Абай жолы - 34

Бөкеншiге Керiмбала келiсiмен, бағана Оралбай екеуi айтысқан сертi естiлдi. Бұрын да байлау бекiген екен. Сүгiр: "аулыма бұл шiрiген жұмыртқаны сақтап отырмаймын!" деген болатын. Оның үстiне Базаралы мен Оралбайдың тоқтамасын көрген және Керiмбаланың да райдан қайтпасын сезген Бөкеншi, осы кештiң өзiнде, қасына бес жiгiт ертiп, Керiмбаланы Қаракесекке жөнелттi. Мұның алдында Сүгiр құдасына хабар салған едi. Ендi, "үй жасауын бөлек кеп алсын, әзiр мына бұзылған жесiрiн, көзi тiрiде, қолына табыс етемiн. Өзi ие болсын, тыншымас болса, өлтiрсiн мейлi, жоқтарым жоқ. Құдай алдында қарызсыз, құнсыз" деп жөнелттi.
Олжай лаңы осымен бiттi.
Арада екi күн өтiсiмен байлаудан босаған Оралбай, тақат, тыным алмай, құштарының артынан шауып, Қаракесекке келдi. Неге келгенiн, несiне сенгенiн өзi де бiлмейдi. Тек, шер жүректiң қанды жарасын арқалап бiр келгенi. Өз жөнiн жасырған болатын.
Бiрақ Керiмбала жүдеп, жасып қалған екен. Айнала анталаған қайын, абысын көзi де бар. Қайғылы, қара қабақ жiгiт отыр. Қос қанаты қайырылған, сары аурудан тұрғандай, салбырап, жүдеген Керiмбала бар. Екеуi де үнсiз, бейшара бопты.
Отау үйдiң отының басында бiр ұзын бойлы, кең жауырынды қара жiгiт, кеш бойы пышақ қайрап отыр. Бiр кезекте күңк етiп, Керiмбалаға тiл қатты.
– Бүгiн, не сен өлесiң, не жiгiтiң өледi. Райдан қайтпаған болсаң, байлауым сол-ақ! – дедi.
Ол жiгiт Керiмбаланың қайнағасы екен. Дәл ет пiскен кезде жас келiн еттi түсiрiп, жасап болды да, табақтан тiлдi алып, бiр шетiнен ұстап тұрып, Оралбайға қарап:
– Өрiс таусылды, Оралбай. Ақсақ кемпiрдiң соңғы сәлемi осы болсын. Мына тiлдi келiп менiң аузымнан алып же де, сонымен тоқтай бiл, тыйыл, жарқыным! – дедi.
Сөйттi де тiлдiң бiр ұшын аузына алып, Оралбайға қарады.
Жiгiт те жасқанған жоқ, атып тұрып барды да, Керiмбаланы соңғы рет құшып, соңғы рет сүйiп тұрып, тiлдiң жартысын тiсiмен үзiп алды, өлердей жалынман өксiп, күрсiнiп тұрып, кейiн қайтты. Осы түн қонбастан, атына мiнiп, жүрiп кеттi. Содан қайда кеткенi белгiсiз, қан жаралы жас жiгiт жоқ боп кеттi.
Бiрталай күн өткен едi. Сол Оралбайдың өлi-тiрiсi мәлiмсiз боп, құстамен кеткенiне қамығып отырып Абай өз отауындағы Ербол, Әмiр, Әйгерiм үшеуiне бiр сөз қатты. Есiне алған Бiржан екен.
– Есiл Бiржан, қадiрiң қандай едi! Елiмнiң асыл күшiн арқалап жүр екенсiң ғой! Сенiң әнiңнiң лебi ғой осы жастарды осылай тартқан. Өнер болса, осылай боп, толқынсыз апан суға кесек тас түскендай, ұйқы-тұйқы етсiн де. Өмiр соны тiлейдi ғой. Осылай, құйындай соғар күштер болмаса, шiрiп бүксiп күндер өтедi ғой, – дедi.
Ербол Оралбайды әлi аяушы едi.
– Бiрақ соққыны дәмелi жасың, қыршын жасың көрiп қалды ғой. Қанаты қайрылды ғой! – дедi.
Абай ойы басқа екен.
– Бұл сахарадағы қу өмiрге осылай тiзе көрсетер соққы болсын. Ер қайғысын бара-бара сол емдер! – деп, бiраз отырып, үлкен бiр ой түйдi. – "Арыстан айға шауып мерт болғанмен, артында жортқан баласы арыстандық етпей қоймас. Ақ сұңқар ауға шырмалғанмен, ұясынан ұшқан балапаны сұңқарлық етпей қоймас!"– деген қазақ неткен дана. Тобықтының зорлығы мен қараңғылығы Оралбайды жеңгенiмен, өмiрдi, тауарықты жеңе алмас, бұра алмас... Бұра алмас! – дедi.
ЕҢІСТЕ
1
Есігі түрулі түңлігі шалқая ашылған кең үйге көктем сәскесiнiң бар тынысы, бар үнi мол кiрiп тұр. Биiк сүйек төсек жанында дөңгелек үстелге шынтақтап оңаша ғана отырған Абайға есiктен кiрген самал да жайлы.
Таласа, жарыса бiлiнген изен, жусан, жас бетеге иiстерi де күн шуақ ты салқын сәскенiң хош лебiндей. Шырылдап ұшқан бозторғай үнi бiр кезек үй үстiндегi аспанға iлiнiп, қадалып тұрып қалып, қырық құбылады.
