Абай жолы - 49

Шүйiншi сұрағанға Абайдың жауап бермей, бiр ауыз да болса үн қатпай қалғанына бала тағы ыза болды. Әуелде шешесiнен жиi еститiн бiр сөздi ойға алды. "Қызғанады, бiзден малды да, абыройды да Абай қызғанады" десетұғын. Сол шеше иландырған өсиет бойынша, Абайды сырттан ұнатпайтын Әзiмбай қазiр бұның қызғанышын өз көзiмен көрiп тұрғандай. Iшiнен қыңыр қатал үкiм жасады. "Қызғанасың ғой, үнiң өшiп қалғаны сол ғой. Ендеше тағы бiр естiмеген сұмдығымды айтайын" деген ойға бекiндi. Абай баладан естiген хабарға оқыс ойланып қалғандықтан, Әзiмбай жайын ұмытып кеткен едi. Ұясына кiрiп бара жатқан қызыл күнге бiр рет көзi шағылысып, жалт қарады да Баймағамбетке:
– Айда, жүре түс! – деген-дi.
Тер басса да, кешкi жүрiстен қызына түскен пар ат пысқыра берiп, тағы жорта жөнелдi. Шымы тұтас, тегiс жазық Ботақанның тықыр шалғынында арба сықырламай, тарсылдамай, ағыза жортты. Бұлардан Әзiмбай ендi қалып қоятын жөн бар едi. Қазiр ауыл да алыстап барады. Күн кешкiргендiктен жылқы суға қанып ап, түнгi жайылысқа қарай шұбыра бастағандай. Малсақ бала Әзiмбай қара қасқа құнанның қамын ойлап, ауылға тез қайтып, жылқыға жiберiп үлгiру керек. Қас қарайып кетсе қалың жылқыны таба алмай, адасып та кетуi мүмкiн. Оның үстiне, қазiр бөтен, ел Кереймен жақын кеп iргелес отырғандықтан, жылқыға жау тигiш боп, алды-салды көбейген кез. "Құнаным жазым боп кете ме!" деген ойды да қатар ойлап үлгiрдi.
Бiрақ сонда да бала Абайлардан қалысқан жоқ. Жаңағы Абай турасында ойлаған ызалы кекесiндi, ендi оған батыра айтып қалатын бiр сөзбен аяқтауы керек сияқты. Содыр, қатал бала Абайды күйдiретiн хабардың не екенiн бiлетiн. Ол да – осы соңғы күндердiң жаңалығы. Қалың жайлау, айнала ел Құнанбай балаларының тегiс болыс болуын таң-тамаша сөйлеумен қатар, жаңағы жайды да үнемi айтатын. Көпшiлiк күйiнiп, болыстарды қарғап, ызамен құсталанып айтатын жаманат хабар едi. "Бұны естiгенде Абай жарылып кетер. Болысам деп жағаласып бiр болмаушы едi. Ендi құдiретi күштi болса, арашашы боп айырып алып көрсiн. Осы iсiм Абайды да жеңген бетiм. Дегенiме ерiксiз көндiрген, бағындырған жерiм" деп, дәл бүгiн түстегi қымызда, өз әкесi Тәкежан сөйлеген-дi. Ырғызбайдың ақсақал, қарасақалына осылай айтып отырғанын Әзiмбай көкейiне жақсы тоқып, нық аңғарған болатын. Бала, ендi сол жаңалықты, Абайдың қасында жанаса шауып отырып, еңкейiп ап, анықтап жеткiздi.
– Айтпақшы, сiзге айтуға ұмытып кетiппiн. Ағамдарды болыс сайлаған Қазансып "Базаралыны ұстап берiңдер" деп тапсырыпты. Сол бұйрықпен үш-төрт болыстың басы қосылып, пiргауарлап Базаралыны ұстатып, кешегi күн қалаға айдатыпты. Өңшең көк сауыт жасауылдар жолда қашып кетедi деп, түйеге мiнгiзiп апты. Түнде қолына, аяғына кiсен салып ұстайтын боп, айдап әкетiптi! – дедi.
Осы хабарын айтып болған бала, ендi iңiр қараңғысы түсе берген көлеңкелi кеште аппақ сұлу тiстерiн ақсита күлдi де, атының басын iрке бердi.
Абай баланың жүзiне ашумен, ажырая қарады. Арбаның үстiнде дөңбекшiгендей, жұлқына бұрылды.
– Өй, өңшең құдай ұрған! Болмай жатып тағы баяғы иттiктi бастады десеңшi! Өңшең бөрi кеуде, бөрi ауыз, жыртқыштар! – дедi.
