Абай жолы - 44

– Ертең бұл түлкiнi алып соғады да, қоя бередi! – дедi.
Жиренше осыдан соң артына екi үлкен жастық қойып, төр алдында шiренiп, шалқалай жатып алды. Ұзын қалың күрең сақалын сәнмен талдап жатыр. Абай мен Тұрғанбай жаққа көзiн сығырайта қарайды. Бiр мезгiл, "көрiп кел" сәуегей балгерше бiр-ақ түйiп, кесек байлау айтты.
– "Ойтамақ" берiлсiн! Бiрақ айтқаным келмесе, көрерсiң. Ертең бұл құс түлкiнi алып соғады да, қоя бередi! – дедi.
Сөйттi де, ас пiскенше тынығатын кiсi боп, терiс айналып бүктүсiп көзiн жұмды.
Бiрақ жұмарын жұмса да, бiр танауынан күле түсiп, көзiнiң астымен Тұрғанбайды бағуда болатын. Жемдi түгел берiп шыға ма, соны бағып жатыр.
Тұрғанбай бұнымен жауаптаспаса да, iшiнен әбден ұстасып, ызамен ерегiсiп алған. Жиреншенiң есебi де, Тұрғанбайдың сондай ызақор тырысқақтығын шапқа түртiп, қоздыра түсу болатын. Аңшылар әдетiнде болмайтын тұрпайылық жасап, жаңа әдейi мiнезсiздiк еткенi сол, Тұрғанбайды ашумен адастыру есебi болатын. Әйтпесе, жол бiлетiн аңшының барлығы да құсты күнде қолында ұстап жүрген тәжiрибелi құсбегiне: "Жемдi олай берме, бұнымен адастың!" деген сөздi айтыспайтын.
Тұрғанбай Жиреншеге ыза болғандықтан, Абылғазымен ақылдасайын деп отырған жерiнен тыйылып қалды. Ерегiстi де "ойтамағын" түгел жегiзiп қойды. Құс жемсауы шығып, әбден сылқия тойып алған соң, Жиренше қара сеңсең iшiгiн басына көтерiп, қымтанып алды да, қатарында жатқан Абылғазыны шымшып қойып, үнсiз, ұзақ күлiп жатты.
Ертеңiнде Абайлар аңға шыққанда, Жиренше мен Абылғазы ере шықты. Бұлар кешегiдей емес, бүгiн көп жүрсе де түлкi оралмады. Тек түс ауа бергенде ғана Бақанастың күнгей жақ бұталы беттерiнiң бiрiнде екi қағушы – Баймағамбет пен Жиреншенiң жiгiтi бiр түлкiнi шаттан айдап шықты. Абылғазының қолындағы Жиреншенiң құсы тiленiп талпынса да, Жиренше оны жiберткен жоқ. Кезектi әдейi Қарашолаққа бергiздi.
Түлкi көрсе тынымы жоқ Қарашолақ, Тұрғанбай қолынан жұтынып-ақ ұшты. Түлкiге екпiндеп барып көңiлдегiдей-ақ түскен сияқтанып едi. Жиренше, Абылғазы, Абай үшеуi қатар тұрған. Абай қалжыңдап, құстың түлкiге құлшынып кеткен ажарын Жиреншеге нұсқап, көрсетiп тұрып:
– Бәлем, Жиренше, сәуегейлiгiңдi ендi көрермiн! – дедi.
– Бәсе, көрсек көрермiз! Әлi түлкi қанжығаңда тұрған жоқ. Асығып-аптықпа! – деп, Жиренше құсқа күле қарап тұр.
Қарашолақты түлкi бiр шоқ талдың түбiнде тосып тұр екен. Құс ағындаған бойында түлкiге жарқ етiп, қатты түстi. Тегеурiнi, салмағы ауыр тигендiктен түлкi, белi қайысып, сылқ жата кеттi. Бiрақ бұл алғашқы сәттегi әрекет едi. "Алды, бүктедi" десiп, Абай мен Ербол құсқа қарай шаба жөнелдi. Сол уақытта бүркiттiң шеңгелiндегi түлкi жан дәрмен жұлқына тыпырлап, бүркiттi үстiнен аунатып жiберiп, қасындағы тал, бұталарға қарай тырмыса арпалысты. Шеңгел iшiне ұмтылып, тығыла бердi. Абайдың соңынан Тұрғанбай, Жиреншелер де ылдилап шауып келе жатқан.
Аңшылар тақай берген кезде Қарашолақ шеңгел алдында қияңшы тағыны ұстап қала алмай, қос аяғын шығарып алып, айрылып қала бердi.
Бүркiт тұяғынан ауырсынып қалған жон-жотасын иреңдетiп, түлкi шеңгелдiң ар жағына өттi де, ақырын қашып, сытылып жүре бердi. Абай мен Ербол бұл көрiнiске өкiнгеннен сандарын бiр-бiр салып, аттарын бұрып алып, аңырып тұрып қалды. Жиренше түк сөз айтпай, тек екi көзiн қысып, ат үстiнде iлгерi-кейiн құлай түсiп, тамаша сүйсiнiп күлiп тұр. Тұрғанбай өзiнiң қапысы болғанын әлi мойнына алатын емес. Кешегi Жабай құсап, бұ да шеңгелден болды деп тұр.
– Қарашолақ Жанбауыр Шөгелдiң тұқымы. Жанбауырдың тұқымын Уәли төреден артық бiлетiн кiм бар едi? Сол айтпап па едi:"Жанбауырдың тұяғынан түлкi кетпейдi, бiрақ бұталы жерде түспейдi!"– дедi.