Ақшоқының жақын сайларынан анда-санда үн қатып, көкек шақырады. Үнемi жауапсыз сұрағын қайталай қадалтып, сұңқ-сұңқ етедi. Дүниенiң ең бiр жазықсыз, аңқау үнпазы өз жұбайын шақырам деп, кiшкене сырын кең тау-тасқа да паш етедi.
Кейде жақын жердегi кең жайылым – "Қорықтан" адырға қарай шеттей ұшқан топ үйректердiң сыпсың қанат қағыстары естiледi. Ұяны сай тастан, iндi моладан салып ап, жұп-жұбайлы күндерге жаңа ауысқан саралақаз, италақаздар үн салып өтедi. Абай кiтап оқып отырса да, көктемнiң осы сияқты көп алуан жаңа тiрлiгiн үнемi қатар сезедi. Ойлай сезедi.
Үй жанынан кiшкене, шымыр тұяқтарымен шапшаң дүбiрлеп, топыр салып, жас қозы-лақтар жүгiрiп өттi. Бiр болымсыз себептен үркiп, ұйтқып безгендей. Әлi өмiр танымайтын жас буын өз тiрлiгiн үрке сүйедi.
Көршi үйден осы қозылардай оқушы балалардың да жамыраған үнi Абай құлағына оқтын-оқтын естiлiп қалады. О да адам көктемiнiң жас төлдi, балапанды тiрлiк үнi.
Абай кiтабын оқи отыра, даланың кей дыбыс, иiстерiн үстiрт қана сезiнсе, кейде оңай оралған қатар ойды жаңағыдай ойлай да отыр.
Еңсесi биiк отаудың оң жақтағы тұскиiз, шымылдығына шаңырақтан түскен күн сәулесiнде көктемдiк, жаңа ашық рең бар. Таза сыпырылып, таза жиылған оңаша үй Абай көңiлiн көтерiңкi етедi. Өзiне өзi тиген еркiн шақта, жас жасаулы, жарастықты жаңа көктемдi үйден, тыстан бiрдей сезiп, өзiнше бiр қуанышпен тын алады.
Кiтабына тағы да ерекше сүйсiнген ынтамен үңiледi. Бұл кiтапқа қазiрдегi Абай ықыласы тiптi бөлек. Ол ықылас – кiтап пен оқушы Абай арасында туған жақсы бiр ұғынысудан. Орыс тiлiнде жазылған ұзақ әңгiменi Абайдың ең алғаш рет еркiн ұғып, тiл бөтендiгiн жеңген кезi осы. Ұғымды болған кiтап бiрiншi өткел болды. Таза, сара, ашық өткелдей. Абайдың көп жылдан берi жетсем деп, тырмысып созылған, арманды жағасына шығаратын өткел.
Биылғы өткен қыс бойы Абай неше алуан "тәпсiрлердi" серiк етiп, жалғыз табандап қадалғаны – орыс кiтабы едi. Аяғында осы көктемде, жаңа дүние саңылауы шын жарқырап ашыла бастағандай болған соң, Пушкинге ауысқан. Қара сөзiнен бастаған. Қазiрдегi өздiгiнен оқып, ұғып келе жатқаны – Пушкиннiң ұзақ әңгiмесi "Дубровский". Тiлiн берген "Дубровский" хиқаясы өзегiн де бердi.
Осы таңертеңгi оңаша отырыста Абайдың бар дүниенi, үй-мекендi, кең тынысты көктемдi өзгеше шат, жарқын көңiлмен сезуiнiң себебi де, сол жаңа тыныс, жақын дос болған, қызық кiтаптан ауысқан әсер едi. Көптен бұндай қуанған да емес сияқты.
Былтырғы жаз бен өткен қыс бойында барлық iстен, сөзден безер боп, қашып жатып алып, үйден шықпай қойғанының да, ендi мiнi, орайы қайтты.
Майбасар, Тәкежан, Жиреншелер бұны сырттан қалжың, әзiл етiп: "Әйгерiмдi алды да, дидарынан көз ала алмай қалды ғой. Аспандап жүрген жiгiтiң жылан арбаған торғайдай топ етiп түстi ғой Байшора қызының қасына!" десетiн.
Абай соны ести түсiп, күле жүрiп, бұрынғы медреседе ынта берген ұқыпты шәкiрт қалпынан танбаған. Ешкiмге iшiн ашып ақыл салмаса да, ендi өмiр өрiсiнiң өзiн де қалаға қарай жақын беттету керек деген. Сонымен, қар кетiсiмен әлi елдiң бәрi қыстауда отырғанда, осы Ақшоқыға көштi. Әйгерiмнiң ғана отауын алып, осы арадан өзiне бөлек қыстау салғызып алмақ боп келген. Жидебайда шешенiң үйi, Оспан, Дiлдәлар қалған-ды.
Абай қора салатын ұсталарымен, жұмысшыларымен және төрт-бес үй көршiсiмен келiп, сол жұмысын жүргiздiрiп жатыр. Қораны салушылар өз жұмысын iстеп жүр. Ол жақта көбiнше Ербол мен Әйгерiм болады. Абай бұл жолы әке-шеше аулынан бiраз ұсақ балаларды, Кiшкене-молда деген тәрбиешi молдасымен, бөлек үй көтерiп, бiрге көшiртiп әкелген. Қазiр көршi үйде үн салып жатқан сол шәкiрттер iшiнде Абайдың Дiлдәдан туған балалары – Ақылбай, Әбiш, Күлбадан және кiшкентай Мағаш бар.
Абай кiтапқа үңiлiп отырғанда, тыстан сөйлесiп, дабыр салып Әйгерiм, Ербол, Кiшкене-молда кiрдi, Кiшкене-молда өзiнiң қайран болған бiр жайын үйге кiрерде, даурыға айтып келедi екен.
