Абай жолы - 19

Үй іші Қадырбайдың қалжыңына күле бастады. Абай өзі үй иесі болғандықтан сыпайылық жасап, аз сөйлермін деген. Бірақ мына Сыбандар шет елдің адамдары сияқты емес. Тобықтының өз ауылдарының адамындай кең отыр. Жауап айтқысы да келеді. Айтар сөзі де даяр сияқты. Тек қонаққа кеп отырған үлкен кісімен жауаптасса, әдепсіздік болар ма екен? - деп екі ойлы болды. Өзі байқамастан тамсанып, басын шайқап еді. Қадырбай шалып қалған екен.
– Кәне, бірдеме айтқалы отырсың ғой. Ұялма, айт! - деді.
– Ендеше, Қадеке! Әкесі құрдастың баласы құрдас дейді ғой. Оғат айтсам ғафу етіңіз! Бірақ аса бір көңілі керен кісі болмаса, өлеңді сүймейтін жан бола ма? Менің әкемнің де сүйетін өлеңі болар. Жалғыз-ақ сіздің есіңізде қалғаны, әлгі бір «Шұбарым, арғымағым, кер маралым, өз заңынша болкендік жандаралым!» - деген өлеңді жақтырмай, сынап сөйлеген сөзі болмаса! - деді де, ақырын күліп қойды.
Үйдің іші тегіс елең етіп, Абай жауабын баққан Қадырбай қатты қарқылдап күліп жіберді.
– Япырай, мына баланың өзіме соғуын қарай гөр. Сен бұл әңгімені естіген екенсің-ау, ә? - деп, үй ішіне жағалай қарады. - Мынаның айтып отырғанын көрдіңдер ме? Бұл менің Солтабайға айтқан өлеңімді нұсқап отыр. Күнекең соны естігенде, маған: «Несіне жалына бергенсің?» деп, сын айтып еді. Балам, сен дауыңды тауып айттың! - деп, тағы күлді.
Абай осыдан әрі үндеген жоқ. Тегінде соңғы кезде барлық үлкендерге талас сөзде соқтығыңқырап сөйлегенді қатты ұнатушы еді. Өзі қоймай сөйлеткен соң, Қадырбайға айтқанына да өкінген жоқ.
Қайта мұндайдағы қатқыл көңілі бір ырзалық тапқандай болды.
Бұл үйдегі қонақтар ұзақ отырып, кеш жатты. Орындарын жайластырып, тегіс жатқызып болып, түңліктерін жапқызып, Абайлар ас ошағына қарай қайтқанда, жаздың қысқа таңы сарғайып атып келеді екен.
Қазбаланың түстік жағындағы үлкен қоңыр биіктер бозғыл тартыпты.
Жұлдызы сиреген көкшіл аспанда Тезектің қарашоқысы айқындап көрінді.
«Таң келедіні» бұл атраптың қатпарларына, ұйқысы қалың көлеңкелі сай-саласына елдің алдымен сол мәлімдеп тұрған тәрізді.
Абай, Ербол, Ызғұттылар ас үйлерге жақындай беріп, өзара күңкілдесіп:
– Қазір таң атады. Бүгін ұйқы бола қоймас!
– Ұйқыны қояйық!
– Отын-су ерте қамдалсын.
– Қымыз! Қымыз кешікпесін! Бар үйдің де сабалары сарқылып қалды.
–Ұйқыны қойып, тез қам қылайық! - десіп, келесі күннің қамына жұмылды.
Келер күн ең ауыр күннің өзі болды. Астың дәл үлкен күні осы. Абайға тиісті қонақтар бұл күні түске шейін кешегі үйлерінен қозғалған жоқ.
Таңертеңнен бері шай, қымызбен сыйлап келіп, дәл түске тақай бергенде, барлық он үйге ет тартылды. Абайдың бұл жолы жасаған тәртібі қонақтарды да, көлденең қараған елді де, ас иелерін де қатты сүйсіндірді.
Табақ тартуға өңшең жорға аттарды сайлапты. Барлық ат күміс ер-тоқыммен ерттелген. Күтуші жігіттер бастарына тегіс жібек орамал байлапты.
Ас ошағымен екі арада бұлар қос табақтан алып, қатар ызғытып жөнелгенде, өлке бойы жайнап кеткендей болады. Нағашыларға арналған күтімнің қапысы жоқ, оқшау сый болды.
Астың күндізгі етін осы үйлер түгел жеп болған кезде, Байсал бір үлкен ақбоз атқа мініп, қасына қырық-елудей топ ертіп, қолыңа үлкен биік ағашқа орнатқан қарақшыны алып, атой беріп шықты. Қонақтар атқа мінсін, әзірленсін деген белгі. Енді бәйге, күрес, ат үсті сауық басталмақ. Астың қалың думан, қызу ордасы қайнады. Әңгіме, дүкен қарақшы айналасында болады.
Байсалдың хабарын құлақтана салысымен, барлық жұрт аттарына ұмтылды.
Жал-құйрығы сүзілген бәйгелер де киікше басып, ойқастап шықты. Аз уақытта қалың ел ат үстінде әзір болды.
Жиынын Абай тегіс болжай алмады. Ол атқа мінбеген, мінбекші де емес.
Өйткені мұның сыбағасына тиген қонақтар алыс елдің адамдары болғандықтан, бүгін тарамайды. Ендеше кешкі сыйына тағы әзірленіп тұру керек. Сол себепті Абай мен Ызғұттылар өз шаруасының қарбаласында жүр. Маңындағы жігіттері де тапжылмай, қастарында қалған.