Құсбегiнiң бұл сөзi өзiн қанша жұбатқанын кiм бiлсiн, бiрақ Абай мен Жиреншенi иландыра алған жоқ, үйткенi, Жиренше бүгiн бұларды мықтап жеңiп, табалап тұр. Бұл күн осымен өттi. Түлкi кезiкпей, аңшылар жолы болмай ., қосқа кеш қайтты.
Ендi бүгiнгi түннiң жемiн Тұрғанбай қалай бередi. Жиренше мен Абылғазы соны баққан.
Абылғазы құстың кешегi қапталынан бөлiнген майды бүгiн тағы тауып, кешегiден гөрi де айқынырақ бiлiнiп тұрғанын айырды.
Тұрғанбай болса, бүркiттiң бабын екi-үш күнге шейiн бiр жағына шығарып, анықтамақ болды. Егер етi көтерiңкi болса, осы бетпен жемдесе, екi-үш күннен соң анық айқын болады. Онда бұдан әрi не iстеудi, қалай төмендетудi оңай табады. Қазiргi екi аралықтағы дүдамал жаман.
Бұнымен бiр жұмадай, он күндей созып кетсе, құс тiптi айнып кетуi мүмкiн. Сол есеппен, ол бүгiн тағы да кешегi ойтамағын берiп жатыр.
Абылғазыдан алда не болатынды тағы да сұрап алған Жиренше Тұрғанбай құсты әбден жемдеп болған соң, тағы да кешегiдей балгерлiгiн жасап, болжалын айтты. Бүгiн тiптi сенiмдi айтты.
– Е, ертең Қарашолақ алып та соқпайды, тек түлкiнi жайқап өтедi де, кете барады! – дедi.
Абай бұны боқтап, қалжақ еттi.
– Ақ сөйле, құлағына ақмартуың сыбырлап кеттi ғой, ақ сөйле! Қырғыз-шатында жын қаққан, жаңа бақсы! Көрермiн әуселеңдi ертең! – дедi.
Жиренше тағы да кешегiсiндей Абайларға жотасын берiп, бүктүсiп iшiгiн бүркенiп жата бердi.
– Ендеше бұ құс жетi күнге шейiн түлкiге түспейдi! – дедi.
Осының ертеңiнде әншейiндегiден ерте аттанған аңшылар қатты егес, бәсекемен шығып едi. Бiрақ бүгiн де кешегiдей күнi бойы түлкi кездеспей, кешке жақын ғана көрiндi. Көрiнгенi болмаса, Қарашолаққа түлкi тағы да алғызбады. Жиреншенiң айтқаны кешегiден де бетер, дәл келдi. Айтқанындай Қарашолақ қатты ұшып, түлкiнiң үстiне екпiндеп барды да, бiрақ жайқап өте шығып, ар жағындағы биiк тастың басына барып қонды.
Ендi күлкi жоқ. Абай мен Тұрғанбай Жиреншеге тiл қата алмай, қатты жеңiлдi. Жиреншенiң iздегенi сол едi. Кеш батарда өзiнiң қағушы жiгiтiн қасына алып, бетiн Қазбаладағы өз қосына қарай бұрды да, борт-борт желiп, Абайларға қоштаспай-ақ тартып кеттi.
Ол Абылғазыны бiрге әкетпек едi. Бiрақ оның бүгiнге шейiн Абайларды қылжақ еткен мiнезiн бұдан әрi қостағысы келмеген Абылғазы, ендi Жиреншеге ермей, Абай қасында қалды. Тұрғанбайға:
– Қарашолақты қапыға салдың. Үш күнге өзiме бер, түзеп беремiн. Намыс-мамысты не қыласың! – дедi.
Абай да Тұрғанбайдың жаңылғанын бүгiн анық аңғарған едi.
– Мынаның айтқанын iсте. Ендi қыңырайғанды тоқтат, Тұрғанбай, – дедi.
Осымен құсты үш-төрт күндей қайта бабына келтiрумен жүргенде, Абай аңшыларға ермей, қоста қалып отырды. Жиреншенiң бұларды мазақ қып, қалжақ етiп кеткенiн анық аңғарған Абай оған кектенiп ызаланған жоқ. Бiрақ қатты ойыннан ұтылғанына ұялды. Бұл күндер күн бойы салбуырынға ала шыққан бiр қоржын кiтаптарын алдына жайып салыпты. Қостың iшiне күнi бойы от үзгiзбей, жылы жаққызып, арқардың жас етiнен майлы қуырдақ қуыртып, оңашада кiтап оқумен болды.
Осымен үш-төрт күн өткен едi. Бұл күндерде Тұрғанбай мен Абылғазы: "Қарашолақтың бабын қайта таптық. Зар күйiне қайта келтiрдiк" десе де, қосқа көп түлкi келген жоқ. Үш-төрт күн iшiнде екi құспен жүрiп, алғандары екi-ақ түлкi болды.
Сонымен ендiгi бiр кеңесте Тұрғанбай мен Абылғазы Абайға: "Бұл өңiрден көшейiк, бұнда түлкi арылды. Ендi көшкен соң ұзақсынбай, тура Машанға көшейiк!" дедi. Қысқы күнде Бақанас пен Машан арасы күндiк жер. Жолсыз, қарлы, қалың адырлармен Машанға жету оңай емес. Бiрақ, әлi – әзiр қыстың басы. Қар оншалық қалыңдай қойған жоқ. Аңшылар құстардың бабы күштi дейдi. Арқар, бұғы ататын Бәшей де болса, "бұл маңнан арқар ауып кеттi. Сол, қысқы тұрақты мекенi Бұғылы, Машан тауларына кеттi" дей беретiн.
