелiп отырсың ғой. Айтшы маған, не күдiк, не бөгеттерiң бар – деп Дәндiбайдан бет бұрып Дәркембайға да қарап едi. Дәркембай салқын жүзiн бұзбастан Абайға бар денесiмен бұрылды.
– Айтқан ақылың да, байлауың да бәрi жақсы, топ алдына бармай есе тимесiн көрiп отырмыз. Бұл жұртыңды бөгеп отырған, тағы жоқшылық боп отыр. Ол Балқыбекке кем боса, екi кiсi бару керек. Дәндiбай екеуiмiздi жүр дегенiң де мақұл. Бiрақ мыналардың күмiлжiп отырғаны – "қалай жетемiз?"– дейдi. Жетi бiрдей аты кеткен жатақ ауылда, қай жетiсiп тұрған ат пен тон бар? – дедi. Бұның сөзiн қостаған Еренай:
– Бұт артар жоқ қой, Абайжан-ау! – деп едi. Дәндiбай да iлес, кекесiндi үн қосты.
– Ене, қызыңды... Кедейлiк қыр соңымнан қала ма тақымдап. Қолым жетер жерге де жiбермейдi. Шабан-шардақ қып, мешел болған баладай. Осы Ералының бойынан қозы көш жерге шығар көлiгiм жоқ. Ит арқасы қиян.г-балқыбекке немен жетейiн?! – дедi.
Абай бұл тұста да өзiнiң iсшiл байлауынан жаңылған жоқ. Тағы да тез жауап айтты.
– Бiреуiңнiң атың бар көрiнедi ғой. Ендi бiреуiңе ана мен жегiп келе жатқан шеткi ат, кiшi құла ат тисiн. Дәндiбай, жаз бойы осыны сен жайла. Жылқы отарға шығарда қосарсың. Ал, Дәркембай, жаңа сен атпен қоса, тонды да айтып қалдың ғой! – дедi.
Кеше кештен берi осы үйдiң iшiне кiргiзiлiп қойған ұзынша, жаңа ақ сандықты Абай өзi барып ашты. Содан екi бөлек кездеме алып шықты.
– Мынау, асты-үстiмен бiр шапан. Бұны, Дәркембай, сен өзiң iстетiп ки! – дегенде қарттардың бәрi, қатарынан үн қосып, сүйсiне күлдi.
– Бәрекелде!
– Көп жаса!
– Қарық қылдың ғой, қарағым!
– Азаматым аман бол! – деседi. Дабырласып, жамыраған сөздер арасында, Дәркембай Абайдың қолынан кездеменi алып жатыр.
– Бұның қалай, Абайжан-ау? Зорлықты Тәкежан iстеп, айыпты сен тартып жатырмысың немене? – дедi. Өзi де қатты күлiп, өзге шалдар мен Абайды да күлдiрдi.
– Би алдына бармай-ақ бiр ат шапан айыпты алып алды, бұл жатақ. Есе бередi деймiсiң ендi! – деп, тағы күлдi. Абай өзi де қос қартының көңiлiн сергiткенiне көңiлдене түстi.
– Үндеме, Дәркембай, бұның айып екенi рас. Бiрақ атаңа атам еткен iстердiң айыбы болсын. Тәкежан, Ысқақпен сөзiмiз алда. Олардың айыптысы болмаспын, айыптаушысы болармын. Серт со болсын. Тек соқтыққанда тайып түспей, шаншылып түс. Тоқпамбет төбелесiнiң алдында Байдалы айтты деп едi ғой: Сүйiндiк, ақылды Сүгiрден сұрамай, мына ер кедейден, Дәркембайдан сұрасаңшы деп Дәндiбай екеуiңе жүр деп отырғаным сол. Қапсырған жерлерiңнен қан алмасаңдар, күз ел бауырға түскенде, мына жиын жатақ алдында, екеуiңдi "жасық шықты" деп сынға, сарапқа саламын! – дедi. Үй iшiн күлдiрiп алып, Еренай мен Қарекеге:
– Мұнда қалатын екi қарт, осы уәдеге екеуiңдi куә қылам. Бұларменен сын серттi күзге қоямын! – дедi.
Осы кезде: "Ат даяр" деп Баймағамбет келгенде, үйдегiлер тегiс сыртқа шығуға қамданып едi. Абайдың жаңағы сөзiне жауап етiп, қатты сөйлеп, күлiп келе жатқан Еренай:
– Сертiң серт. Онда бұл екеуiнiң билiгiн де өзiңе айтқызамын! – деп едi. Қареке Дәндiбай мен Дәркембай туралы үлкен сенiм айтты.