Абай ешқайсысын босатқан жоқ. Тек жалғыз Ербол ғана көптің қызуына елігіп, шыдай алмай:
– Тым құрыса сендерге хабаршы болайын. Ие боп жатқанын айтып келейін, - деп тұра жөнеліп, шапқылап кетет те, тез оралып келіп, тың хабарлар айтады.
Кешеден бері жиылған жұрттың сан мөлшерін білген кісі жоқ еді. Ербол «талай мың бар екен» деп келді.
Абайдың қонақтары аттарына мініп, белгі күтіп тұрғанда, Байсал ұран салып, қарақшысын аспандата көтеріп, Тезектің қарашоқысына қарай шапты.
Соның ар жағы кең жазық. Істің бәрі сонда болмақ.
Қарақшы жөнелісімен, соның бетін бағып тұрған барлық топ-топ аттылар да дүркірей шауып, қаптай жөнелді. Абайлар енді көрді, көлденең өтіп, селдей ағып жатқан халықтың саны ұшан-теңіз екен. Бұл кезде ас үйлерден Ұлжан, Айғыздар да шығып, барлық күтуші қызметші атаулының баршасы тамашалап, қарап қалысты.
Жер қайыстырып, ағыла жүйткіген жұрттың бір шеті осы ас үйлердің жаны болса, анау шеті көз ұшында. Сол екі арада қара нөпір құмырысқадай қайнап кетті. Талай уақыт арылмай, көшкен бұлттай жөңкіліп жатты.
Алыс елдердің қонақтары бір сәрі болса, Тобықтының өзінен де ат жалын тартып мінген еркектен бірде-біреу қалмағандай.
Бір уақыт Ербол шабатын аттың санын айтып келді. Жиынын Байдалы санатқанда жүз елу ат бопты. Соның ішінен он атқа бәйге аталыпты. Бәйгенің бәрі де тоғыз-тоғыздан. Алдыңғы бәйге түйе бастатқан тоғыз, екінші жамбы бастатқан тоғыз. Ол жамбы - кешегі Ұлжан әкелген күміс еді. Содан арғы тоғыздар да түгел саналыпты.
Үлкен астың күресі де үлкен. Балуандар бәйгесі де сондайлық тоғыз-тоғыздан.
Абай осы хабарларды есітіп болып, өз істеріне қайта кірісті.
Бүгін түсте шешелері Абайды шақырып алып, мәлім етіп еді: қонақтар ертең түстеніп аттанатын болса, ет аздық етеді. Ұялып қалмас үшін қазірден қам ету керек. Абайдың ас қызығына бармай қалғаны сол болатын. Ол Ызғұтты мен Мырзаханды Ботақандағы Құдайбердіге шаптырды. Бөгелмей, тез ғана қысырдың бес тайын ұстатып жіберсін деп тапсырды. Сол сойысты күтті. Және арттағы ауылдар ас бітті екен деп салақсып қалып, ертеңгі қымыздан құр тастамасын. Өзге жұрттың дені кешке тараса да, Абай қонақтары қайтпайды.
Соны білдіріп, қадағалау керек. Үздіксіз қиындық отын-су жағында. Оның қамы да Абай мойнында. Сүйтіп, астық ұлы дақпырты болмаса, қиын бейнеті болмаса, басқа ешбір қызығын көрмеген Абай, осы күнді және келер түнді түп-түгел тынымсыз қарекетпен өткізді. Қонақтар кешке жақын қайта қайтып келгенде, шаңытып, шөлдеп түтігіп келді. Алдарынан дәл кешегідей сыпайы, қонағуар, жылпос жігіттер қылаң ұрып қарсы алды.
Әуелі салқын сары қымызбен азын-аулақ шөлдерін бастырып ап, соның артынан шай тартты. Ылғи екі-үш жігіт көтерген, екі иіндерінен бусана түсіп тыныс алған сабадай-сабадай сар самауырлар кірді. Кірді де, бар қонақтың күйін келістіріп, көңілін тапты.
Бұл он үйдің бүгінгі бейіл құрметі кешегісінен асып түспесе, кем болған жоқ. Өзге көп үйлердің қонақтары күн батарда аттанып кеткендіктен, Байдалы, Байсал, Сүйіндіктер де осында келген. Оларды Ұлжан мен Абай кеш бата әдейілеп шақырып алып, нағашы қонақтардың тобының ішінде болсын, бірге отырып, өздері де қонақ болсын деген. Осы кеште Абай істеген сый-құрметке, жақсы ретке олардың өздерінің де көздері әбден жеткен.
Абай бұл түнде де ұйықтамады. Осымен ұйқысыз, ауыр түннің үшіншісі өтті.
Келесі күні түскі асты ерте астырып, қонақтарға ерте бергізген. Дәл осы астың дастарқаны жиыларда Найманнан келген кәрі нағашы Абайды шақыртып алып, бейілденіп бата беріп, үлкен алғыс айтты.
Дәл сол үшінші күннің түс кезінде Абайдың пішініне көздері түскен Ұлжан, Ызғұтты, Ерболдар жас жігітті қатты мүсіркеді. Абайдың жүзі қан-сөлден айрылып, науқастан тұрғандай. Екі көзі қанталап, кіртиіп, жақтары солып, біртүрлі жүдеп, үрпиіп қапты.