Бөрiнiң аузы Абай есiне Әзiмбайдың жаңағы күлген аузын көргеннен түстi. Содан алған ұнамсыз бiр сезiммен әлде қалай жалғас едi. Осыдан бiраз бұрын "қабаған ит қастанған" жүздi көрсе, ендi ерiндерi қып-қызыл, үлкен ауызды, жәйiн ауыз Әзiмбай қасқырлық бiр бiтiмдi және елестеткендей болатын. Абайдың ұрыс сөзiнiң артын баланың естiгiсi келген жоқ. Ол құнанын шұғыл тартып, тоқтап қалды. Бiрақ кетiп бара жатқан арбаның артынан даурыға сөйлеп:" бар сонымен!" деп, тағы да ызалана, ақсия жымиды да, қайта бұрылды. Алыста, үлкен ақ үйлi аулының жерошақтарында жалпылдай жанған кешкi қызыл оты, iшер асқа қарай мұндалап, "кел-келдеп" шақырғандай, тамақсау баланың кешкi етке еңсесi кетiптi.қара қасқа құнанның тiзгiнiн жинаңқырап, жамбасқа сарала қамшыменен осып ұрып, ауылға қарай құйықтыра жөнелдi. Жалғыз өзi қуана көтерiледi. Алысқанын жеңгендей, шабытты көңiл тауып, сол қараңғы ымыртта жапа-жалғыз өзi: "Ырғызбай – Ырғызбай" деп айғайлап, ұран салып, құтырына шапты.
Байқошқарға Абайлар келгенде, ауыл жатқан жоқ едi. Әсiресе Абайдың қуанғаны – бұның үш-төрт баласы Ақылбай, Әбiш, Мағаш және күлегеш қызы Күлбадандар да ұйқтаған жоқ екен. Олар арбаның салдырын естiп, өз ауылдарынан айғайлап жүгiрген. Абай отырған арбаға кеп, жапыр-жұпыр қамалаған. Бiреулерi козлоға, тағы бiреулерi арбаның артына мiнiптi. Мағаш, Әбiш сияқты кiшкенелерi Абайдың екi тiзесiне отырған. Мойнынан құшақтап, сағына жабысып, даурыға күлiсiп, шексiз қуанышпен қарсы алысты. Баймағамбет ат тұмсығын, Абайдың әрқашан ең алдымен амандасатын жаны – Ұлжан үйiнiң сыртына кеп тiредi. Семiз бәйбiше Ұлжан бiр шоғыр балаларының қамау-қоршауында келе жатқан Абайды өзiнiң үлкен төсегiнiң жанында, орнынан тұрып қарсы алды. Құшақтап, сүйiп амандасты. Әйгерiм, Айғыздар да Абайға осы үйге кеп амандасқан. Алпамсадай зор иық, кең жауырын, батыр тұлғалы Оспан да келдi. Омырауы ашық ақ көйлектiң сыртынан барқыт жаға, жұқа шапан жамылыпты. Бұның қасында жас келiншегi, сұңғақ, сұлу бойлы Еркежан келiн қатар кiрдi. Оспан Абаймен жайраңдасып амандасады. Дамылсыз келiп, кесек үнмен үй iшiндегi дабырды баса сөйлейдi. Құнанбай аулының жағалай болыс болып жатқан қуанышын тағы да Абайға қайталап айтты. Шүйiншi сұрады. Абай оның шүйiншiсiне тек ақырын ғана жауап қатып, Ұлжанға қарады. "Қайырлы болсын, шат-шадыман екенсiздер, қайырлы болсын!"- дедi. Ұлжан да Абайдың оншалық қуанбаған қабағын түсiнгендей, ақырын сөйледi. "Қайыры бiрге болсын, қарағым!" деп қана қоя салды. Оспан әлi де ақсия күлiп, болыс болған аға-iнiлерi үшiн мақтана тасқындайды. Жылқының қыл түбiндей қысқа қара мұрты сояулап түксиген. Шоқша сақалы шанжау-шанжау боп, тырағайлап шыққан, қап-қара көмiрдей. Оспан өмiрдiң қай қызық, қай шаттығы болсын, бәрiн де үлкен қызумен сезiнедi.
– Тек қайыры ұзақ болсын. Қуаныш үстiне қуаныш қат-қабат! – дедi.
Абайдың Әзiмбайдан естiген соңғы суық хабарын қазiр Оспан "қат-қабат қуаныштың" бiрi есептi ұсынып отыр. Абай бiледi, Базаралыға өштiкте, ожар томырық Оспан, Тәкежаннан кем түспеген болу керек. Анау арамдығы болмаса да, өр кеуделiкте бұның да зiлi көп. "Ұстаған жерде қолы, тiстеген жерде тiсi кетедi" деп, қақпайлап, терiске әкететiн Майбасарлар аз емес. Ол қазiр өзiнiң аға бауырларының бақ-дәреже қуанышын, сол аңқылдақтық бойынша, Абайдан аулақ демейдi.