Машан Шыңғыс елiнiң жерi емес. Ол Тобықтының Қаракесек жақтағы шеткi руының бiрi жайлайтын қоныс. Абай осы жасына шейiн ол тауды аралап көрген де жоқ едi. Қысты күнi ел бар ма, аңшы бар ма, кiмдер мекен етедi, оларынан да хабарсыз болатын. Тек ол жақты сұрастыра отырып, Тобықтының ойда-қырдағы бар мекенiн бiлетiн зерек Абылғазыдан азғантай дерек алған. Машанның кейбiр қуыстарында Ескене және Мотыштың бiрен-саран ауылдары болады екен.
Жолы алыс, елi бөтен, белгiсiз сапар Абайды онша қызықтырып, тартпады. Қайта жолдастары осыны айтқалы көңiлiне амалсыздықтың бiр жадаулығы да келiп едi. Бiр ойдан: "Осы жайлаулардың аңы азайса, елге қайтып кетсе нетер едi!" деп қобалжыған-ды. Бiрақ онысы мынау өңшең аңшы, қажымас қажырлы жiгiттер қасында ерiншектiк, табансыздық боп көрiнуге мүмкiн. Сондықтан "бiр сапарға неге болса да шыдайын, Машаннан ары аңды тоқтатып, Шыңғыстың сол тұсынан асып түсiп, бөктермен Қыдырды басып, Жидебайдағы ауылға оралармын!" деп ойлады.
Абай көнген соң, үш қос ертең ерте жығылып, Бұғылы, Машанға қарай беттейтiн болды, Абылғазы Абайдың Машанға жүруiн өзi мәслихат еткендiктен, ендi Жиренше мен өзiнiң қосын да солай көшiретiн болып, түн ортасынан аттанып кеттi.
Ерте елең-алаңда Қырғыз-шатынан қос жөнелдi. Аңшы, бүркiтшiнiң көбiн сол көшке ертiп, көшке басшы етiп Тұрғанбай мен Смағұлды сайлап, Абайлар төте жолмен, төрт кiсi бөлек тартты. Бұлар Абайдан басқа, Ербол, Шәке, Баймағамбет болатын.
Көштен айрылысарда, Абай мен Смағұл байласқан уәде бойынша, бүгiн бұлар Бұғылыға жете қонбайды. Бұғылының бергi деңгейiндегi "Есболаттың Қара-суы" дейтiн, Оразбай қонысында түйiспек болған. Түндегi уәде бойынша, бүгiн сол жерге Жиренше мен Абылғазының қосы жетiп қонбақшы. "Содан ары ертең Бұғылыны аралап, Машанға еркiн жетiп, ерте, түсте барамыз. Күн ашықта жайласамыз. Бүгiн жетемiз деп өктемейiк. Асықпай, ара қонып-ақ барайық" дескен-дi.
Осымен Абай бастаған төрт аңшы Қарғыз-шатынан шығып, Жәнiбектi желкелеп, Қазбаладан өтiп, күн түске тақаған кезде Ботақан-ошағынан аса бердi.
Бұл жолда да қар қалыңдай қоймапты. Жүргiншiлер келе жатқан әзiргi жерлер – Абай ауылдарының, ағайындарының жылдағы, жазғы таныс қоныстары. Аттар семiз, күйлi. Тегiс тағаланған, жүрiске қажитын емес. Бiр қалыпты бұлаң құйрықпен жiтi жортып келедi. Тынық күндерде жауған ақша қар әлi сырттың аязы мен қатты желiн көрмегендiктен, үлпiлдеп, мамықтай боп, күпсек жатыр. Ат аяғына бөгеттiгi азғана. Бiрақ аттың шашасынан асқан, жолсыздың қары болғандықтан, жолаушылар қатар жүрмей, шұбыра жортып келедi.
Жолды бастап келе жатқан Шәке. Ол жас та болса, жүрiске берiк және салқылығы жоқ, бойы жинақы жiгiт. Оның үстiне аңшылықпен бұдан бұрын да екi қыс салбуырында болған, жол көрген, ысылған сияқты. Абай мен Ербол одан жастары үлкен болса да, бұл өңiрде қыс жүрiп көрмегендiктен, жол бастауды Шәкеге тапсырған.
Күн таңертең аз тұмантып, бұлыңғырлау боп басталып едi. Бақанас, Қазбаланың қатпарлы қалың тау, биiк белдерiнен жол өткен соң, азырақ ашыла түскендей болды, бiрақ күн көзi көрiнбейдi. Күңгiрт, сұрғылт қыс аспанында көшпе бұлттар өркеш-өркеш боп, терiстiкке қарай маңып, ауып барады. Алғашқы шыққанда биiк таудың басын шалған, төмен шұбалған тұман қазiр жоқ. Соның айыққаны күннiң нобайын, кей бұлттың тұсынан ақшыл, сұрғылт сәуледен болжай отыруға сеп болды. Әзiр дене тоңазытар, бет шымшыр аяз да жоқ. Тек емiс қана шытқыл бар.
Жол бағытын сенiмдi жiгiтке тапсырған Абай айналадағы дүниеге жадау көңiлмен, салқын қарап келедi. Мынау Ботақан-ошағында бала шағынан талай жазды бастан кешiрген неше алуан қуаныш, шаттық, күйiнiш, кейiс кездерi ойына үзiк-үзiк түсiп өтедi.