Рас, Ызғұтты мен Ербол да сондай алжа-алжа болған екен. Үшеулері бір-бірінің ажарларын айтысып, күлісіп алды. Ербол:
– Тура кешегі ыстықта бәйгеге шауып, жолшыбай болдырып қап, түнде тағы таң асып шыққан Қарашаның көк шоқайындай боппыз, не керек! - деді.
– Ендігі бар арман - бір ұйқы. Тек осы тұрған жерге құлай кеткендей боп тұрмын! -деп, Абай біржолата титықтағанын айтты. Сол уақытта бұларды Байдалы келіп, Бөжей үйіне шақырды. Астың әлі аяқтамаған арты бар. Онысы Бөжейдің тұлдаған аттарын сою, үй ішінде былтырдан жиылған септі тарқату, қаралы теңді бұзу.
Бұл істен жақын ағайын шет қала алмайды. Бастығы нағашылар болып, барлық Тобықтының қалың жұрты, енді соған беттеді. Байдалылар Бөжей үйінің жанына келгенде, үй ішіндегі былтырдан бергі қаралы әйелдер тысқа шықты. Содан соң Байдалы белдеудегі қараны суырып алып, Байсалға берді.
Ол ырымын істеп, қараны жерге сұлатты да, табанымен басып, сындырып тастады. Ас өтті. Қаралы жыл толды. Енді азалы күндер бітті дегеннің белгісі.
Байдалының тапсыруымен, Сүйіндік қалың елді бастап, ақ үйге кірді де, қаралы теңдерді бұзды. Бұ да жаңағыдай белгі. Осы уақытта Бөжейдің әйелі мен екі қызы он жаққа теріс қарап отырып ап, дауыс айтты. Үй ішіндегі барлық жиын үндемей жыласты. Бөжейдің аруағына арналған соңғы дауыс, соңғы көз жасы осы. Енді ең соңғы құран оқылып болған соң, жиын тегіс тысқа шығып тұрғанда, тұлдаған екі ат келді. Қатты семірген күрең мен қара көк асаусып кетіпті.
Екеуін де Бөжейдің туысқандары жыласып тұрып жықты да, Байдалының өзіне бауыздатты.
Жаңағы қараны жыққан Байсал, септі бұзған Сүйіндік, енді мынау тұл атты бауыздаған Байдалы - үшеуі де кейін «жол» алады. Бұлар осы қауымның әрі үлкені, әрі Бөжейдің үзеңгі жолдастары. Сондықтан, ас артынан болатын ырымның үшеуін сол үш кісіге орындатудың айрықша мәні бар.
Тұл аттың етін жемей кетуге тағы болмайды. Қалғи-шұлғи отырып, сол еттің піскеніне Абай зорға жеткен.
Екінті кезінде Бөжей үйінен ет жеп болып, енді үлкендермен қоштасып, жүруге рұқсат тілеп еді. Сол уақытта Байсал Абайды қасына шақырып алып, маңдайынан иіскеді де:
– Балам, мен осы шаққа шейін сенімен тіл қатысып, жылыұшырап көріскен жоқ ем. Бірақ, барлық көрген-сезгенім есімде. Ана бір жыл Қарқаралыда сенің ажарыңды ұнатып, мейірі түсіп кетіп, Бөжікең бата беріп еді-ау! Сондағы сөзі есіңде болар. Сенен үлкен дәме ғып, бата берген еді. Мен онда жақтырмап ем.
Ағайынға әділет ойлап айтқан жақсы лебізіңді есітіп жүрмін. Бүгін мынау күндерде Бөжікеңе адал іні боп, бетіңді аштың. Жақсы ағаның зор дәмесін әмсе өстіп ақтағайсың! Ақтарсың деп білемін! Ақтар-ақсын, шырағым. Тек өмір деген ит, жаңсақ бастырмаса екен! Өрісің алда! Бетің дұрыс! Дәл осы бетіңнен жарылғасын! - деп бата берді.
Байдалы, Сүйіндік, Құлыншақ та жақсы бейілмен қостап, бірге бата қылысты. Абай ешнәрсе айтпады. Тек қана үлкендерге еріп бата қылып:
– Рақмет! Батаңызға рақмет! Дегеніңіз келсін. Байсал аға! - деді. Осыдан соң үй ішімен қоштасты да, Ерболды ертіп атқа мінді. Бұл уақытта Ұлжан да арбасына мініп, жүріп кеткен екен.
Абай мен Ербол желе жортып, ат жүрісіне зорға шыдап отырып, Ботақанға жетті. Ұлжан бұлардан бұрын келіп, қонақ үйді оңашалап, сонда екеуіне де қалың төсек салғызып қойған екен.
Абай келіп үлкен үйге кірген жерде, әжесімен амандаса сала, Ұлжанға қарап:
– Ұйқы, ұйқы! Апа, жалғыз ғана ұйқы! - деп төрдің алдына жантая кетті.
Өмір бойында Абайдың ең алғаш рет ұйқысыз түндер өткізіп, қабағы қатып, қажыған жолы осы еді. Қазір шешесінің үйіне кірісімен дәл ерке баланың күйіне келді. Ұлжан Абай мен Ерболға бір-бір кесе қымыз ішкізді де, өзі ертіп барып, қонақ үйге жатқызып, үстерін жауып салды.