– Бұндағылар болыс болып жатыр. "Ұлыққа өз қылығымыз жақты. Өзiмiздi бiлгеннен, абыройымызды ұққаннан Қазансып өзi сайлады" дегiсi келедi. Мен оларға: "Құдайыңды ұмытпа, асып таспа. Ұлық сенiң неңдi бiлушi едi? Көктемде барып жаз ортасына шейiн қалада құм таптап, ыстыққа шыжып жатқанда, Абай тек жатыр деппең? Осы бәрiңе кеп жатқан мол абырой, мынау батпан құйрық неден? Қаланың үлкен ұлығымен күнде көрiсiп, келiсiп iстетiп отырған Абай iсi" деп, бұларды өре бастырмай жүрмiн! – деп қарқылдап күлдi.
Абай Оспанның бұған ең жақын iнi бола тұра, соншалық, қаңғып адасқанына, аса бiр қатты мысқылмен күлдi.
– Қақ қасымда жүрсең де, кейде мен туралы адасқанда, айсыз қараңғыда жүргендей, қаңғып шығасың-ау, Оспан! Бiр болыс болғанда сексен жылқысын бес жүзге жеткiзiп алған Тәкежанды мүсiркеймiн бе!? Қызыл-моланың болысы боп Тобықтының ұрысын сүйейтiн Ысқақ үшiн жанымды салам ба!? Менi жақсы көргеннен, өзiңше маған да шен бермек болғаның ба? Бұл сайлауыңа тұяқ қыбырлатқан қатынасым жоқ. Адасып, бал ашпай, жайыңа отыр! – деп тағы күлдi.
Оспан ол айтқанына да тоқтаған жоқ.
– Жарайды, қой, шырағым. Оныңа иланатын Тобықты жоқ. Осы қан жайлаудағы қалың елдiң қатқан шал, балдырлаған баласына шейiн сұрашы! Үш бiрдей Құнанбаев қатар болыс болады. Қалада қадалып, сарылып жатқан Абай, оған ат салыспайды.дегенге итiм илана ма! Қайта бұл сөзiңдi жап та, мына болыс болған аға-iнiлерiңнiң алғысын ала бер. Қайтесiң, жаңағы сөзiңе иланатын, жат түгiл, мен де жоқ. Неге иланам? Осы абыройды, тәңiр берген абыройды өзiңе өзiң қимай қасың бар ма?! – дедi қыңырайып, мойнын бұрған бетiнен қайтар емес.
Бұның ауыздығын тiстеп алғандай бетiмен кететiнiн бiлiп, Абай балалары мен шешелер көзiнше ендi ырғасып-қаржасқысы келген жоқ. Сөздi шұғылынан Әбiшке бұрып, соның оқуы жайын сұрай бастады.
– Аға, мен осы күнде орысша да оқып жүрмiн. Оны сен бiлдiң бе? Қыстаудан берi оқи бастадым! – дедi. Әбiш Абайға, үй iшiнiң сақтап жүрген жақсы бiр жаңалығын, өзiне сөз тие салысымен, ең алдымен айтты.
– О, кiмнен? Кiм оқытып жүр орысшаны, қарағым?
Ағы ақ, қызылы қызыл боп жұтынып отырған аса сұлу, биязы баласы Әбiштi Абай өзiне қарай құшақтап тартты. Маңдайынан сүйдi.
Бұны кiм орысша оқытып жүргенiн Ұлжан айтып бердi.
– Жазғытұры сен қалаға кетiсiмен, бiздiң Жидебайдағы ауылға бiр бала орыс келген едi. Бұрын бiр жыл тiлмаш та болған екен. Өзiн осы ел "бала тiлмаш" дейдi. Сол, "қалаға тұруға ауруым бар, қымызға көкке шығайын деп келiп ем, балаларың бар ғой, бәйбiше, оларды да оқытып тұрайын" деген соң, Абайдың балаларын оқытсын, кiшкенелерiн орысша оқытам деп жүрген. Сол отауда болсын деп, Ақшоқыға жөнелткем-дi. Мiнi содан берi жалғыз Әбiш емес, Мағашың, Күлбаданыңа шейiн, сол бала тiлмаш Байып дегеннен оқып жыр! – дедi.
Абай өзiнен жасырын сақтап келген бұл сияқты жақсылық, жаңалыққа аса қуанды. Әйгерiмге ендi туралап жауап қатып:
– Қалай, балалар Кiшкене-молдадан оқығандай, бұдан да үздiксiз оқи ма? Өзi күтiмдi ме? – деп сұрастырады.