– Хұдауәндә! Бүгiн жаңа қораның iргесi көтерiлiп жатқанда, Абай неге бармады? Мен соған хайранмын. Өзi сау ма екен? Әлде сырқат па, – деп үйге кiрген едi.
Әйгерiм еркектердiң соңынан табалдырықтан аттай бере, күйлi үнiмен ақырын күле түсiп:
– Сырқаттан сау, бiрақ бiздiң қора салғанымыздан көрi бұл кiсiнiң бұндағы машақаты қиын ба деймiн. Содан қолы тимей жатса керек! – деп, Абайға қарады.
Абай Ербол мен Әйгерiмнен қораның iргесi көтерiлгенi туралы бiрер сөз сұрап қайырлы болсын айтты. Соның артынан Әйгерiмнiң жаңағы әзiлiне бұ да күле жауап берiп:
– Менiң машақатым кiрпiш қалаушы, үй-дүкен салушы төренiң машақатынан ауыр десем, Ербол екеуiң күлесiң ғой. Бiрақ төренiң еңбегiнiң арты – үй болса, менi де солай, дәл бүгiн таңда қуантып отырған – бiр күй бар! – дедi.
Ербол Кiшкене-молдаға қарап күлдi де:
– Оңаша, салқын үйде, төрт қабат көрпенiң үстiнде қыбыр етпей отырған кiсiнiң машақатынан зор машақат бар дейсiз бе! – дедi.
Кiшкене-молда әлi де Абайға таңданғандай және наразы да болатын:
– Үй-жай сiздiң тұрашақ мекенiңiз. Бүгiн сәт күнi достарыңыз, халал жар жүфтiңiз жақсы бiр тiлекпен жаңа жайдың iргесiн көтердi. Аса жақсы шат тiлекпен көтердi. Сiздiң сол сағатта үй-iшiңiздiң жақсы тiлегiне қатынаспағаныңыз менi шын қайран етедi, – дедi.
Әйгерiм Абайды кiнәламаса да, ақтамақшы емес.
– Бiз молданы да бүгiн шақырып алып, бата қылдырып жақсы тiлекке арнап, бiр бозқасқа шалдық. Молда әруақтарға сыйынып, құран оқып, бата бердi! – дедi.
Абай бұл жайдың бәрiн шын мақұлдағандай, ықылас бiлдiрiп, Әйгерiмнiң өзiн де, бала-шаға, дос-жаранына да осы жаңа үйде жаңа бақыт, тiршiлiк тiлегенiн тағы айтты. Содан Кiшкене-молдаға қарап, көзi күлiмдеп, аз мысқыл әзiл тастады.
– Молдеке, Әйгерiм Ақшоқыдан қора салғанда оқылсын деген де фатиха бар ма едi? Қандай құран оқыдыңыз?
Кiшкене-молда сарғыш жүзi ду етiп ызамен қызарып:
– Сiз фатиха жоқ деп бiлесiз бе? Күллi мұсылман бiлсе лазымдұр, hәрбiр жақсы ниетке, жақсы фатиха бiрге ере жүрсiн. Мен "яразиқұл ғибади" фатихасын оқыдым. Ғайып па екен сол!? – дедi.
Абай бұрынғы сабырлы қалпынша:
– Молдеке, ол қырман көтергенде айтылатын фатиха болса керек едi ғой, "ләухынамадан" солай көрсем керек! – деп едi.
Кiшкене-молда Абайдың фатиха жөнiндегi қалжыңын орынсыз көрiп, қабағын ренiшпен бiр шытынды да, үлкен көк көздерiн дәукес Абайға қарай жалт еткiзiп, үндемей тынып қалды. Мiнезi шадыр, тез ашуланғыш, бiрақ ықыласы таза молданың көңiлiн Ербол ренжiткiсi келген жоқ:
– Абай-ай, жақсы ниеттiң бәрi жақсы емес пе, тәйiр! "Ақ қойдың келдесi, қара қойдың келдесi, мен құдайдың бендесi" дегендi де намаз деп жүрмiз ғой. Оның қасында молданың жақсы үнмен, мақамдап айтқан батасы, қырман түгiл, қорықтың пiшенi туралы айтса да Әйгерiм екеумiзге батаның төресi көрiндi! – деп үй-iшiнiң бәрiн күлдiрдi. Жаңағы, алғаш кездесудегi аз кiрбеңдi жазып жiбердi.
Әйгерiм бұл уақытта Абай алдында тұрған дөңгелек үстелге шашақты, жаңа дастарқан жайды. Тыстан, үнсiз ымменен жас келiншек Злиханы шақырып келтiрiп, шұбат сапыртып еркектерге ұсынды. Абай өзiнiң кiтап оқыған, шаттанған халiн қайта тапқандай боп, ендi Кiшкене-молдаға, Ерболға жаңағы айтқан машақатының рахатын бiлдiрмек болды.
Салқын, қою ақ шұбатты сырлы аяқтан сабырмен жұта отырып, өз алдында жаюлы жатқан орысша кiтаптың беттерiн аудара түстi.
– Қора салған да машақат. Қырман шапқан, былжыр басқан ол да машақат. Бiрақ талай жылдар iзденiп жүрген тiлегiне ұғымды тiлменен жауап қатпай жүрген мұсаннифлер кiтабын өзiңмен ұғысатын етiп алу, ол да аз машақат емес. Мынау Әйгерiм, Ербол куә. Молда, өзiңiз де сезерсiз, мен былтырғы жаз, биылғы қыс бойы бiр ғана талап соңында едiм.