Осы кезде жастыққа бас қойған екі жігіт осыдан осылай ұйқтап жарысқандай боп сілтесті. Келесі күн түсте бір оянып, қымыз ішіп алып, кешке шейін қайта ұйықтады. Ымырт жамыла және бір оянып алып, тағы қалғып отырысып, елден бұрын тағы ұйқыға кетті. Екінші күннің сәскесінде ғана барып бұл екеуі ел қатарына кіріп, анық сергіп тұрды. Екі түн, бір күн ұйықтаған Абай осы қалың ұйқының уағында өзінің қандайлық абыройлы, атақты жақсы жігіт атымен оянғанын білген жоқ еді.
3
Бұл күндерде бір жайлауларды кернеген жалғыз әңгіме - Бөжей асы туралы.
Ас берген ел, асқа барған ел және үйде қалса да, барғандардан көп әңгімеге қанған ел, - тұтасымен бір жайды аңыз етеді. Сол лақап бір Тобықтының іші емес, алыс-жақындығы, ой мен қырдағы қалың рулардың баршасына да тарап, селдей жайылып кетіп жатыр. Абай өзі ас ошағы мен қонақ үйлердің арасында соншалық бейіл салып, сарп ұрып жүргендіктен, бұл астың қаншалық ұланғайыр уақиға болғанын байқамапты.
Анығында Бөжейдің асы бір Тобықты емес, тіпті бұл өңір, бұл атрапта талайдан болмаған ас делінді. Молшылық, сый-сипат, рет сыпайылық, барлығы да үлгі-өнеге берерлік бопты.
Бүгінгі күн осындай ғып, дақпыртын көрген кәрі-құртаң, жігіт-желең, қатын-бала, әрине, бұл уақиғаны оңайлықпен ұмытпайды. Әңгіме етулері жаз бойы емес, күзге де, қысқа да созылады. Дағды бойынша, мезгіл өтіп, уақыт алыстаған сайын, бұл астың айналасына талай қоспа әңгіме, жаңсақ жамаулар да жабысады. Сүйтіп, келесі жылдарда осы аста жыққан балуан, осы аста бәйгеден келген жүйрік, осы аста жақсы айтылған қалжың, жақсы сөзбен көрінген шешен жандардың аты оқшауланып. ұмытылмай ере жүретін болады.
Бұлай болатын себеп бар да, себепші бар. Ол сол ас берушілерден шығады. Ас өлік үшін ғана емес, әсіресе, тірілер үшін керек. Олар өлімді сылтау етіп өздерінің абыройын, атағын, мақтанын, айдынын да асырады. Сондықтан асты кім болса сол жасамайды, тек жуан, бай, құдіретті күштілер ғана жасайды.
Өмірде кедейдің асы деген ас болмайтын себебі де сол.
Ал атақтыға, жуанға, мықтыға жасалған ас сол өліктің артқы тобын тағы нықтап, мықтай түседі. Сол үшін ас бергендер өз әрекетін жаңағыдай көпке әшкерелеуге ынтық болады.
Солардың данқ беріп дәріптеуі бойынша Тобықты ортасы бұдан былай осы жылдарда туған баласының жасын Бөжейдің асымен санайтын болады. Ас жылы туған бала ғана емес, астан бірер жыл бұрын туған, бірнеше жыл кейін туғанды да сол астың «аржақ-бержағы» деп, асқар белден бастағандай, межелейтін болады. Бөжей асының атағы сондай. Енді осы жыл түскен келін, осы жыл елген жас-кәрі, осы жыл болған құдалық, бала сүндеттеу, күйеу келу де, баршасы да астың жылымен саналды. Тек адам жайы емес.
Кейде кейіндеп барып атақ алатын бәйгелер болса, солар да Бөжейге ас берген жылы тай еді, құнан еді, немесе, іштегі құлын еді деп сөйленетін болады.
Ұлы дүбір, үлкен астың осындай боп, уақыт өлшеуіне айналып кететіні анық. Бірер буынға шейін ұмытылмастай есте қалатыны бар.
Ерте күнде болған төренің асы, Бопының асы дегендер дәл осындай боп, ұмытылмай келген.
Тобықты ішінің қазіргі мол дабыры да сондай боп, ен жайлаудың барлық тау-сеңгірін, ой-өлкесін қатты жаңғырықтырды.
Міне, осындай ұлы дүбірдің арасында, сол асқа жақсы қызмет етіп, жақсы атақ алған жандардың аттары да қазіргі күнде көптен көп айтылып, ауызға ілініп кетті.
Асты жақсы басқарған Байдалы, Байсал, Сүйіндіктер бір төбе.
Бірақ көп аузына олардан да бұрын ілінген - жас қана жігіт Абай аты бопты.
Айтушылар Абайды ең әуелі Құнанбаймен шайқастырады. Тоңы жібімейтін, зәрі қатты қырыс әкені Абай қатты кінәлапты-мыс.
Талай мың қонақтың ішінде Абай күткен қонақтар өзгеше бір естен кетпес сый көріпті.
Барлық жиынның мейрімін түсіріп, тегіс баталарын алыпты. Сондай бір жұртқа жаны ашитын, жақсылықты көксейтін, ақылы кемел бір бала шығыпты.