Сол естегiнiң бiрi әжесi мен өз анасы Ұлжанды аса бiр жақсы алғыспен еске алғызды. Ботақан-ошағынан қиыс өте берiп, Абай сонау бiр жылдағы үлкен үйдiң қонып отырған қонысын көзбенен тапты. Бұны ес кiрген азаматтық мiнезге ең алғашқы жеткiзген бiр орын, мекен – осы қар басып, елсiз, суық түйiлiп жатқан қоныс едi. Ол Бөжейдiң асынан Абай, Ербол қатты қажып, ұйқыдан өлердей талып кеп жығылған сәске болатын.
Бұлар оянғанда сол екi бiрдей алтын ана Абайға, бала Абайға, өмiрiнде бiрiншi рет бас тартқан. Жолына айтып сойған ақсарбастың басын тартып, ең бiрiншi рет жас ұланын "ер азамат болдың" деп, ғазиз батасын берiп едi. Абай кәрi әжесiн қазiрде көз алдынан кетiре алмай келедi. Көз жұмып, қолын созса, анасының кiшкене, бүрiскен саусақтарына тиетiн сықылды. Сол саусақтардың үйiрiлiп айналып, бұны арқасынан қағып, маңдайынан сипап отырғанын сезiп келе жатқандай. Тамақ кебiрсiп, көзiне бiр түйiн жас келе бере, Абай әулиедей анасының әруағына арнап, ақырын күбiрлеп құран оқып, бата қылды.
Дiндар жұрт құранды зиярат басында, дастарқан үстiнде, арнаулы сәтте айт сияқты күндерде оқитын болса, Абай өз әжесiн осы күнге шейiн, осындай бiр айқын есiне түсiп, қатты сағынып, жоқтап кеткен кездерiнде, осылайша, әр кезде оқып жүретiн. Құран оқып, бет сипады. Артында қалып бара жатқан Қазбаланың Қарашоқысына, "қысқы көрiнiсiн есте тұтып кетейiн" дегендей боп, айналып ұзақ қарап алып едi.
Жаңағы Ботақанда өткен естен кетпес сәске шақ, ендi соған тiркес, сол күндердiң әсте ұмытылмас, тағы бiр жақын шағын еске түсiрдi.
Бұлтты аспан арасынан қуаныш, сәулелi, күлкiлi жүзi бар Абайдың жалғыз ғашығы – Тоғжан жүзi туды. Осы Ботақанның анау бiр төбесiнiң басына, Ербол айтып келген, Абайға әкелген, сүйiншi хабар бар едi. Сол түннiң барып қайтыс сапары. Тоғжанды Жәнiбектiң тоғайының арасында, ай астында, сағынышпен құштырған сәт, бар тыныс, сыбыр-сыбдырымен Абай жүрегiнде түгел оянды. Бұл суреттi, сағынышты сағымды еске алумен Абай өзiнiң қазiргi тiрлiгiн, қайда екенiн бiржолата ұмытып кеткендей. Ұзақ уақыт ұмытумен мүлгуде. Жүрек қанымен жазылған ғашықтық арман кiтабын, көз жұмып, көңiлмен оқуға кеткендей. Күрсiне түсiп, Тоғжанды жылаулар жүрекпен жоқтайды.
...Қанша уақыт өткенi мәлiм емес. Тек жүрегi сағыныш, налыс сазын шерте тыңдап, өзi шертiп, өзi тыңдап келе жатқанда, қатты соққан тiрлiк әмiрi ұйқы-тұйқы бұзып жiбердi. Сағынышты жарды құшып жатқан түстен түртiп оятқандай бiр хал едi. Абай селт етiп, есiн жиып, ендi аңғарды. Аты тоқтап тұр, жолдастары иiрiлiп қоса тұрып қапты.
Бұл уақытта қатайып жел шығып, ұшқындап қар жауып, айнала түгел қарлы мұнармен қоршалып апты. Абай күн райы қатты бұзылғанын ендi ғана көрдi. Жолдастарының iркiлуi де сол бораннан екен. Қатаң соққан қыстың желi аттылар айналасындағы аспан мен жердi ұйтқытып, араластырып, ұзақ ызың салып тұр. Ықтай тұра қалып ақылдасқан жүргiншiлердiң айналасы – ұйтқи соққан ұсақ қар. Абай Шәкеден:
– Жаяу боран ба? Күпсек қарды жел ұйтқытып тұр ма? – деп сұрап едi.
– Бiлмеймiн. Бiр алай-түлей! Жауа борап тұр ма деймiн. Астымыз да, үстiмiз де бiрдей ұйтқып тұр! – дедi.
– Ал, ендi адаспасты ойлайық. Бала, өзiңнiң көңiлiң берiк пе? Бетiңнен жаңылған жоқсың ба осы? – деп Ербол Шәкеге ширақ үнмен сөз қатты. Шәке көңiлi екi ұдай. Ендiгi беттi айналада түк көрiнбейтiн болған соң, ақылдасып алып, түзеуге тоқтаған екен.
– Борандағы жетекшi жел ғой. Есболаттың қарасуын желдiң аңғарымен ат маңдайына туралап алмақ едiм. Бiрақ мынау өңшең өзiмiздiң таныс қоныстың арасында келе жатып және жаңа бiр ойға түсiп кетiп, желдiң қай жағымнан шыға қалғанын аңғармай қаппын! – дедi.
Өзiнен естияр болғандықтан, Абай аңғарған шығар деп, соған үмiттенiп қарап едi. Абай жолдастарын қайран қылып:
– Желдiң өзi қашан шықты? Мен осы тоқтағанда ғана жел барын байқадым! – дедi. Ұйқыдан оянған кiсiдей сөйлейдi.