Қазiр мiне сол талабымның салынып бiткен қорасын бiрiншi рет көргендей боп отырмын! – деп, бiраз тоқтап қалды.
Әйгерiм мен Ерболдарға "осы айтып отырғаным түсiнiксiз-ау" деген күдiкпен тоқтаған едi. Ендi тағы бiр жаңа ой келгенде Ерболға қарап сөйледi.
– Мына кiсi, Кiшкене-молда, жақсы бiледi. Ықыласты шәкiрт көп оқыған жылдар соңында, бiр уақыт жайшылықтағы оқып жүрген жылдарынан, айлар, күндерiнен бөлек бiр жаңалық табады. Дүние есiгi жүре бара өзiнен-өзi, оның ақыл көзiне, кең ашылып кеткендей болады. Оқушы, талапкер тiрлiгiнде ол ең бiр бақытты шақ. Бұны мына кiсiлер, молдалар, "мұталағасы ашылғаны" дейдi. Мен, өздерiңе мәлiм, көп iзденген, ұстазсыз шәкiрт халiмде, орыыстың тiлiнен сол мұталағам ашылған шаққа жеткендеймiн. Соған, Әйгерiм, Ербол, сендер Ақшоқыдағы қораның iргесiн көтерген кезде жеттiм десем болғандай. Менiң машақаттарымның да осындай сыры бар едi, достар, – дедi.
Бұл сөздi айтып тоқтағанда, Абайдың жүзiнде ақшыл сұрғылт тартқан бiр қобалжу бiлiндi. Тегiн сөз айтпаған сияқты. Сирек шығатын шыншыл, қуаныш толқыны.
Жарының түсiнен шынын жақсы танып, бағып өскен Әйгерiм Абайдың осы халiне қоса қуанғандай. Әлденеден көзi жасаурап, қызара сүйсiндi. Абайға мейiрлене қарады да, сыпайы күлiп:
– Ендеше шаттық молы сiзде екен. Қайырлы болсынның үлкенiн сiзге айттық бiз! – деп, Абайға жаңадан шұбат құйып, оң қолымен ұсынды. Ербол жауап қатқан жоқ. Бiрақ iштей табысқан көңiлмен, ақырын ғана күлiп қойды.
Бұл екеуiнен Кiшкене-молданың көңiлi басқа шықты. Ол әлi де Абайды мақұлдаған жоқ.
– "Мұталаға ашылды" демек, Мантих, Ғақайыдты оқып жүрiп, "Қафия", "Шарх-ғабдолланы" өз талабымен халфесiз, хазретсiз, дәрiссiз фәhiмлейтiн болса, соған айтса ләзiм. Болмаса, орыстың әллә нинди "шитри-мытриын" фәhiмләдiм деп, "мұталағаны" бұл жерде сөз қылу мүмкiн емес. Оныңыз hәм хата, Абай! – дедi.
Абай әуелi қабақ түйiп, бiр сәт қатты ашуланып, "тоқта, молда!" деп, зiлмен тыйып тастады. Артынан бiраз үндемей отырып, шұбаттан бiр жұтты да, салмақпен сөйледi.
– Бiздiң бүгiнгi хәлфә, хәзрет, көп ғұламаларымыздың осындай бiр соры бар едi. Кiшкене-молда, сiз де содан арылмаған жансыз ғой!
Кiшкене-молда қазiр тоқтайтындай емес екен:
– Абай, сiз исламият, ғарабият жолында сөйлесеңiз, мен ешнәрсе айтпас едiм. Сiз кiмнiң кiтабын, ненi айтып отырсыз? Дүнияуи ғылым мәжүси, насранилерде қаддимнен бар болатын, бәлки ешбiр мұсылман ғалимi оны өзiне қанағат қыларлық, шүкiрана етерлiк бiлiм санамағаны қайда? – дедi.
Абай, жаңа бiр бахас, ұзақ бахас боларын аңғарса да, Кiшкене-молдамен сөздi ұзартқысы келмедi. Ойында көп дәлелдер бола тұрып, молданы тоқтататын бiрер-ақ сөздi айтуды қажет деп бiлдi.
– "Ешбiр ғұлама" дейсiз, "айтпаған" дедiңiз. Өзгенi қойғанда пайғамбардың хәдисiнде, ғұламаның жазу жазған қара сиясы -шәhидтiң қанынан қымбат" деген сөздi қайтесiз? Екiншi – ғалемнiң, инсi жанның жаралмыш тарихын, тек "Қыссасүл-әнбиеден " бiлген бiлiмнiң аты да бiлiм бе? Адам қауымының, бар нәсiлiнiң мiнез-құлқын тек қана "Қырық-хәдис", "Лаухынама", "Фихқкәйдәни" тұрғысынан танып бiлген де жұбаныш па? – деп едi.
Кiшкене-молда бұған да жауап қатты.
– Ол аз болса, оқыңыз! Бар ғұмырыңызды сарф етiп оқып көрiңiз. Бәлки, мұсылман ғұламаларын оқыңыз. Сiздi бiр ғұмырыңызға жетерлiк бiлiм содан да табылар!
Абай ендiгi сөздi кең өсиетке салды.