Бірталай үлкендер Зере мен Ұлжанға да көп алғыс айтады екен. «Бет нұсқайтын Зере. Ел анасы боп, көптің тілеуін, көптің амандық, тыныштығын тілеуге түскен кісі ғой. Немересін баулып отырған өзі екен. Бірақ ақ сүті ақталыпты» - десіп бір қойысатын. Баласына өзі еріп барып, жөн-жосықты үнемі айтып, талмай еңбек еткен үлгілі ана Ұлжанды да мақтасатын. Бұл әңгіменің бәрі де Абайлар ұйқтап жатқан шақтарда, Зеренің аулына жан-жақтан ағылып келіп жатқан-ды. Тіпті Көтібақ, Жігітек, Бөкенші жайлауларынан келген бөгде кісілер де осындайды айтып келді. Көкшені аралап, Бақанасты бойлап жүріп қайтқан Қаратай да қостап келді. Қазбаланың бойындағы Бөжейдің өз ауылдарынан тараған хабар да сондай екен. Бақанас, Байқошқардың аяқ жағын жайлайтын дуаны басқа Керей де тегіс солай естіпті. Абай мен Ербол үшінші күні тұрып ап, өзен бойына барып, ұзақ жуынып шешелер үйіне шайға келген еді.
Зере немересін өз қасына шақырып ап, қатар отырғызып, алдына шайын ұсынды да:
– Айналайын, қоңыр қозым, - деп, арқасынан қағып, маңдайынан иіскеді.
Ұлжан бір табаққа салған тоңазыған бас пен жамбасты Абайдың алдына қойып:
– Мынау сенің адам болғаныңа арнап, шешелеріңнің атап сойған малы еді, жеңдер! –деді.
Аба» таңданыңқырап сөйледі:
– Апа-ау, бұл ненің ақысы?
– Сенің кешегі күнгі еңбегіңе ағайын-анжы ырзалық айтыпты. Ұйқы басып, не білдім дейсің екеуің! Жұрт мақтап жатыр! Адам бопты дейді. Соның ақысы!
– Тәйірі еңбек дейтін қай тауды құлатыппыз. Көппен бірге қонақ күткеніміз бе? Бірақ әйтеуір, сорлы қозының өліміне сылтау таусылған ба? Желік, Ербол, кел! - деп, Абай етке кірісті.
Арада үш-төрт күн өтті. Бұл уақытта Ербол тағы да өз ауылдарына кетіп еді.
Енді бүгін қозы жамырап жатқан кезде, астындағы ақсұр атын терлетіп, қатты жүріп кеп, дөң басында жалғыз жүрген Абайды тапты.
Жолдасының асығып келгеніне Абай бұл жолы жақсы үмітпен қарады.
Талайдан бері Тоғжан жақтан Абайға тәуір сәлем әкеле алмай жүрген Ербол, қазір де сөз бастамай тұрып, әуелі Абайдың басындағы тымағын жұлып алды да:
– Шүйінші! - деді. Екеуі де іштерімен танысып, күлісіп жіберді.
– Жол болайын деп тұр, не қыласың! - деп, Ербол демігіп күліп тұрып: -Сүйіндіктің кіші баласы Әділбек бүгін қайнына жүрді. Ұрын кетті. Қасына Сүйіндік, Асылбек - бәрі де ере кетіпті. Көптен бір сөйлесе алмай жүр ем.
Әділбек сезіктеніп ап, мені жақтырмайтын болған соң, Тоғжанның өзі түгіл жеңгесіне де жолай алмадым ғой. Ал бүгін түсте барып, Асылбек отауында қымыз ішіп отырып, жеңгемен әбден кеңестім. Тоғжан сені сағынып жүр.
Қайта-қайта аузына ала береді дейді. Оның үстіне жақсы атағың елге жайылып, мақтаушы жұрт екеумізге көп болысқан білем. Осы өңірдің жасында Абайға тең жігіт жоқ қой деп, жеңге мен қайын сіңлісі қоса мақтасыпты. Енді, өлген де бір, тірілген де бір. Дәл осы күндерде барып, көздеріне бір көрінші. Соған келдім. Барлық жайды жолда сөйлесеміз. Тез ат алғыз да бірге жүр! - деді.
Байлау осы. Абай қатты толқып, қуанып кетті. Екеуі ымырт жабыла бергенде, Бөкенші жайлауы - Жәнібекке тартты.
Абайдың мінгені ақжал, сары жорға ат. Ерболдікі ақ-сұр. Екеуінің шапан, тымақтары да сұрғылт түсті. Жер-қылаң мінген қылаңнан киген екі жігіт кешкі салқынмен есіп жүріп кеткенде, кер бетеге, боз көденің арасынан зорға көрінгендей. Түстері де, жүрістері де көзге түспен, ұрлана жүруге бейімдеп апты.
Қара адырдың сыртымен жүрсе, жолшыбай ел қалып, көзге түседі. Екі жас жігіттің мезгілсіз, түнделетіп жүргені сезікті көрінеді. Сондықтан бұлар Тезектің Қарашоқысын бауырлап, жазықпен тартты. Жол қашаңдау келетін болды. Бірақ оны есеп қылмай, асыға жүріп, ақжал аттың қатты жорғасымен келеді.
Аздан сөн ай туып, аса бір тынық, жым-жырт, жайлы түн жылжып келді.
Ақ дала, алыс адырлар жеңіл, көкшіл тұманға батып, түн жібегін оранғандай.
Момын, сұрғылт, елсіз дүние мұңға бейім.
Биік көк жапанда жалғыз жүзген жүдеу реңді жарты айға қарап, Абай күрсініп қояды.