– Тәңiр деген, тiл мен жаққа тұсау түспесе, қасында сен отырғанда бұл екi тарланың, болыс түгiл, жандаралдан да жалтармас. Өзiң осы екеуiн текке атаған жоқсың, тауып ұстадың ғой, бала шырақ. Шешiнген судан тайынбас дейтiн, жалаңаш батырың осылар болмаса, жатақтың мүлде сорлағаны да! – деп далаға шыға бере, бұл жөнiндегi сөздi тұжырды.
Тройка орнына парлап жегiлген дүп құла мен жирен прәшкенi Баймағамбет сәл қозғап, Дәркембай үйiнiң жанынан сыздырып жүргiзе бердi. Жатақтың қоңыр лашықтарынан шыққан көп ұсақ балалар арба жанында үйiлiп тұр едi. Ендi жүргiншiлерге жол берiп, жарыла бердi. Көлеңкеде жатқан өлi жүнi түспеген арық қаншық жүдеу күшiктер, шардақ-шадыр ұсақ төбеттер шәуiлдей үрдi. Өздерiнiң шұбар тобымен арбаның артынан шулап iлестi. Еренайлар қасында, Абайды ұзатып салуға жиылған қартаң әйелдер, кәрi-жас ерлер, балалар бар едi. Солардың ортасында тұрып, Абай жаққа қарап, Еренай жақсы бiр ой қорытты.
– Құданың құдiретi, осы баланың жас күнiнен-ақ ағайын үмiтi көп едi. Сол үмiт, әлi үмiт. Зая болмай келе жатқандай. Өзiмен iстес, сөздес боп жақын бiлгенiм осы едi. Жолың болғыр, шынайы жақсылық дәме қылғызатын жас екен! – дедi. Жаңағы сөзiн салқын қабақпен тыңдап тұрған көп кедейге қарады. Жоғалған жетi атыңды әперемiн дедi. Айып-анжысымен дәл жуандардан әперемiн деп кеттi. Былтырғы, биылғы егiндерiңнiң төлеуiн әперемiн деп кеттi. Соны айтып тұрмын мен! – деп, сөзiн бiтiрдi.
Топ ортасында көп ауызбен сенер-сенбестей қайталап, соншалық мұңдық бiр сөздер айтылады.
– Жетi ат!
– Қайта әпермек!
– Есемiздi әпермек!
– Егiннiң шығынын төлетпек!
– Былтырғы егiн, биылғы егiн!
– Биылғы егiн!
– Орайын әпермек!
– Дегенi болсын!
– Айтқаны шын болса, жолы болсын! – дескен жапыр-жұпыр сөздер естiлдi. Көп жатақтардың көздерi шаң iшiнде шала көрiнiп бара жатқан арбаға қарайды. Шала үмiтi сол арбаға ере кетiп бара жатқандай. Барлық кедей ауыл болып, ұзақ қарап тұрысып қалды.
Абай бұл жолғы сапарында көп жүрiп кешiгiп келген. Михайловпен, Андреевпен ерте көктемде басталған биылғы мәжiлiстерi Абайдың өмiрiндегi көп кездесулерден бөлек. Көп дүниенiң сырын ашқан, санап бiтiргiсiз нәрлi, қызық дәрiстердей болып едi. Қалада сондықтан кешiккен-дi. Қазiр жас ортасы болып қалған шақта ел жайлаудың ең шеткi қоныстарында екен. Абай мен Баймағамбет Ералыдан шыққан соң ара қонып, қатты жүрiп, екiншi күнi кеш батар шақта ғана Құнанбай ауылдарының шетiне iлiнген едi. Жанынан жүргiншiлер қиыс өтiп бара жатқан үлкен ақ ауыл, Ботақан-ошағында отырған Тәкежан аулы екен. Бұл мол жылқылы, қалың қойлы, оншақты үй қоңсысы бар, лықыған бай ауыл болып кетiптi.
Абай Баймағамбетке:
– Бұл ауылға түспей-ақ өтемiз, – дедi.