– Мен сiзге хайранмын да, молда! Мұсылманшылық қағидасы" ғылым қайда болса, кiмде болса, сонан ал " десе болар едi. Сiз айтқан өрiс менiң де бiраз шарлаған жерлерiм. Мен ғылымның, яғни фәннiң, көп ғасырлар бойы адам баласы жиған қазынасына қол артамын деп, сапар шектiм. Сiз оқымаған адам болсаңыз бiр сәрi. Өзiңiз ұстаз саналасыз. Бiрақ, ғылымды бiр-ақ жолдан, бiр-ақ тар асудан iзде дейсiз. Ғылым демек, шексiз кең дүние демек емес пе едi. Мұсылман ғұламаларының даналары Сократ хәкимнен, Афлатоннан, Аристотельден оқымап па? Солар мұсылман ба едi! Айлар, жылдар бойы iздеп отырған бiр талибұлғылымды көресiз де, iзденбе, алысқа ұмтылма " деп етектен тартасыз! – деп, бiраз отырды. – Қысқасы, бұл жолда сiз бенен бiз ұғыспаспыз. Тек әрбiр өмiр, әрбiр талаптың өзiнiң жететiн бiр бәйге төбесi, қарақшысы болады ғой! Сол жерде сөйлесермiз! Менiң талабым – талап, өрiсiм алдымда. Сөз тәмам! – дедi де, сырлы қара шақшаны тырнағымен сырт-сырт қаға түсiп, насыбайын атты. Өңi тағы да қобалжып барып тоқтады.
Ербол бағанадан үндемей тыңдап отыр едi. Ол оқымаған болса да, байымдағыш, жүйрiк көкiрегiмен өзiнiң досын мақұл көрген-дi. Ендi қалжыңға салып, сылқ-сылқ күлiп алды.
– Мен өзiм қарапайым кiсiмiн. "Дүмше молда дiн бұзар" дегеннiң қандай болғанын да көп аңғармаймын. Бiрақ бiр түйгенiм бар. Оны да Абай арқылы аңғарып жүрмiн. Осы бiздiң молдаларымыз кейде мұсылман емес елдiң өнерiне келгенде, кәдiмгi осы өзiмiз көрiп жүрген Тобықты iшiндегi Ырғызбай, Жiгiтек мiнезiн iстеп кетедi. Әдiл де болса Қарабатырдың, Әнеттiң, Бәкең мен Борсақтың сөзiн өре бастырғысы келе ме, бiздiң мына Майбасар, Тәкежан, Бейсембiлердiң?! – дегенде, Абай қатты күлiп, сүйсiнiп кеттi. Ербол өз сөзiн аяқтай түстi. Бiздiң молданың орыс кiтабы мен өнерiне iстеп отырған зорлығы дәл Майбасардың Құлыншақ балаларына iстеймiн деген зорлығы секiлдi деп бiлемiн, – дедi.
Ерболды Абай, Әйгерiм ғана емес, шұбат құйып отырған нұрлы жүздi, сұлу келiншек Злиха да қостаған. Абай Ерболға сүйсiнгеннен қатты күлдi, көп күлдi. Кiшкене-молда бұл мiнездердiң бәрiн тәрбиесiздiк, тұрпайылық сияқты танып, қабағын қатты шытынды да, үйден шығып кеттi. Көршi үйдегi шәкiрттер ортасына ызғарлы, ашулы жүзбен жеткен сияқты.
Молда барған мезгiлде балалар үйi, кешкi қозылардың үйшiктегi маңырағанындай, тегiс шулап жөнелдi. Жамырай үн қатты. Осы кезде Әйгерiм тұрып, есiктен аттап, тысқа шыға бере, келе жатқан бiр аттыларды көрiп, үй iшiне хабар бердi.
Үлкен ауылдың көшi келе ме екен? Бiр екi атты келедi ғой. Бұлар кiм өзi? – деп едi. Ербол үйде отырып:
– Кiм тәрiздi? Көш болса болар! – деп тысқа шығуға айналды. Әйгерiм келе жатқандарды әлi де аңғара алмай қадала қарап тұрып:
– Бiреуi еңгезердей бiр үлкен кiсi! – дедi де, артынан тез күлiп жiбердi. Жаным-ау, алпамсадай болған кiм десем, мынау Кенжем ғой. Сол емес пе? – деп үйден жаңа шыққан Ерболға бұрылды.
Әйгерiмнiң Кенжем дейтiнi Оспан болатын. Оның хабарын естiгенде, үйден Абай да шықты. Үлкен ауылдан, қалың елден айдан артық уақыт бөлек көшiп кеткен аз үйлi топ, қазiрде көп елдi, көп туысты сағынып қалған сияқты. Көк жетiлiп, жаз жадырап шыққанша қыстаудан ұзамай, Жидебай мен Шыңғыста қалған Құнанбай ауылдары ендi көшiп келiп, көктем кезiн осы Ақшоқының алдындағы кең шалғынды, мол сулы Қорық бойында, Ащысу өлкесiнде өткiзбекшi.
Сол арттағы елдiң көшiп келетiн мезгiлi жеткен едi. Абай ауылға тақап қалған Оспанды көрiп, жаңағы Әйгерiмше о да таңғалды. Оспан шұбалаң құйрық, семiз торы атқа мiнген. Үстiнен қыс киiмiнiң бiрi, қалың күпiнi тастамаған. Аяғында саптама етiгi бар. Басына киген тымағы да қыс тымағы сияқты, қалың, ұзын жүн елтiрi екен.
Атын сипай қамшылап, сумаңдатып, қатты аяңдатып келедi. Денесi еңгезердей болғанда, қалың киiм онан сайын зорайтып, молайта түскен. Бұл көрiнiстегi Оспан Тобықтының бүгiнгi ортасында ешкiмге ұқсамаған, алып батырдай. Соқталы, зор торы аттың тiзесiне шейiн ұзын сирағы созыла түскен. Етiгiнiң басы атының қолтығынан аса салбырап келедi. Абай өзiнiң iнiсiн, осындай көп көрiспей жүрiп кеп бiр қараған кезде, жаңағы Әйгерiмше ұдайы таңданып барып танитын.