Әйгерiм Абайды сағындырған сұлу үнiмен жауап қатып:
– Балалар бар ынтасымен, жанын салып оқиды. Қызығып оқиды. Жайлауға қарай көшiп келе жатқанымызда, тiптi жаппалап қонған күндердiң өзiнде де Әбiш Мағаштар бiр күн қалет қылған жоқ. Тiлмаштың өзi де қазақуар, – дедi аз биязы мысқылмен сыпайы күлiп, Абай жүзiне соншалық бiр жылы шыраймен қарап: – орыс молдасы қызық болады екен ғой өзi. Сыздану, салмақтану жоқ. Баланы тiптi елiктiрiп, ойнатып оқытатын сияқты! – дедi.
Абай Әйгерiмнiң зейiндi, зерек көңiлiн танып отыр. Бас изеп, зор ықласпен күле тыңдап мақұлдады. Оспан жеңгесiн қағыта, қалжың еттi:
– Жә, жә! Құдай жолымен шариғатты үйреткен әкеңдей молданы былай қойып, жаман-жәутiк тiлмашты мақтағаның неменең? Әйтеуiр Абай орыс оқуын ұнатушы едi деп, сен екеумiз де қара таяғымси.беремiз-ау осы! Тамағымызды кенеп! – деп, Әйгерiмнiң даусына салып, мазақтап, – үнiмiз сылдырай-шылдырай түсiп әбден! – дедi. Үй ду күлген едi. Сүйтiп, Әйгерiмдi ене көзiнше қызартып, үнiн өшiрiп қойды да, қарқылдай күлдi.
Абай Әбiштен, Мағаштан, Күлбаданнан кей сөздердiң орысша атын сұрап, сынап көрдi. Таласа жауап берген балаларынан "оқу, бiлiм", деп аңсап тұрған үлкен бiр талап, ықылас таныды.
Еттен кейiн, Әбiш, Мағаш, Күлбадан үшеуiн кең шапанының екi жақ етегiмен жамылшылап, құшақтай ертiп, Әйгерiмнiң үйiне қарай жүргенде Абай iшiнен үлкен шүкiр еттi. Бағана кешке, бұған кездескен Тәкежан баласы Әзiмбайды есiне алды. Оның жаманшылықты бiлiп қалған бiтiмiнен мынау өз балалары мүлде басқа. Шын бала, әлi аппақ сүттей таза бала. Тәлiм, тәрбие күткен бала екенiн ойлап, аталық ырзалық сезгендей боп едi. Әбiштi қыса түсiп, тыста келе жатып:
– Қалқам, Әбiшiм, орысша оқи бастағаның сондай жақсы болған. Мұсылманша оқуың жетерлiктей болды. Мен биыл сенi орысшаға оқуға, ұзақ оқұға берем. Құдай бұйырса, үлкен ғалым адам болып өсесiң. Бұл менiң сен тураңдағы үлкен бiр аталық тiлегiм, балам! Менен бұрын өзiң оқи бастағаның, менi қатты қуантты, айналайын! – дедi. Маңдайға кеп қалған толық айға, кең аспанға көз салып тұрды. Iштей бiр дұға тiлек айтқандай болды. "Осынымның өмiр-жасын зая қылма, дегенiме жеткiз. Мен таппаған зор бiлiмдi, адамгерлiк қасиеттi, тым құрса осы перзентiм тапсын. Бағын аш, жасаған, жолын қыла көр!"– дедi. Осы түнде сүйiктi ұлын бауырына қысып тұрып, соншалық бiр құпия, ыстық дұға еткендей болып едi. Әбiш үндеген жоқ. Бiрақ ата мейiрiне соншалық бойсұнып, құлай ұйығандай. Өңi аппақ боп қобалжып апты.
– Құп, аға, құп! – деп қана қойды.
Әкесi мен ағасының арасындағы осы шартты, бойы кiшкене болса да, iшi соншалық сезiмтал бала Мағаш та аңғарған едi. Әбiштi құшақтап тұрған ағасын кiндiк тұсынан қапсыра аймалап алып:
– Иә, аға! – деп наразы бiр үн қатты да, – жалғыз Әбiш емес, мен де барам. Қалаға барып, мен де орысша оқимын! – дедi. Бұлардың қастарында тұрған Күлбадан да кiшкене Мағаштан қалыса алмай:
– Аға, аға деймiн, мен де, мен де барам!Менi де оқыт орысшаға. Байыптан сұрашы. Ол, орысшаны бәрiнен бұрын сен үйренесiң дейдi. Ал! Мен де барам! – дедi.
Абай тыста әлi де үйге кiрмей, балаларының қоршауында тұрып, шаттана күлдi. Күлбаданды басынан сипады. Мағаш пен екеуiнiң беттерiнен сүйiп тұрып, уәде бердi:
– Ендеше екеуiңдi де Әбiшке қосып, осы күзде оқуға бiрге апарам. Бәрiңдi бiр-ақ апарам, уәдем осы болсын! – дедi. Балаларын ертiп үйге тақағанда, Әйгерiм үнсiз ғана күлiп, үй жанында тұр едi. Ендi есiктiң киiзiн оң қолымен шалқайта көтерiп, Абайдың алдынан өз отауына есiк ашты.