Екi көзi көкпеңбек, бетi-мұрны қызарған, сағал сары Баймағамбет Абайдың мiнезiне күлiп жiбердi. Бұл төртеуiнiң iшiнде желдi алғаш аңғарған сол Баймағамбет екен. Ол:
– Дәл осы желдi бетiңе қырын соқтыратын етiп ұстасаң, алғашқы аңғардан адаспаймыз! – деп едi.
Шәке бұған иланбады.
– Саған қырыннан соққан көрiнсе, маған тура аттың маңдайынан, қарсы алдымнан шыққандай болғанды! – деп екеуi дауласып кеттi. Ақырында Шәке Баймағамбеттi тоқтатып, Абай мен Ерболға қарап:
– Ал, бiр орында ұйлыққанмен ақыл табылмайды. Тұра берсек, қалай барардан да жаңылармыз. Не екеуiңiз бастаңыз. Болмаса маған тапсырсаңыз, Абай аға, мен тәуекел деп, тура осы қатты желге қарсы жүремiн! Бiрақ, күн суытып барады. Қатты боран бола ма, қайтедi. Желдiң өзi де шыға сала, шапшаң қатайып кеттi. Ендi тымақты баса киiп, қымтанып алыңыздар. Не де болса қатты жортып көрейiк! – дедi.
Абайға өзiнен де, өзге жолдастардың екеуiнен де, Шәкенiң ажары мен қажыры бекемiрек көрiндi. Соған сүйсiнiп:
– Ал, қарағым! Iшiмiздегi ширағымыз, сергегiмiз де өзiң болдың. Не де болса, саған ердiк, бастай бер! – дедi.
– Ендеше тәуекел, мiнi! – дедi де, Шәке қара жал, ақ табан қоңырдың бетiн желге қасқайта, қарсы бұрып алды. Тiзгiндi қысып ұстап, қатты желден ығысып шырайнала берген зор қоңыр атты қамшымен шарт еткiзiп, қатты тартып жiберiп, жортып кеттi.
Бұның артына Абай түсiп едi. Ақтабан қоңырдың сауыры қалың, "төңкерген тегенедей" дейтiн кең, сұлу екен. Тымағын көзiне киiп, қоңыр аттың сауырына қадала қарап алды да, iлесе жортты. Тобынан бөлiнген төрт жолаушы елсiз жонда, ысқырып соққан алай-түлей ақ боранның құшағына, жiтi жортумен кiрдi де, бата бердi.
Шәке осы бетпен iркiлместен, ұзақ жортты. Алдарынан қатты жел әлi күнге ысқырып шулап, бората соғады. Суық қатайғаннан болса керек,, ендi бiр шақта аспаннан түскен қар алғашқыдай ұсақ емес, жабысқан үгiндi қар емес, жұмарланған ұсақ қатты қиыршық болып жиiлеп ұра бастады. Маңдайды желге қарсы тура берiп жүру әсiресе қиындады. Артында желiп келе жатқан аттарға Шәкенiң қоңыр аты жалтақтап, ық iздегендей сығылыса бередi. Кiшкентай тiзгiн босаса, басын жалт еткiзiп бұрып алады. Дәл маңдайына қадалып, шашылған қатты жел қоңыр аттың қалың кекiлiн кейiн шалқытып, дөңес маңдайын ашып алып, тықыр жүнiн түбiнен жұлғандай болады. Қоңырдың жел өтiне қасқарып жортуы жеңiл емес екенiн бiлген Шәке аты сәл бұлғақтаса, "терiске жалтарып, адастырып кетер" деп ойлады. Әншейiнде аса жүрдек, жылпос қоңырды бұрын қамшыламай жүргiзетiн болса, қазiр жиi-жиi шарт-шарт ұрып келедi.
Абай өз астындағы құла жиреннiң бiр тәсiлiн аңғарды. Ол қоңырдан кейiн қалса, маңдайына жел қатты ұратынын сезiп, алдыңғы аттың ығына паналап, бiр елi қалмай, лыпып жүрiп келедi. Бiрақ құла жиреннiң жалына, Абайдың да өне бойына алдыңғы аттыдан аса соққан қарлы боран ұйтқып төгiлiп, қалыңдай түседi. Азғана уақыт iшiнде аттың құлағына шейiн, Абайдың селдiр сақал мұрты мен кiрпiгiне шейiн қырау басып алды.
Соңғы уақытта алдағы қоңыр ат пен жас жiгiттi қатты қинаған қиыршық боран Абайдың да бетiне шыпылдатып ұрады. Жол еркiн Шәке мен өзiнiң атына берiп, Абай ерiнiң қасына еңкейiп ап, ықтап жортады. Бiрақ, сонда да бар жүргiншiнi дала бораны шыдатпай әлсiретiп барады.
Абайдың түлкi тымағының екi самайынан қадалып ұрған жел шекесiн шаныштыра бастады. Еңкейiп келе жатып, бетiн бұрып, ықтап шабайын десе желкелiгiнен ұрып, мойнына қарды тықпалай бередi. Қайта бұрылғанда бетiн, мұрнын жалап, аязды боран ығын кетiре бастады. Ендi қолымен бетiн жиi-жиi уқалап, үсiнуден сақтанса, қос қолы қатты тоңып, саусақтарының ұштары шаншып, тiзгiн мен қамшы ұстауға ебiн кетiрiп, қарып, мұздатып барады. Сол күйдiң үстiнде әсiресе екi самайынан тымақ iшiн кеулей үрген жел шыдатарлық емес.