Бiрақ бұл жолы сол таңданғанын сыртына шығарған жоқ. Елдi сағынған ауыл адамдары, Оспан мен оның қасындағы жолдасы Дарқанды көңiлдi, жадыраңқы жүзбен қарсы алды. Әйгерiм Оспанның алдынан шығып, сыпайы жүзбен атын ұстады да, қысқа ғана амандық айтып кiшкене әзiл қатты:
– Кенжем! Түн қатып шыққансың ба? Алыстан келген жолаушыдайсың ғой! – дедi.
Абай Оспанның сәлемiн алар-алмастан:
– Көш қайда? Әке-шешең аман ба? – деп бастырмалатып, жөн сұрай бастады. Оспан ауылдың бүгiн жақын жерден, мынау Орта-ақшоқының арғы жамбасындағы Есiргемiстен көшiп, Қорыққа қарай кеткенiн айтты да, үйге кiрдi. Денесi кесек, алыптай болумен қатар, осы кезде жиырманың iшiне кiрген Оспанның ерте шыққан сақал-мұрты да ұзарып, өсiп қалған екен. Бiрақ жат денелi жас жiгiттiң сақал-мұрты селдiр, сұйық күйiнде сояулап шыққан.
Жылқының қыл түбiндей боп, әрбiр түгi үдiрейiп, шанжаулап, қыңыр бiткен. Үлкен отты көзiнде шала ұйқы қанталатқандай, салқын қызғылт бар. Өңi Абай реңдес болғанмен, одан гөрi суықтау, қалың, қара сұр келген. Қырыс қабақ, қою қастың астында көз етi де қалыңдау, томпақтау. Әйгерiм шай әзiрлетiп, түстiк қамдату iсiне кiрiсiп Злихаға ақырын бұйрықтар бере бастап едi. Оспан ол қимылдарды мезгiлiмен сездi де, Әйгерiмге ас қамын қамдамауды бұйырды.
Белiн шешкен де жоқ. Әңгiме-кеңеске сараң, Абай сұраған әр сөзге қысқа, келте, күңгiрт жауап бередi. Ақшоқыға бұлар әкелген жаңа хабардың бiр ауыр, суығы да бар едi. Құнанбайдың Тәкежан мен Қаражаннан туған ең үлкен немересi, сүйiктi немересi 12 жасар бала Мақұлбай, көктемнен берi науқас едi. Кеше сол қайтыс болыпты. Сөйтiп көшiп келе жатқан ауылдар қаралы, жылаулы екен.
Осы хабарды естiген соң, Абай Оспанның жабырқау жайын содан деп бiлдi. Iнiсiнiң үйленгенiне жетi жыл болса да, өзiнде бала жоқ едi. Тәкежан мен бұл екi туысқан көп достық татулықта болмағанмен, Оспанның мынау жадаулығын, мұңдылығын Абай жақсы көрдi. Iнiсiнде суық жүз, қатал қабақтың ар жағында жатқан бауырмалдық, мейiрбандық барын танығандай боп, сондықтан ырза едi.
Ендi көп сұраулармен Оспанды қажаған жоқ. Шұбат iшiп, сусын қандырған соң, Абай үнсiз отырып қалғанда, Оспан мен Дарқан қыстау салғыза кеткен ауылдан сол iстiң барысын сұрастыра бастады. Бiрақ ол жөнде Абай жауабы да сараң болған. Оспан ендi Ербол мен Әйгерiмнен сол шаруа жөнiнен көбiрек қанғысы келдi.
Ол өзi мал бағуға, шаруа меңгеруге, мал-жан иесi болуға да Абайдан сонағұрлым икемдi, орамды болатын. Оспан өз ағасы Абайдың шаруа шеберi емес екенiн бiлетiн-дi.
Қар кетiсiмен Абай Ақшоқыға көшкенде оған керек ұста-шеберлердi, қайратты жұмысшыларды, аспап-жабдықты, ең аяғы ұн-шай, азық-түлiктi де түгел қамдап, өз қолымен сайлап жөнелткен Оспанның өзi болатын. Бiрақ Абайлар көшiп кеткеннiң артынан, үй iшiне, шешелерiне қалжың етiп:
– Бiздiң Абай бiр жоқ ырымды бастап, жылпос жiгiт болыпты. Шаруаның қара қыртысын айналдырар сол. "Осы сен сөз айда, мен мал айдайын десем, биыл өнер тауып, қора салам деген бопты. Жетiстiргенiн көрермiз! – деп, күлiп қалған-ды.
Қазiрде шаруа жайын сөйлескенде, Абай үлкен емес, Оспан сонағұрлым үлкен, тәжiрибелi кiсi сияқты көрiндi. Салған жерден Абайдан:
– Неше ұя қырман шаптыңдар? Неше мың кiрпiш құйдың? Қалыбың қандай? Жiгiтiңнiң алды күнiне қанша құяды? Қораның iргесiн немен көтердiң! – деп, қадай-қадай сұрай бастап едi, Абай көбiне жауап бере алмай, Ербол мен Әйгерiмге қарай жалтақтай бердi. Оспан көңiлсiз едi, сондықтан күлкi еткен жоқ. Бiрақ Абайдың қора салу жөнiнде бел ауыртып қимыл қып, бас қатырып ой бөлмегенiн салған жерден аңғарды. Ақырын ғана езу тартып күлiп, Әйгерiм мен Ерболды қолға алды.