ТАРАУДА
1
Балқыбектегi сиязға Абай бiр топ кiсiмен барды. Байырғы жолдастарынан қазiр қасындағы адамдары: Ербол, Баймағамбет, Шәке бар. Жәнiбекке келiп, Ерболдiкiнде қонақ болып, сияз басына қарай жүргенде, екi-үш кiсi жолдасымен Асылбек те ере жүрдi. Ол осы өткен сайлауда болыстықтан түскен болатын.
Абай қасында бұл жолы, бала жiгiттен ерген өзiнiң үлкен баласы Ақылбай да бар. Абайдың баласы аталғанымен, Ақылбай оның тәрбиесiнде емес, Нұрғаным қолында, Құнанбайдың кенжесi есебiнде өскен. Ақылбай барлық Ырғызбай iшiндегi бұла-болпаш жастың бiрi болатын. Өзi Абайға ағайын iшiнде ең тоңторыс, алыс есептi. Жай қалыс ағайынның бiрiндей.
Бұның өз қасында екi жiгiт бар. Бiрi – Қазақбай. Зор денелi, үлкен қошқар тұмсықты, шүңiрек көк көздi кiсi. Тұқымы Шеркес. Ендiгi аты Қазақбай атанған, Құнанбай аулының көршiсi. Ол жас жағынан Ақылбайдан көп үлкен, Абай құралпас. Естияр кiсi бiрге болсын деп, Нұрғаным Ақылбайға бұны әдейi қосқан. Екiншi кiсiсi – Мамайдан шыққан, Ақылбайдың өзiмен түйдей құрдас, бала жiгiт Мамырқаз. Ол ақ сұр жүздi, үлкен көздi, денелi, балуан болуға тақап жүрген жiгiт. Әрi күлдiргi, мысқылшыл тiлi бар. Өзi Ақылбайды шын достық бейiлмен жақсы көредi. Ақылбай қайда жүрсе де Мамырқазды қасынан тастамайды.
Абай тобымен келе жатқанда Ақылбай, көбiнесе, үлкен кiсiлермен бiр жүруден тартынып, аулақтай бередi. Мамырқаз екеуiнiң оңашадағы еркiн, қалжың-қылжаңы ма, әйтеуiр сөздерi бiтпейдi. Абай олардың анда-санда елсiз далада ұзақ, оқшауланып қалғанын байқайды. Кейде ағыза жарысып, үлкендердi басып озып, iлгерi ұзап кетедi. Әлсiн-әлсiн бiр тоқтап, бiр шауып жүрген, балаша жүрiстерi бар. Осыны Абай көптен аңғарып, қасындағы Шәке мен Ерболға әзiл айтып қояды.
– Ақылбайдың мына Мамырқаз шыны-ақ жақсы, тату досы ма екен? Тату болған достан кiсi осылай, ұялас күшiктердей, шұбала шырмалып ажыраса алмай жүретiн бiр шағы болады! – деп Ерболға қарады.
Ербол күле түсiп, үлкен қоңыр көздерi жалт етiп, Абайға қарады. Бұлардың өз арасындағы жас күндерiндегi қызықтас күйдi Абай айтып келе жатқанын оңай таныды. Ақылбай мен Мамырқазда Абай мен Ерболдың достығындай "достық бар шығар-ау" дегенге, Ерболдың көңiлi көнбейдi.
– Достық деймiсiң, Абай. Жастық бозбастық, сыбыр-сылтың шығар. Сондайды ойлап, жер танып қалған қулар болу керек, дәу де болса осыларың! – деп топты түгел күлдiрдi. Ербол Ақылбайлар жаққа қарады. Абай да солардың бөгелiп, ұйлығып тұрған күйлерiн бақты да:
– Кiм бiлсiн. Байдың аяңкес, болпаш мырзасы өзiмшiл, қызғаншақ болады. Өзгенiң бiлiмдi, ақылды дегенiнiң бәрiнен бойды аулаққа салады. "Бәрiнен өзiң жақсысың!" дейтiн қошеметшiнi сүйедi. Сол ма екен, қудай бiлсiн! Әйтеуiр, Ақылбайыңыз бiз сырын бiлген жiгiтiмiз емес! – дедi.
Шәке, Баймағамбет. Ерболдарды бұл сөз де күлдiрдi. Ербол әзiлiн Абайға қадады.
– Тегi, кiсiнiң он алты жасында бiткен баласы болудан сақ болу керек қолдан келсе! Бозбала кезiнде, "сен әкесiң" дегiзген баланы ондай кiсi жiгiт ағасы болған күнде де жақтырмас. Қырына ала бере ме, әлде қалай! – дедi. Бұнысы – Абайға Ерболдың ғана достығы айтқызатын батыл қалжың. Абайға аға достық қалпынан бiрде-бiр заман аумаған Асылбек, Ерболдың қалжыңын қызығып тыңдады. Ақырын, сыпайы күлкiсiмен езу тартты.