Тоғжанды ойласа, Абай көңілі де бұл шақта арылмас мұңмен жүдейді.
Тіршілік бұны жігіт етіп өсіріп, жастық дәуренінің таңы атқан шақта, сол аспанның асыл, әсем нұры бұл үшін Тоғжан боп танылып еді.
Кіршіксіз таза көңілдің бар қиялы осы ғана. Бірақ, екеуінің арасына өмірдің үлкен бөгеттері, қарсылығы кеп төнді. Алаңсыз тілек, аласыз көңіл созып еді.
Болмады! Бұның аяғында тұсау, оның басында ноқта. Енді міне, екеуін қақ айырған еріксіздік үстінде, бұлардың жүректері ғана бір-біріне талпынып ұмтылады. Бірақ шынжырларын сезіп, шерлі мұңмен өксік өкінішпен ұмтылады.
Қарқаралыдан қайтқан соң, Тоғжанға бір сәлем жолдап, көріспекті тілеген.
Соған Тоғжан шыдамапты. Амалсыз ренішпен қиналып отырып:
– Көрісерлік не бар? Нені тілеп көрісеміз? Өзі соны сезбей ме? - деп, жүрегіне түскен қаяуын сездіріпті.
Соған Абай ем таба алмады.
Рас, Ділдәні Абай сүйіп қайтқан жоқ. Бірақ ендігі өмірге тағдырындай көніп қайтты. Тоғжанның да Мәмбетейде атастырған күйеуі бар. Жалғыз-ақ, ол бар екен деп, Тоғжан да ынтығып тұрған жоқ. Қайта, Абайды сүйгелі, өзінің қайын жұртын ойламауға тырысатын. Жүрегі үркіп, жатырқап жүретін.
Абай, бірақ қайындап кетті. Енді қайтып көрсетпестей қиын белден асып кетті. Тоғжан сол күндерде оңашада көп жылаған, жүдеп қалған.
Қатты жүрген жігіттер ел жатар кезде Жәнібектің тұсына тақады. Жалғыз-ақ, жұрт жатып қалды, көрісудің орны болмас десіп өкініп келе жатқан.
Жәнібектің кең шалғынды мол өлкесінің екі жағасы биікше сарқабақ болатын. Соның батыс жақтағы бір беліне кеп шыға бергенде, Абайдың құлағы алыстан талмаурап келген әнді шалып қалды. Ербол да естіпті. Дәл жотаның өзіне шығып, екі жігіт аз тоқтағанда, ән айқынырақ жетті. Қосылып салған ән екен.
Күзетші әйелдердің әні сияқты. Жолаушылар тау басына бөгелмей ойға қарай құлады, ұзақ кең өлкенің бойы жыпырлаған ауылдар. Қораларының орталарында, үйрім-үйрім көбіктей боп, қалың-қалың қойлар жатыр. Оттар өшкен, елсіз, жайын аралда қатар-қатар тізілген қаз, үйректің ұяларында, ағарып дөңгеленіп жататын жұмыртқалардай боп, ай астында маңқиып, түңліктері жабық боз үйлер тұр. Алты-жеті бір ұя. Он-он бір үй бір ұя. Төрттен-бестен бір ұя жасап, дөңгеленіп тұрған ауылдар да бар.
Осы өлкенің бойында, барлық ұйқылы ауылдардың үстінен қалқып ән келеді. Жігіттер ілгері басқан сайын, ән айқындап, шақырып тұр. Өлкенің дәл ортасын қақ жарып өтетін кішкене өзен бар. Соның екі жағасы селдір біткен аласа тоғай. Абайлар сол тоғайды құлдап төмен тартты.
Ербол енді аңғарды, ән Сүйіндік аулының тұсынан шығып жатыр екен. Сол ауылдың ар жағында Ерболдың аулы. Бұлар ән айтқан ауылдың үстінен өтетін болды. Жүрістері бәсеңдесе де, әлі де ақжал аттың сумаңдаған жол жорғасымен келе жатқан.
Жалғыз аяқ жолмен кеп, өткелден өтіп, тоғайдың ар жағына шығысты.
Кеңірек алаң бар екен. Сүйіндік аулы көрінді. Ән енді тіпті жақын естілді.
Шырқап естіліп жатқан «Топайкөк» әні.
Абай мен Ербол Бошаннан үйреніп келген жаңа ән бұл өлкеге жайылып қалған екен. Нәзік сұлу дауысты әйелдер «Топайкөктің» кейбір ырғағын теріс айтады.
Тоғайдан өтісімен Ербол барлық жайды тез аңғарды:
– Бәрекелде, мына қызықты қара! Мынау ауыл алтыбақан теуіп жатыр! -деп тоқтай қалды да: - ойбай, жақсы болды! Тура барайық! - деп еді. Абай аттың басын іркіп тоқтап қап:
– Тұра тұр! - деді.
Оншалық араласы жоқ ауылға ойын іздеп келгендей, мезгілсіз баруды Абай ыңғайсыз көріп еді.
– Барсақ та атты тастап жаяу барайық. Кейінірек барайық. Әуелі сіздің ауылға түсейік! – деді.
Мұны Ербол мақұл көрген жоқ.
– Әдейі келген кісі болмаймыз. Есебін өзім табам, жүр! - деп, ілгері тарта берді. Абай екі ойлы болса да, Ерболға сеніп, еріп кетті.