Әйгерiм Мақұлбайдың өлгенiн естiгеннен берi, үнсiз жылауда едi. Оспан аздан соң оның жылағанына қараған жоқ. Мына шаруа жөнiнен жауап қатып, сөйлесiп отыруын талап еттi де, соған ерiксiз көндiрдi. Аз әңгiменiң артынан, Оспан жұмыс басына бармақшы боп, Әйгерiм мен Ерболды ертiп, үйден шығуға айналды. Дәл есiктен шығарда, өзге жұрттың бәрiн жөнелтiп жiберiп, үйде жалғыз қалған Абайға бұрылып, бiраз үнсiз тұрып:
– Абай, атыңды ерттетiп менiмен бiрге Қорық жаққа жүрерсiң. Үлкен үйге, әкеңе сәлем бересiң ғой! Тәкежандiкiне де құран оқырсың. Және осының бәрiнен басқа, менiң өзiңмен ақылдаса келген бiр үлкен жұмысым тағы бар. Бiр сөзiм боп тұр! – дедi.
Абай iнiсiнiң жүзiне барлай қарап отырып, бағанадан бергi түйiлгенiнiң шын салмағы осы соңғы сөзiнде екенiн аңғарды.
– Немене, ел пәлесi ме? – деп едi. Оспан әзiрше томаға-тұйық қана жауап қайырды.
– Ел пәлесi ме, ағайын ызасы ма, несi екенiн өзiң аңғарарсың. Әйтеуiр бүгiн саған бiлдiрмек сөзiм бар, атыңды алғыз! – дедi де, шығып кеттi.
Абай мен Оспан Ақшоқыдан Қорыққа қарай аттанғанда, қастарына Кiшкене-молда, Дарқан екеуi бiрге ердi. Кiшкене-молданы Тәкежанның баласына құран аударуға Ұлжан шақыртқан екен. Қастарында көлденең кiсiлер болғандықтан, Оспан Абайға айтам деген оқшау сөзiн бастаған жоқ. Көбiнше жол бойы қораны қалай тез салдырудың қамдарын айтумен болды. Пiшен шауып, қыстың мал азығын молырақ қамдап алу жөнiнде айтты. Шыңғыс пен Жидебайдай емес, бұнда қар қалың, қыс қатты болады. Бұл өлкенi қыстаған ауылдар бiр жағынан пiшенге сүйенiп шықпаса, жақжұтынан арыла алмайды. Әсiресе, Абай қыстауына жақын болатын Тесiпшыққан өлкесiнен мол қылып пiшен шапқызу қажет. Осы жайды еске алумен қатар, Оспан қазiр мынау Қорыққа келiп қонған көп ауыл, бай ауылдың қысқы Абай шаруасына залалы тиетiнiн ескердi.
– Жылдағы көктемдегi дағды бойынша, қалың ауылдар көп малымен осында орнап қалды. Анау баланың өлiмiнен әурешiлiкте болып, мен де мезгiлiмен ойламай қалыппын. Болмаса, биыл iргенi алысырақ салар едiк! – дейдi.
Бұл да Абайдың ойламаған жайы едi. Iнiсiнiң алдағыны болжаған қамқорлық сөздерiне ырза болды.
– Бұның да ақыл екен. Осы маңда отырған Әнет, Көтiбақша: "малыңды әрi қайыр, қорығыма түстiң көгiмдi жедiң" деп, мен қайсысына сөз қатайын. Шешеңмен, туысқандарыңмен сөйлесiп, бiздiң қысқы қамды өзiң ескерерсiң! – дедi.
Оспан Абайсыз да ескерген екен.
– Мынау баланың жетiсiн берiп, алғашқы бата оқушыларды атқарып алсын. Бiр он күн шамасында, осы қонып жатқан ауылдың бәрiн де көшiрiп, қыстау мен Қорығыңның маңынан алып кетемiн. Биыл Ащысудың тасқыны мол, жайылымы кең көрiнедi. Тесiпшыққанның пiшендiк көгi содан кейiн де тез жетiлiп кетедi. Пiшенсiз болмайсыңдар! – деген.
Жолаушылар Ақшоқыдан шыққанда, Қорық бойында тек шұбартқан нөпiр, қалың мал көрiнгенi болмаса, тiгiлген үй, жайғасқан ауыл жоқ едi. Абай ендi байқап келедi. Ұзындығы тай шаптырымдай өлке бойына кем қойса он бестей ауыл қоныпты. Араларын жиi салып, өрлей, құлдай үйлер тiккелi орнап жатыр. Әр ауылдың тұсында қой-қозысы, сиыр-түйесi, мол жылқылары шұбартады. Ен сулы көк шалғында, әдемi көктемдiк соныда мал атаулы тыныш рақат тапқандай. Дағдыда өрiс, жайылыста жүрген малдай көп қозғалып, бытырап, шашырамайды. Қалың көктiң арасында, тұмсығы тиген жерде, көкмайса жас шалғында қадалып, жабысып қалғандай. Мал тұяғы тимеген шүйгiн қонысқа келгенде, алғашқы күн, бар түлiктiң iстейтiн мiнезi осы. Оспан мен Дарқан қазiрдегi Қорық бойындағы мал жайын, көктемнен берi күнде бағып жүрген тәжiрибелерi бойынша тез таныды.
– Мал жарықтық жер қадiрiн адамнан артық бiледi-ау. Қорықтың сонысына кенедей қадалып, жабысып қапты. Қыбыр етпейдi ғой! – деп, Дарқан өз байқауын топшылағанда, Оспан да мал ажарына сүйсiне түстi.