– Сүйтiп, Ербол Ақылбайды ақтау жағына шықты деңiз!
– Құрық бердi!
– Бергенде, ұзын құрық бердi!
– Өзi ерке Ақылбайды бұдан былай ауыздықсыз, жүгенсiз тарта бер деген сөз болды! – десiп, Шәке, Баймағамбеттер күле сөйлеп, бiр шетте күңкiлдесiп келе жатыр.
Бұл топ Балқыбекке ерте жеттi. Әрi өзенi, әрi ұзын қалың қырқасы да Балқыбек атанатын осы қоныс – сиязға әдейi бiр жақсы ойлап табылған. Сияз – көршiлес үш-төрт рудың бас қосқан сиязы. Сол елдердiң дауласып, ақылдасып, көп жарғыласатын орны. Ондай жиын мекенi алыс-тартысқа түсетiн рулардың ешқайсысының ортасында болмай, аулақ жерде болғаны дұрыс.
Iрге жуандық, көптiк ету деген – бұл рулардың атқамiнерiнен әрдайым қалмайтын қырсық мiнез. Балқыбек болса, бiр жағы Тобықты, бiр жағы Сыбан-найман, бiр жағы Керей жайлауының, үш жақтан кеп түйiскен орталығында. Үш ру жерiнiң бөлiгi. Кең шалғыны мен мөлдiр суы бар шұрайлы қоныстың бiрi болса да, жыл сайын бос тұрады. Үш ел бiрiнен бiрi қызғанатын жер. Бiреу қонып қойса: "Іргеңдi тарт. Сенiң меншiктiң емес. Бұл ара қоныс" деп, өзге екi ел сөз қыла түрегеледi.
Биылғы жылда, мынау үш-төрт елдiң кезiгуiне керек болған уақытта, Балқыбектен артық жер iздесе табылмайды.
Бұл жолғы Балқыбек сиязына Семей уезiндегi крестьянский начальник Казанцевтiң учаскесiне қарайтын тоғыз болыс ел жиналмақ. Тобықты төрт болыс, екi болыс Сыбан, екi болыс Уақ, Бура. Дуаны бұл болыстардан бөлек болса да, жерi көршiлес Керей де бар. Балқыбекке ең жақын елдiң бiрi – сол Керей. Олар да мына сиязға әкелiп, үйлерiн тiгiп, дiлмар, жүйрiк билерiн iрiктеп дауға шығарып, қамданып жүр.
Казанцев учаскесiнiң бар болысында, Құнанбай балаларының ықпалы қатты жүрiп тұрған кездiң бiрi осы. Соңғы өткiзген сайлаудан берi Тобықты iшi ғана емес, көршiлес Керей, Сыбан, Уақ, Бура – бәрi де Құнанбайдың үш бiрдей баласы үш елге болыс болғанын дамылсыз сөз қылатын. Сұқтанып, таңданып та, қызғанып, күйiп те сөйлегендер осылардың өздерi сияқтылар. Әр ру елдiң болыстыққа, билiкке қол артып жүрген аталы жуан ауылдары болатын.
– Ырғызбай жетiстi. Кеше аға-сұлтан болып Құнанбай тұрғанда, алапаты асты деп жұрт бiр таңданып едi. Ендi Құнанбай ел сөзiне араласпай, үйiнде жатыр. Күлге шөккен кәрi бурадай, тыным алып жатып едi. Керегi не бiрақ, ұлық пен бақ әлi осының соңында екен. Үш бiрдей бөлтiрiгi үш елдi билеп-төстейдi. Сүйтiп, бар Тобықты тағы да Ырғызбайдың жұмса жұдырығында, жазса алақанында.боп шықты. Бiр Тобықты емес, Қызыл-молаға болыс болып отырған Ысқақ Уақ, Бураны. Сыбанды да қанатымен қармай отыр. Еңкейсе Ертiсi, шалқайса Шыңғысы деген, асып тұрған бiр шағы екен ғой бұл Ырғызбайдың! – деп, көп жұрт сөйлеп жүр.
Ербол Балқыбектегi сиязға бұдан бұрын бiр барып, аз күн жұрт аңғарын көрiп қайтқан-ды. "Ел" деп, бұндайда қалың жиын халықты айтпайды. Атқа мiнген, сөз сөйлеген, әмiр-құдiрет жүргiзген болыс, бидi және солардың айналасындағы қоршау-қамауды айтады. Балқыбекке қарай келе жатқан жолдың соңғы кезiнде Абай мен Ербол өзге топтан кейiндеп, оңашалап қалып, екеуi ғана әңгiмелесiп келе жатыр едi.