Алтыбақан Сүйіндік аулынан қашаңдау жерде, кең алаңда екен. Ойынға жиылған жастар қалың көрінді. Кәмшат бөрік, мақпал шапан, жібек шапан киген қыздар көп. Араларында қынай бел, әсем кемзал ғана киген қыздар да жүр. Шолпылары тоқтаусыз шылдырлап, көп үнге салады. Ақ шаршы, кестелі кимешектерін әсем ғып салған күлкіші келіншектер де көп. Балалар да мол екен.
Жігіт жағы сиректеу көрінді.
Мықты ғып құрылған биік алтыбақанда сұңғақ бойлы екі қыз әлпеншек теуіп тұрып, жаңағы «Топайкөкті» әлі шырқап жатыр. Абайлар тоғай ішінен шығып, сумаңдаған аяңмен, дәл қастарына жеткенше сауықшы топ байқамапты.
Алтыбақанның қасына келе бере, екі жігіт:
– Ойнар көбейсін!
– Сауық молайсын! - десті. Қыздар іркіліп қалды. Келіншектер екі жігітке қарай жақындап келді. Араларында Асылбектің әйелі мен Сүгірдің келіндері бар екен.
Барлығы да Ерболды танып:
– Ербол! Ербол ғой!
– Қайдан жүрсіңдер?.. - деп, сонымен сөйлесе бергенде, Асылбектің келіншегі Абайды танып:
– Абай! - деп, жарқын жүзбен амандасты.
Абай аты аталғанда, әлпеншек тоқталып, ән де басылды.
Алысырақ ауылдың сыйлы жігіті келгенде, бұл топ бөгелеңдеп қалған.
Алтыбақан теуіп тұрған Тоғжан мен Сүгірдің қызы Керімбала екен. Екеуі де тақап келді. Абайдың көзі Тоғжанды әлдеқашан танып тұрған. Топ ішінде ұялысқандай шолақ қана амандасты. Бұл жиында барлық жұрттан еркін Керімбала екен. Бойы Тоғжаннан аласарақ. Құлағында үлкен сырғасы бар, ашық дауысты, күлегеш Керімбала Абаймен амандаса сала:
–Ал, ойынымыздың үстіне келіпсіңдер. Жатырқамаңдар! Аттарыңнан түсіп, алтыбақан тебіңдер! - деді.
Өздігімен сөз бастауға ығысып тұрған Асылбектің келіншегі Керімбаланы тез қостап:
– Ал, түсіңдер! - деп, күліп қойды.
Абайлар әлі де іркіліп тұр. Ербол әуелі өздерінің жайларын айтты.
Мұндайда сезікшіл келетін жігіттер болады.
Олар әрі қызғаншақ, әрі жорымтал, аңдағыш. Соларға естіртіп:
– Мына Бақанастағы Көкшеге бара жатыр ек. Жолшыбай кешігіп қап, біздің ауылға қонып аттанбақ боп келеміз, - деді.
– Енді қонатын болсаңдар, не сөзі бар? Ойынға да араласыңдар!
– Аттан түсіңдер!
– Біз бастаңғы істеп жатырмыз.
– Тоғжан үйінің үлкендері жүріп кеткен соң, құрбылары жиылып бастаңғы істетіп жатыр. Әділбектің тоқымқағары да осының ішінде. Қызығымызға ортақ болыңдар! - деп, бірнеше қыз-келіншек шын шақырды.
– Түсіңдер, аттарыңды байлап тез келіңдер! - деп, Тоғжанның жеңгесі соңғы сөзді айтты.
Ербол осы сөзді қостап:
– Ал мақұл! - дей берді. Керімбала бір жеңгесіне, сүйеніп тұрып, ашық үнмен қалжыңдап:
– Ал енді, ойнымызды суытпай, тез оралыңдар. Қайындарынан жаңа қайтқан жігіттер ғой! Әндерін үйренеміз! Тамақтарыңды кенеп келіңдер! - деді.
Жұрттың бәрі мұны жақсы қостап, тегіс күлді. Керімбаланың ашықтығын, еркелігін бар жастар тұтас ұнатқан-ды.
Абайды көргелі үндемей, ойланып қалған Тоғжан күлген жоқ. Бірақ одан көз алмай тұр. Жас жігіттің үстінде желбегей киген жеңіл сұрғылт шапан бар.
Ішінде ақ көйлектің сыртынан киген қара желеткесі көрінеді. Басында көкшіл сұрғылт жібекпен тыстаған жұқа қара елтірі тымағы байқалады. Айға қарсы қарап тұрған ақшыл жүзінде жүдеулік бар.
Ұнамды, ықшам киім киіп, күміс ер-тоқымды сұлу ат мініп, ойда жоқта келген әсем жігіт қазірде Тоғжан көзіне аса ыстық көрінді.
Абай мен Ербол тез келмек боп бұрыла берді. Ақжал ат бұған шейін шыдамсызданып, оң аяғымен жер тарпып, тізгінін соза түсіп, қозғалақтап тұр еді. Қазір де бір рет көлбең етіп, бұлаң берді, де, сумаңдай жөнелді. Үстіндегі күміс тұрмандары айға қарсы жарқ етіп барып, сөне берді. Ақжал аттың күлте құйрығы да ай астында күміс ағын төгілгендей жалт етті. Енді иреңдей түсіп, бұлдырлап, ұзап барады. Тоғжан алтыбақанның бір ағашына кеп үндемей сүйеніп, жым-жырт тұрып қапты.