Ығы кетiп, ер үстiнде аз жүрiсте оңға, солға да бұрылып, еңкейiп, ат жалына да бүгiле түсiп шапқан Абайдың мазасы қатты кеттi. Құр мазасыздық емес, ендi бетi-қолдың үсiну қаупi бар. Самайдан өткен жел одан да қатер. Тоңу ығын кетiре, күшейген сайын ендi Абай етегiне де ие бола алмады. Қайта-қайта қымтаған етегiн сәл қозғалса жел ақтармалап, жұлып ашып, қайырып жiбередi. Басында өзге жолдастарынан бұрын суыққа сыр бермеспiн десе де, ендi шыдап болмады. Абай алдындағы Шәкеге белгi етiп, айғай салды. Жүрiс тоқталып, барлық аттылар ыққа қарай қоралай тұра қалып, жай бiлiстi.
Бiр Абай емес, бар жүргiншiнiң де күйi сол Абай күйiндей екен. Бұлар тоқтап қалғанда, аттары өздiгiнен шыр айналып, ақ боранға арттарын берiп, қыбыр етпей ықтай-ықтай тұрысып қалған. Үстiндегi жүргiншiлер секiре түсiсiп, қоса ықтай тұрып, боранның аса суық пiшiнiн сөз қылысты.
– Ойпыр-ай! Қақап кеттi ғой! – деп Ербол бастады.
– Тез айықса жарады, болмаса мынау қатер ғой! Бет қаратпай барады ғой! – деп Абай айналаны ақ түтек қып, тығыз қоршап тұрған боранға қарады.
– Айығар! Шыдап көрейiк!
– Шыдамағанда, елсiз қу далада жүрмегенмен жан қала ма? – деп Шәке мен Баймағамбет жастық етiп, қайрат берiп сөйлеп тұр.
Бұл уақытта төртеуi де iштегi қалталарынан орамалдарын алып, тымақ iшiнен, маңдайларын қатты тартып, таңып байлап алысты. Екi бетi қып-қызыл боп аязға шынығып алған Шәке, әлi ширақ, берiк едi.
– Бетiмiз терiс болса, онда адастық. Адасқанда, шырқап адасып кетуге де болады. Ал егер адаспасақ, онда осы жiтi жүрiспен кеш батқанша Есболат Қарасуын сипалап қаламыз. Боран ықтиярға қоятын емес. Аяңдап бүлкектегенмен бәрiбiр суық жеңiлмейдi. Адаспасқа оның себi де жоқ. Аяңдап, маңайды шола жүрем дейтiн емес. Ендi не де болса, тағы бiр ұзақ жортуға белдi бекем буып алыңыз, Абай аға! – деп қоңыр аттың айылдарын қатты тартып ап, тағы да ырғып, атына мiндi. Абайлар үн қатпастан, бұрынғы қалпынша Шәкенiң соңынан ердi.
...Қанша екенi белгiсiз, ұзақ бiр шыдамға тiстенiп бекiнiп алғандай болған жолаушылар көп заман толассыз, тынымсыз қатты жүрiстен аумай келедi. Көптен құлаққа беймаза боп ысқыра шулап соққан жел кейде ерекше бiр ызамен ышқынып кетiп, екпiндетедi. Күнi бойы үзiлместен, шу-шу еткен жалғыз үн құлақ талдырғандай. Сарылған суық сазынан жаңылған жоқ. Кейде ақ боран, қатты аяз ұлып та кетедi. Көп бөрiнiң боранды далада, құтырған дауыл iшiнде, баспана iздеп, жас қан iздеп, қосылып ұлығанындай, азан салады.
Сондай ұлыған қарлы дауыл астында елсiз меңiреу дала Абайдың өзi туып-өскен сахарасы болса да, қазiрде соншалық мейiрсiз, қатал, өгей анадай. Кеше ғана балалығы мен жiгiттiк жастығының жасыл шөбi сарғаймас алтын бесiгiндей болса, сол қызықты қан жайлау қазiр суық қабыр ызғарындай аяздап, қырауытып тұрған тас табытындай.
Осы сәтте, бұл ұзақ бейнеттi ауыр шақтарда, дүние деген бiр-ақ уыс. Ұйтқыған қарлы боран iшiнде тек бiр-ақ ауылдың қотанындай ғана. Дүние сонша бүрiсiп, алай-түлей iшiнде кiшiрейiп, тарылған, астан-кестенге түскен. Бұл дүниеде аспан деген, жер деген, тау-су деген, өлке-жота деген айырма да, бiтiм, жаратылыс та жоқ сияқты. Бұның Абай ұққан аты қазақша емес, орысша кiтаптардан ұғынған екi сөзге дәл келедi. Бiрi – хаос, бiрi – стихия. Әлдеқандай кiтаптардың айтуында дүние пайда болғанда, ең алғаш осындай алай-түлейден туса керек. Ыстық судың қайнап ойнағанындай. Не тулаған теңiзде тау толқынының көбiгiн аспан атып, шапшып құлағанындай. Сол толқын iшiнде ажал жүзiн сәт сайын күтiп келе жатқан кiсiге де дүние осындай бiр-ақ уыс болса керек.
Жорту аяқталған жоқ, бұл уақытта тоңу үстiне шаршау да қосылды. Сонымен қатар: "Ойпыр-ау! Айығары бар ма!? Аяқтай ма бұл жүрiс? Ендi қашан?"– деген күйгелек шыдамсыздық кеудеден жалын шығарады. Бiр уақыт жел ақырын бәсеңдей берiп, шұғылынан үзiлiп тоқтады. Абай iшiнен:"Япырай, тiлек қабыл болғандай ма? Жаңағы налыған зар сияқты шолақ тiлектiң орайы, өтесiнi ме?" дегендей боп, лезде үмiтке ауысты. Осы уақытта Шәке аттың басын тартып, бәрi де iркiле тоқтап жабырлай сөйлестi.