Жаңағы Құнанбай балалары турасындағы жұрт аузындағы аңызды солай қып айтқан Ербол болатын. "Ел мiнезiн, жұрт сұрқын жақтыртпадым" деп, атқамiнер атаулыны сынап, шенеген де Ербол едi.
– Бәрiнен жексұрыны – осы күнде не көп, пара мен жем көп. Не деген көмейлер, жемсаулар екенiн бiлмеймiн! "түйенi түгiмен жұтады" деген, о бiр сыпайы обырлық екен. Айғыр үйiрлеп жылқы, жүздеп қой, матауымен түйе әкелiп жатқан дауларды да естiдiм. Онан соң қаланың ұлығы, начальнигi де құдай ұрып.бадырайтып тұрып жейдi екен. Осы жолғы Тәкежан мен Шұбардың болыстығын Қызыл-молаға Казанцев келiсiмен Ысқақ әзiрлеген тәрiздi. Жиырма жылқының ұзын-ырғасын Казанцевке бiр өзi өткiзiптi дейдi. Соның салдары болу керек, Казанцев Тобықты шетiне iлiнер-iлiнбестен Тәкежанды аузынан тастамапты. Сүйтiп, начальникке берген параның орайын, осы күнде болыстарың оң мен солдан қатар сыпалап, борсықтай сорып жатыр. Қызара бөртiп, жонданып алған.
– Билер ше?
– Билердiң де бәрi жемтiктес пе? Бидiң көбiн барлай алмадым. Бiрақ олардың да жеп жатқанында шәк-шұба жоқ. Өзiң ойласаңшы, Керей-тобықтының, Сыбан-тобықтының, Бура-тобықтының дауы болса, оны әуелi болыстар арқылы айтысады. Биге болыс айдап беретiн болса, сол болыс алдын ала ым-жымды өзi жайлайды. Биге бергенде жең ұшынан жалғасып, "анаған кессең аламыз", "мынаның кiнә сұмдығын кешсең аламыз" демей отыр ма! Сүйтiп, болыстың да парасы билiктен келедi. Содан түседi. Ал, билiк би аузымен айтылады. Аузымен адалдықты айтам деп, ас жемей, әулиелiк iстеп отыратын бiздiң Жиренше, Әбдiлда, Оразбайлар ма?
– Өй, шыныңды айтшы, Жиренше мен Оразбай да жей ме?
– Бәлi, о не дегенiң?
– Бiр кезде ел сөзiне сол екеуiнiң араласуына менiң өзiм себепшi болып едiм. Кiсiлiк абыройды ерте алып екеуi де қатты малданды деп естимiн. Тым құрса арам жемесе несi кетер едi! Әлде сенiкi үстiрт болар. Әлi де соларды адал дегiм келедi. Ал оларың және жемiт болса, онда кiмiң қалды? – деп, Абай үлкен бiр дағдарыс ойға тiрелгендей. Өзiнен өзi сұрағандай бiр сөздi айтты да, ары қарай әңгiмелеспедi.
Ербол Абайдың жаңағы екеуiне үмiт артқанын еске алды. Оларды әйгiлейтiн жаманшылықтарын әдейi айтпай, iркiлiп қалды. Жолдасының "досым" деген адамы туралы жайсыз айтса, шағым айтқандай болады. Шағым айтса, Абайдың өзi айтып жүретiн бiр сөзi бар едi. "Жақынды араз, татуды жат қылатын – өсек, сыбыр-сыпсың" дейтiн. Өзiн бұндайдан қатты тыйып ұстайтын Ербол, дағдылы мiнездiлiгiне басып, әдейi үндемедi.
Абайлар Балқыбектегi сияз басына келгенде, көпке шейiн өздерi түсетiн жайды таба алмады. Қалың үйлер, мол жиындар арасын көп жағалап аралады. Өзеннiң екi жағасындағы кең қолатқа жарысқан қатарымен тiгiлген үйлерде шек жоқ. Кей тұстарда үйлер көше болып бiрi артынан бiрi қос қатарланып созылған. Оқта-текте болмаса, жетi-сегiз қанатты үлкен үйлер аз ұшырайды. Көбiнше бұнда келген бес-алты қанатты, ықшамды жаңа отаулар. Кейбiрiнiң дөдегесiн, уық-қарын оюлап, бояулап, әшекей жүргiзген. Оюларына манат, борлат бастырған. Кей жерлерде, ақ үйлерден сыртырақта, өз бетiне бiрқатар боп, қоңыр үйлер орналасқан. Бұлар ас үйлер және атшы, аспазшы, күтушiлер жататын үйлерге ұқсайды. Осы ұзақ қатар үйлер бойында, аулағырақта желi-желi құлындар көрiнедi. Әр үй өзiнiң сауынын, мiнер көлiк, жүйрiк саңлағын да ала келiскен.