Ұлжан аулы және соның қасындағы Абай аулы Байқошқарда. Осыдан қозы көш жерде болатын. Ел жатпай, балалар ұйықтамай тұрып, көптен көрмеген жақындарына Абай ендi тез жеткiсi кеп келедi. Жол Тәкежан аулының шеткi қара лашықтарының жанына тақау келгенде, Абайдың есiне Қаражан ең алдымен түстi. Баймағамбетке бұрылды да:
– Мынаны қарашы, Баймағамбет. Осы, дәуде болса, не қойшы, не сауыншы, күзетшi, малшысының үйiнiң бiрi ғой. Осынша құрым шоқпыт қып қойыпты. Бiр үзiк, бiр туырлықтық киiз берсе, Қаражан құдай ұрғанның, несi кетедi екен! Қалай ойлайсың!? – дедi.
Баймағамбет қатар отырған қалпында, Абайға түктi қабағын бұрып, үлкен көк көздерi жалт қарап жымия күлдi:
– Қаражаннан қайырым аз шығады ғой, Абай аға! Жұмыс ететiн көршi болмаса, жай қарiп-қасердi жиып отырған жоқ. Қызметiн iстесе де қарайласқысы келмегенi ғой! – дедi.
Бұл кезде жүргiншiлер, ауылдан қиыс өтiп бара жатып, Ботақанның мол сулы ұзын бұлағына өрiстен шаңдатып, шауып келiп қаптаған мол жылқыны көрдi. Абай бұл жылқының көлемiне көз салды:
– Осының бәрi Тәкежан жылқысы ма? Қай уақытта, қалай қалыңдап кеткен, Баймағамбет-ау? – дедi.
Сол кезде қатты шауып келiп iлескен бiр аттың дүбiрi естiлдi.
Абай мен Баймағамбет қатар бұрылып қарасты. Арғымақтай биiк қара қасқа, семiз құнанға күмiс ер-тоқым ерттеп мiнген ересек бала, Әзiмбай шауып келген екен.
– Ассалаумағалейкүм, Абай аға! – деп жанаса кеттi.
Абай баланың сәлемiн алып, аулының, әке-шешесiнiң амандығын сұрады. Бұл Тәкежан мен Қаражанның ер жетiп қалған жалғыз ұлы болатын. Жалпақ бет, қара күрең, қысық көз келген, қалың қабағы қызара сызданып тұрған, салқын түстi бала. Амандық айта салысымен Әзiмбай, шешесiнiң бұны әдейiлеп жiберген сәлемiн, жортып келе жатып, Абайға айтып келедi.
– Абай аға, сiзге апам жiбердi. "Бiздiң ауылға түспей, бзарлығын қимай өткенi несi! Кәмпитi мен қағаз шайын, қант-мейiзiн таңертең кiсi жiберiп, бәрiбiр алғызамын! Келiндер өздерi талап жемесiн!" деп айт, – дедi. Менi әдейi сiзге сәлем бер, соны айт деп жiбердi! – дедi.
Бала осы сөздi айтып болып, шешесiнiң зiлiмен Абайларды мұқатқандай кекесiн жүзбен ендi ғана күлдi де, атының басын iрке берiп едi. Қазiр қайта бұрылмақ тәрiздi. Абай оған: "тоқта, берi жүр!" деп арбаның өзi отырған жағына қарай нұсқады. Қатарласып келген Әзiмбайға ол ағалық жылы жүзбен сөз қатты.
– Қарағым, қолқаң базарлық болса, осы арбадағы тәттiнiң бәрi сенiкi болсын. Өзiң бiзбен ере жүрiп, бiздiң ауылға қон да, таңертең бәрiн алып қайт. Әкең мен шешеңе бүгiн амандаспай бара жатқаным – күн кешкiрiп кеттi. Алдымызда бәрiмiздiң де үлкенiмiз – үлкен шеше мен әке бар. Ауыл жатпай тұрып, ең алдымен соларға сәлем бермекке асығып келем. Ол бiр бөлек сөз! – деп Баймағамбетке атты бiраз ақырын жүргiздi. Арбаның салдыры бәсеңдеген кезде, балаға тағы бiраз сөз айтты.
– Өзiң үлкейiп, жiгiт боп қапсың. Шешеңнiң айтқанының бәрi бiрдей ақыл бола бермейдi. Алыстан келе жатқан ағамен амандық айтар-айтпастан, "аламын, берiп кет" деген жөн бе? Ойлашы! Ол шешең болса, мен ағаң. Бұндайды да ойлап жүргейсiң, ұқтың ба? – деп, баланың жүзiне барлай қарап едi, Әзiмбай түсiне қоймағандай. Қызыл жүзi көкшiлденiп, күрең тартып, сазара түстi. Салқын қабағы жыбыр етiп, жиренiп қалды. Абайға жауап қатқан жоқ.