– Басылды бiлем! Күн жарықтық бiзге болысайын дедi ме? – деп тоқтаған Шәке, ендi ақылдасып алмақ едi. Бұл уақытта қар жауып тұр, қазiр бағанағыдай қиыршықтап жаумай, ендi жай, баяу жапырақ қар түсiп тұр едi. Күн тынғанмен, айнала тұман және жауып тұрған қары қалың. Жүргiншiлер аяңдап, атқа тыным берiп, өздерi де толас алып, ендiгi беттi ақылдасып аңғаруға кiрiстi. Бұл шақта, қыстың қысқа күнi батуға таянған едi. Күннiң бұлыңғырынан ба, жоқ ымырт таяу ма, әйтеуiр айнала боран басылғанмен, болжап болмастай қою сұр мұнар қоршауында тұр.
Үмiтшiл көздер ойда жоқ жерден қарауытқан қыстау көргендей болады. Немесе жақында шашырап жайылған iрi қара мал сияқты бiр нәрселер қарауытып, бадырая қалады. Бiрақ осыны әрқайсысы жеке-жеке байқаса да, жолаушылар бiрiне-бiрi анық сенген үнмен айта алмайды.
– Әне бiреу не?
– Мынау қарауытқан немене?
– Мына жағымызда бiрдеңе қалып бара ма? – десiп, бiрiн-бiрi алаң етiсiп, әр жаққа аласұрып келедi.
Бұларды кеш мұнары, күн тұманы алдап қана жұбатқандай болады. Елдi көксеп, дауылды даладан қажыған көңiлдерге адам мекенi соншалық ыстық болса да, амал жоқ. Қора-қыстау, мал-жан сияқты боп көрiнгеннiң бәрi де басқа нәрселер болып шығады. Кейде жақын төбенiң аппақ боп аспанмен тұтасып тұрған ұлы бейнесiнде қарауытып көрiнген болымсыз жақпар тас қора сияқтанады екен. Қалың қар iшiнен қылтанақ бойы зорға асып көрiнген тал басы, шеңгел, қарағай, тобылғы бастары бұлардың көзiн алдайды екен.
Жел тынып, бағанағы қатты суық саябырлағанмен айналаны болжай алмаған жүргiншiлер көңiлге үмiт ала алмай келедi. Үйткенi әлi күнге жүрiп келе жатқан жерлерi қай тұс екенiн дәлдi бiлген, анық көңiлi сенген ешқайсысы жоқ.
Шәкенiң долбарынша, бұлар қазiр Пұшантайдың батыс жағынан кесiп өтiп, Айдарлы-қойтастың оңтүстiгiнде, жамбас тұсында келе жатқан сияқтанады. Ендi мықтап бiр жортса, ұзақ сары жоннан асып, Есболат Қарасуының үстiнен түспек керек. Шәке осы бетте дұрыс келе жатырмын деп ойлайды. Тек жалғыз күдiгi Ботақаннан шыға бере, бұлар бастаған қатты жорту, тура беттегенде, жүргiншiлердi Қарасуға әлдеқашан жеткiзсе керек едi. Соған күдiктенедi.
Бағана ең алғаш желге қарап бет белгiлегенде, Шәкемен дауласқан Баймағамбет ендi мынау тұста өзiнiң күдiгiне нығая түседi. Әрбiр жыра, шұқанақ, немесе өзенсымақ өңiрлермен жол жүрген сайын, сол күдiгiн айтады.
– Жердiң қыртысы, Есболат Қарасуының атрабына ұқсамайды. Оның күнгейi мен күншығыс жағында келе жатсақ бiз, ақ отты адырмен, тасты төбелермен, я болмаса тегiс сары жотамен жүрсек керек едi. Мынаның бәрi қайта-қайта бұлақ, өзен, өлке боп, шалғынды, томашалы балқаш боп кеттi. Осы бiз адастық. Ал адассақ қатты терiс кеттiк! – дейдi.
Осындай аз топ екi ұдай болған енжар көңiлмен ақырындап келе жатқанда, күн анық батып, ымырт әбден жабылды. Ендi белгiсiз сапар ықтиярсыз жүргiншiлердi түн жолаушысына айналдырды. Күнi бойы жортқан аттар азғана толас алсын деп,, жүргiншiлер ендi бiр суаттың басына келiп түсiп, қырау басқан жарау семiз аттарын бiрталай уақыт оттатып алды. Аттан зорға түсiп, кез келген орынға жантая құлаған Абай, үнсiз жатып, көзiн жұмып, Шәке мен Баймағамбеттiң жол жөнiндегi дауын ойлады. Бiрақ қанша ойласа да, бiр ғана ыза аралас қападан басқа еш нәрсе таба алмады. Ақылдасып көрiп едi, Ербол да тыңнан еш нәрсе тапқан жоқ. Бiрақ әр кезде сабырлы Ербол қазiргi талып, қажудың үстiнде де Абайға бiр қалжың айтты.