– Жылда көктем сайын келетiн мекен ғой. Тiптi сиырға шейiн де Қорықты сағынғанын бiлдiрiп жатыр! – дедi.
Сондай қыбырсыз қалың шұбар мал тобының арасынан, ойдым-ойдым алаңынан тiгiлiп жатқан үйлердiң бейнесi көрiндi. Абай сол үйлердiң, жап-жазық, тап-таза көк далада бiрсiн-бiрсiн туып, өлкенi толтырып бара жатқан шарасын байқап келе жатыр.
Ауылдар қалың шоғыр көштерiмен қатар көшiп, қатар жеткен болу керек. Барлық ауылда да керегелер бiр шамаға жайылып, шаңырақтар бiр уақыттарда көтерiлiп, уықтар қатар шаншылады. Қызыл жосамен боялған ағаш үйлердiң сүйегiн жиiлеп шаншылған уықтар айқындап көрсетедi. Тағы бiраздан соң қызыл шiлтер ағаш сүйектердi құлаш жайып, кең созылған туырлық, үзiктер басып, шаңырақтарына төрткүлдi түңлiктер қонады. Ендi теп-тегiс көк жазықта, жасыл дария жүзiнде даяр үйлер орнап жатыр. Әне тамам қалың ауыл ортасында Ұлжан отыратын үлкен үй тiгiлдi. Бұл ауылда сол үй тiгiлiп болған шақта қатардағы өзге ауылдардың бәрiнде де сондай үлкен үйлер ең алдымен тiгiлiп жатыр.
Ақшоқыдан осы ауылдар қонып жатқан қоныс құнан шаптырымдай жер едi. Жолаушылар шыққан жақ биiк төскей болатын. Содан Қорыққа жеткенше, ауылдардың қонысын, үй тiгiсiн бiртiндеп санағандай, түгел көрiп келген жолаушылар, Ұлжан аулына келiп жеткенше, барлық үйлер тiгiлiп болды. Он бес ауыл елсiз өлкеге, көшпелi жәрменкедей жанды қызу тiрлiк орнатты. Әр ауылдың бiр шетi байлық, бiр шетi жоқшылық, қайыршылық боп орнады. Шеткi қара лашықтар, қос, күркелер де, ең соңынан болса да – ендi бас қалқитқан едi.
Абайлар үлкен үйге түскен жоқ. Ұлжан аулының жанына iргесiн тiреп, аса жақын кеп қонған қаралы ауыл – Тәкежан аулына келдi. Болыс болғаннан берi қарай малданып, байып алған үлкен отау қыс пен жаздың бәрiнде де өз көршiлерiмен бөлек ауыл қонып жүретiн. Тек Мақұлбай бала өлгеннен соң соңғы күнгi қоныстарда, үдере көшкен сапарда, Ұлжан Тәкежан аулын өз аулына жақын қондырып келе жатқан-ды.
Ұлжан болсын, басқа үлкендер болсын, қазiр көбiнесе өз үйлерiнен көрi сол Тәкежан үйiнде, ертеңдi-кеш мезгiлдерiн өткiзетiн. Ер жеткен тұңғыш баласы өлген Тәкежан мен Қаражанға бұл ауылдың үлкендерiнiң қазiргi күндердегi тiлеулес мейiрi басқа болатын.
Жыласуда, жұбатуда, жас әруақтың артын күтуде бiр Ұлжан емес, Құнанбайдың өзi де әншейiндегi дағдысынан бөлек, баласы мен келiнiнiң айналасына көп үйiрiлiп жүрген-дi.
Абай Тәкежан үйiне ат қойып келген жоқ. Жас балаға ат қою жақсы ырым емес. Және жанкүйерлер сыналатын қаза бұл емес, Мақұлбай үшiн Абай да әрi аға, әрi әке шендес. Тыста тұрған Тәкежанмен Абай құшақтасып көрiстi де, үйде дауыс айта бастаған Қаражанға, басқа әйелдерге, дағды бойынша: "құлыным, құлыншағым" деп, үн салып, жылап кiрдi.
Үй iшiнде әйел-еркек те көп, жұрттың бәрi жылаулы. Абаймен Кiшкене-молда Қаражаннан бастап, Айғыз Ұлжан сияқты үлкен әйелдердiң барлығына көрiстi. Төрде отырған әкесi Құнанбайға, Қаратайларға ғана көрiспей, солардың қатарынан төменiрек жерден орын алып, үндемей жыласты.
Аздан соң көп жылаулар басылып, Қаражан жалғыз өзi аналық зарын шығарып, азырақ жоқтау айтты. Қайғы үстi болса да, Абай Қаражанды сынамай қала алмады. Айғай салып жылаған жеңгесiн алғаш көргенi осы едi. Оның даусы ұнамсыз, жарықшағы бар, еркек үндi, беймаза екен. Сөзiн де Қаражан жанын қинап, қиылып, толғап шығармаған, Мақұлбай жақсы бала, қимас бауыр болса да Абайдың оны аяған жүрегiне Қаражан үнi кесек тидi. Сол себептi, Абай жылаудан тез тыйылып қалды. Жыласу арты Кiшкене-молданың зор, сұңғақ үнмен, бұхар мақамымен бастап кеткен құранына сайды.
Құран оқу басталысымен Құнанбай басын төмен салып, мүлгiп, жалғыз көзiн жұма түстi. Әлi жылауын тоқтатып болмаған келiнi жаққа сол қолымен ишарат жасап, "тоқтат" дегендей еттi. Қаражаннан жоғары отырған Айғыз, Қалиқалар Құнанбайдың қимылын көре сала, келiнге!
– Тоқта, құранмен таласпа! – дестi.