Қайын сіңлісінің қатты өзгерісін елден бұрын сезген жеңгесі. Ол сырт көзден өз сырларын жасырам деп, Тоғжанды құшақтап алды да, қонаққа әзірлейтін ас жайын сөйлеген болды. Тақап келген келіншектерге ас жайын ақылдасып тұрмыз деп, тоқтата жауап беріп, өзі Тоғжанның құлағына сыбырлап:
–Еркем, ән сал!.. Әйтпесе, мына жұрттың сөзі мен көзі саған қадалғалы тұр! Уақып бол! - деді.
Осы кезде Керімбала жүгіріп кеп, Тоғжанды әлпеншекке қарай тарта жөнеліп:
– Абай осы ғой? Анықтап көргенім осы ғана! Келгені жақсы болды ғой!
Қайнының әнін өзіне айтқызып, жақсылап үйреніп алайық, жарай ма? - деді.
Тоғжан үндемеді. Керімбала жалт қарап, ақсия күліп:
– Сен немене? Ұяламысың? Ол бір егде кісі ме еді, өлгенше? Қой, ұялмаған бұйырмағанды алады деген. Қайда өзі? Қазір-ақ әнін айтқызам, тұра тұрсын! -деп, әлпеншекке Тоғжанның қарсысына мінді де, «Топайкөкті» қайта шырқай жөнелді.
Тоғжан іркіліп, қосылмай қалды. Керімбаланың үлкен сұрғылт көздері, әдемі қызыл жүзі, ерке күлкісі ешбір дүниеден именген жоқ, Шолпысы сылдырлай түсіп, сақылдап, рақаттанып күліп қойып, әнін жалғыз өзі айтты. Кеткен беттен көп бөгелмей Абайлар келді.
Келісімен, Ербол ойынды меңгеріп өзі бастап кетті. Керімбаланың жеңгесі Қапа, Тоғжанның жеңгесі және Ербол үшеуі алтыбақан тебу қонақтың жолы деп кеп, әлпеншекке Абайды мінгізген.
Қыз-келіншек тербетіп тұрғанда, жігіттің қарызы ән салу. Абай енді әлпеншекті теуіп тұрып, іркілместен әдемі шырқау ән бастады. Қарсысына мінген Керімбала болатын. Ол жаңағы «Топайкөкті» айтайық деп өзі тілеген.
Бірақ, қосылғанда теріс айтты. Жалғыз қайырмасы емес, орта тұсын да бұзып айтады екен.
Тыңдап тұрған қыз-келіншектер:
– Абайдың айтуы басқарақ!
– Керімбала теріс айтады!
– Тентегім, сен теріс айтып жатырсың!
– Үйреніп, еріп айтсаңшы! - десіп, Керімбаланы қаға берді. Керімбала ұялған жоқ, күліп жіберіп, тоқтады да:
– Ал, ендеше басқа бірің айта ғой! Тоғжан! Ал, Тоғжан, сен айт! - деп, ерікке қоймай Тоғжанды жетектеп әкеп, өз орнына мінгізді. Өзі жіптің бір жағын алып, Абайларды аспанға тербете бастады. Тоғжанның келгенін өзгелер де қостады.
Құлаштап сермелген әлпеншекке Абай мен Тоғжан кезек-кезек биіктей түсіп, теңселіп тұрып ән шырқасты. Тоғжан алғашқы бір-екі ауыздың тұсында Абайды тыңдап айтып кеп, үшінші ауызға келгенде, еркін сермеп қосылды.
Бұрын жаңылыс айтып келген жерлерді Керімбаладай емес, оңай түзеп алды.
Ербол мен өзге тыңдаушының бәрі де:
– Ә-ә, жаңа түзелді!
– Тоғжан оңай үйренді!
– Ән жаңа келісті! Айт, айтыңдар... пәлі! - деп, тегіс құптай жөнелді.
Жақсы жігіт, сулу қыз соншалық бір ерекше жарастықпен, жақсы үйлесті.
Тоғжан жүзі айға қарсы келгенде Абай өзгеше бір нұр көрді. Бетіне жұқалаған қызыл сәуле беріп, іштегі терең сырдан, дос көңілден белгі етті. Сағынған сүйгенінің жанына жаны ұмтылып, айрылмасқа, кетіспеске серт еткендей.
Қазіргі әсем әнмен үйлескендері бауырға кіріп, жабысып тұрып құшқаннан да жақынырақ, күштірек сияқты. Ырғағы көп сезімді сұлу әнге екеуі де бар шындығын тапсырып, бар сырларын бөледі. Ән айтқан жоқ, екі бірдей ынтық жан, қауышып табысқан шаттық айтты. Бар жиынға, бар дүниеге, барлық жұлдызды аспан, жарқын айға да «Көрші бізді, кінәлап көрші!» дегендей.
Мінсіз сырына шындап берілген Тоғжан тоқтамай айта берді. Абай бір шақта жас сұлудың жүзінің бала қуанышын көрді. Бақыт күлкісіндей бір рақат, ырзалық елес беріп, Абайға қадала қарап езу тартты. Келгеніне, тапқанына сүйсініп ішінен алғыс айтқан тәрізді. Қарлығаш қанатының ұшындай боп, айдай сызылған жіп-жіңішке қастары көтеріліп-жазылып, Абайға өзгеше бір үн қатқандай болды.