– Сен екеумiз атқа жүруге мықты болушек. Бiрақ даңғыл қара жол болса, беттi түзеп қойып, әйтеуiр "құдай салды, мен көндiм" деген ұзақ сонар, қара жортуылға тәуiр едiк. Болмаса күздiң айсыз қараңғы түнiнде адаспай жол тауып көрген өнерiмiз жоқ едi-ау, ә! Ендi қысқы ақ боранда, жолсызда, шүйкедей жалғыз қосты табатын бiз бе? Мен шынға келсем, мынау құдайдың қу даласында сол қосты табу қалың шөптiң арасына түсiп кеткен иненi табудан оңай деп тұрғаным жоқ. Сенiң одан озған өнерiң болса, өзiң бiлесiң! – дедi.
Абай өнерiм бар деп айта алған жоқ. Үндемей күрсiнiп қойды. Ерболдың айтқаны мұның да көңiлiнде, дәл осындай боп ұялаған күдiк едi. Осымен жолаушылар тағы да Шәкеге бастатып, атқа мiнбек болғанда, бағана тынған жел тағы да қайтадан лезде көтерiлiп, зуылдап, шулап, ызың салды.
Сол ызың осал белгi емес, үлкен, зәрлi суықтың кәрлi белгiсi екен. Жiгiттер атқа мiнiп ап, тағы жортып жөнелгенде, күндiзгi ажалдай ақырған қатты боран, алақаншықтап ышқына соғып, қайта құтырды. Суық күндiзгiден әлдеқайда қатты едi. Азғана уақыттың iшiнде жүргiншiлердiң ығын кетiрiп жiбердi. Бiразда алды-арты айғайласып, тоқтап тұрып:
– Ойпыр-ай! Ендi қайттiк!?
– Шын сор ендi болмасигедi.
– Бұл түн боранында жүрген жақсы ма, әлде бiр жердi паналап жатқан жақсы ма, қайсысын етемiз?
– Жел бетiнен адасқан жоқпысыңдар? Ендi не ойларың бар? – деп, соңғы сөздi Ербол айтып барып, даурыға тоқтасқан.
Шәкенiң ақылы жүрiстi тоқтату емес, бiрақ қатты жүрмей, баяу жүрiп, iлгерi жылжи беру болды. Үйткенi, тоқтаса, ықтайтын қара-жай жоқ. Мынау желдi аяз қозғалмай отырған кiсiнi тоңдырып ұшырып жiберуi мүмкiн. Алда не де болса үмiт бар. Сондықтан әлi де бiрiнен бiрi қара үзiп қалмай, жылжи беру шарт.
Өздiгiнен ақыл таппас болған жолдастары Шәкенiң сөзiн ақырын үнмен қостап көндi де, артынан тағы ердi.
Тағы да ұзақ сарылған шексiз, баянсыз жүрiс болды. Бұл жүрiс бәрiн де тоңдырумен, шаршатумен қатар, ендi ұйқымен де жүдеттi. Күнi бойы ас iщпеген өзек те талды. Киiмдерi жылы болғанмен, қатты қажыған дене тоңуға айналды. Абай бойы қалтырап, өне бойы тұтас тоңазығанын, артында келе жатқандарға айғайлап айтты:
– Менiң аяғым қатып барады. Ат үстiнде аяқ тоңғанды көргенiм осы. Сен қалайсың, Баймағамбет? – деп артындағы жас жiгiтке айғайлап едi. О да тоңғанын айтып:
– Ендi бiр жерге түсiп тынығып, мызғып көрсек қайтедi? – деп едi.
Барлығы да иiрiле тоқтап, ақыл қосты. Айнала дүние бұл күнде төрт-ақ аттың басы қосылған аясындай, азғантай. Үй орнындай ғана боп бүрiсiп, суық түйiлген. Аттылар бастарына анық қысталаң азап төнiп, ғарiптiкке түскен жүдеу бейнеде.
– Жататын болсақ, бiр тастың панасын iздейiк! – деп едi Шәке. Жүрiстен түңiлiп болған Ербол:
– Ендi бiзге табылайын деп тұрған тас та жоқ. Не де болса құдай деп, аттың бауырына тығылып, осы арада тыным алайық! – дедi.
Осы сөз байлау едi. Бәрi де аттарынан түсiп, төрт аттың жонын боранға бұрып, солардың қосылған тамағының астына бiрiне бiрi айқасып, жантайысып, үнсiз, жым-жырт жатысып қалды.
Бұл шақта суыл қаққан, кейде шырқап, шулаған аяз үнi, боранды дауыл үнi құлаққа тынымсыз ұрады. Осы аттылардан өшiн алмай тынбайтын, соншалық беймаза ың-шың, у-шу долы дүние. Ерболдың тiзесiне басын салып жантайған Абай көз жұмғанда, денесi айналып үйiрiлгендей. Бұларды ат-матымен осы жатқан алақандай қарлы жерiмен де түгел үйiрiп, құйындағы қаңбақтай шырқ айналдырған сияқты.
Жүрек қобалжып, бас айналады. Құлақта ың-шың шыңылдаған, толассыз бiр шуыл тұр. Осы күйiнде, барлық пен жоқтық арасындай бiр халетте, азғантай уақыт жатты да, Абай ойы өшiп, сөнiп, жоққа батты.
...Қанша ұйықтағандарын бiлмейдi. Бiр мезгiлде үстерiне түскен қалың қарды аяқ қолдарымен серпе сiлкiп барлығы оянып тұрғанда, әлi қалың түн екен. Төртеуi де бiр ауыздан, аса қатты тоңғандарын айтып, секiре тұрысты. Алдымен сөйлеген Ербол едi.
– Өй, жiгiттер! Ұйқыдан кiсi өлмейдi. Мына қызыл шұнақ аязда, ұйқы жау. Естi жи, қайрат қыл! – дедi.