Ендi Абай бұдан әңгiме сұрап:
– Мынау жылқы тегiс өз ауылдарыңдiкi ме? – дедi.
– Е, өзiмiздiкi, ендi кiмдiкi болсын!
– Саны қанша өзiнiң?
Бала үндемей, тартынып қалды. Iшiнен жақсы бiлiп тұрған жылқы санын айтуды жаман ырым көрдi. Әкесi Тәкежен, күнде түгендеп жүрген жылқының санын бала үйге айтып келгенде: "Дабырайтпа, кiсiге малыңның санын айтпа!"– дейтiн. Бала айтпаған соң, Баймағамбет Абай сөзiнiң жауапсыз қалғанына ырза болмай өз бiлгенiн айтып жiбердi:
– Биыл ұсағымен бес жүзге жеттi деп естiп едiм. Мынау жылқының қарасы содан көп болмаса, аз емес қой, – дедi.
Бала сонда да сыр берген жоқ.
Абай аз томсарып, өсiп келе жатқан бiр жамандықты көргендей, күрсiне түстi. Үнi өзгерiп, өзiне өзi айтқандай боп сөйледi:
– Осыдан он бес жыл бұрын екеумiз қатар еншi алғанда, сексен жылқыдан тиiп едi. Тәкежан болыстықты, тойғандай-ақ емген ғой. Өткен сайлауда түспегенде, бұдан да басқа болар ма едi, әлде қайтер едi! – дедi.
Қырыс қабақ бала бұл ағасын анық ұнатпай, iшiнен ашу жиып, ызаланып қалғандай. Ендi мына сөзден соң қулықты, арамдықты бiлiп қалған көңiлiне ерегес пен жуандық кеп кеттi.
– Болыстықтан түспесе дейсiз. Өзiңiз естiмеген екенсiз ғой. Жаңада болған сайлауды бiлдiңiз бе ағам тағы болыс болды. Айтпақшы, шүйiншi, осы бiр жұмадан берi бiздiң ауылдардың барлығы, жағалай той жасап, құнан шаптырып, қуаныш етiп жатыр... – дедi.
Абай балаға бар денесiмен шұғыл бұрыла қарады. Бұл өңiрде болған ең үлкен жаңалық – болыс сайлауының хабарын сұрады. Қалада жүргенде Казанцев деген крестьян начальнигiнiң осы маңдағы үш-төрт болысқа, өзi билейтiн учаскеге, сайлауға шығып кеткенiн бiлушi едi. Бiрақ кiмнiң сайланған хабарын Абайлар әлi бiлген жоқ-ты.
– Ағаңды кiм сайлады? Қай болысқа сайланды?
– Начандик Казансып сайлады. Менiң ағам Қызыладырға болыс болды.
– Қызыладырға?! Шыңғысқа кiм болды?
– Шыңғысқа, өзiмiздiң елге, Шұбар ағам сайланды. Қызылмолаға тағы да, қайтадан болыс болып, Ысқақ ағам сайланды. Сүйтiп Қажының үш баласы үш елге болыс болды деп, сонау ш-шақпақ, Жыланды, Кең-қоныс. Дөңгелек-қоныс, Байқошқарға шейiн, барлық Ырғызбай iшi мәрә-сәрә. Бiлмеген екенсiз. Ендеше дәл бiр аттай шүйiншi алады екем, Абай аға, сiзден! – деп, сөзiн бiтiрдi.
Болыс болған әкесi мен ағаларының хабарын айтқанда баланың жүзi қызарып, нұрлана жанды. Өзiнiң iшiнде жүрген үлкен бiр қуанышын iрке алмай, жасыра алмай, жарқырап бiлдiрдi.
Бұл бала әкiмдiктiң, әмiрдiң қызығын көрiп, дәмiн татып, құмартып қалған бала сияқты. Жаңағы хабарды сөйлеген тiлi мен түрiнен Абай iштей: "Мынау өзi ер жетiп қапты ғой. Талай сабақты құлағына құйғаннан, iске, сөзге ерте кiрiсейiн деп тұрған бала ғой!" деп ойлады. Сонымен қаатар, iшiндегi Әзiмбай түсiн жақтырмаған қатал сынын да iрке алған жоқ. "Қабаған ит қастанған, әлдеқандай жан шығар екен сенен? Болсаң Тәкежаннан зiлдi болармекесiң! Кесiрдi ұстасаң келiстiрiп ұстап жүрмесең нағысын!" деп өзiне-өзi түңiле ойланып, үндемей қалған едi.