Желi бойындағы жылқылардың биелерiнен гөрi жарау, семiз, саяқ аттары көп. Өзгеше жылқы шоғыры. Осындай топ-топ жылқылар әр ауылдың, әр елдiң бөлекше таңбаларын танытады. Өзеннiң екi жағында бiрiне бiрi жалғаса, жиi тартылған желiлер сиязға тiккен үйлердiң бiр шетi мен бiр шетiнен де алысыраққа созылған. Тай шаптырымнан артық жерде ықтиярсыздық күйiне амалсыз бағынып тұрған неше жүздеген құлындар қатары бүгiн ерекше көз тартады.
Абайлар ұлықтарға тiгiлген бiр оқшау үйлердi көрдi. Осы үйлердiң тап ортасында, ылғи сегiз қанатты үш үйлерден құралған, үлкен бiр орда бар. Соның қасында, екi жағында, кiшiлеу ақ үйлердiң екеуiн бiр қосқан, үшеуiн бiр қосқан қатар үйлер және бар. Бұл үйлер айналасында әбiгерде жүрген болыс, би, әсiресе старшын, шабармандар аса көп. Күтушi жiгiт-желең дамыл алмай танау қағады .. Мырзаларынан бастап, қосшыларына шейiн киiм үлгiлерi бiрiнен бiрi бөлек рулар байқалады. Бұнда төрт сай, аласа төбелi Тобықты тымағы, жiңiшке, ұзын төбелi Керей тымағы, сырмалаған алты сай Найман тымағы, сегiз сай Уақ тымағы бар. Бiрiнен бiрi бөлек, шапан-кемзал үлгiлерi, ер-тоқым, басқалықтары да Абай көзiне бадырайып, айқын байқалады. Сыбан, Тобықты, Керей, Уақ болыстары, кандилаттары, долынжы билерi қастарына тiлмаштарын алыпты. Абайлар өте бергенде, солар ұлық үйлерiнiң алдына шығып, тегiс қатарланып қалды. Ақ китель, ақ картуз киген сарала түймелi начальниктер, урядниктер, стражниктер де шықты. Ербол бұлардың ажарына қарап, мысқылдап күледi:
– Мынаның бәрi сапқа тұрып қапты. Кiмнiң жаназасын шығарғалы тұр!
– Қой iшiнен iрiктелiп бөлiнген теке, серкелердей, бұл не көрiнiстерi екен? – деп, Асылбек те таңданып едi. Артына бұрылып қараған Шәке ұлықтардың бұл тұрысының мәнi-жөнiн бұрынырақ аңғарды.
– Ояз келедi деген. Мына бiреу көп күйме шапқылатып келедi ғой. Бұларыңыз Оязды тосып тұрғандар болды! – дедi.
Аттарының басын аз iркiп, артқа қарай Абай Асылбектер де бұрылысты. Тегiс, шалғынды, көк өлкеде, қалың нөпiр құйықтыра шауып келе жатыр екен. Бiр күйме емес, өңшең тройка жеккен алты-жетi күйме. Қоңырауларын бүлiндiре шалдырлатып тақап келедi. Бұл күймелердiң алдына жалбақтап, есi шыға шапқан көк атшабар, старшындар, күтушi атшылар сияқты қалың топ бар. Балқыбек бойын қалың бәйгенiң дүбiрiндей мол дүбiр – даурыққа салып келедi. Абай:
– Мынау жалғыз Ояз емес. Көп төренiң тобы ғой! – деп, бұл шоғырды молырақ көрдi.
Кешелер осы жиын басынан қайтқан Шәке өзiнiң болыс iнiсi Шұбардан естiген жайын жаңа мәлiм еттi.
– Айтқаныңыз рас. Бұл бiр Ояз емес. Мына Керейдiң Сыбан, Тобықтымен арасындағы дау-шары осы сиязда қаралсын деп, облыстың екi Оязы бас қосады деген. Осы келген бiздiң Семейдiң ғана Оязы емес, Қарқаралының да Оязы болар! – дедi.
Сол мөлшер дұрыс екен. Екi үлкен күйме арттағыларынан бөлiнiп, қатар келiп түстi. Өздерiне бағынатын болыс, тiлмаштарымен екi бөлiнiп, екi топ боп тарасып жатты. Абайлар бұдан арғыға аялдамай, Балқыбектi құлдап, түсетiн үйлердi әлi де iздей түсiп, iлгерi жылжыды.
Ұлықтарды түсiре салып, жан-жаққа асыға, аптыға шапқылаған старшын, шабарман, күтушiлер көрiндi. Бұндайлар әулекiленiп, құтырына шауып жүрген жолында, бөгде кiсiлердi боқтап кететiнi де болады.
– Құтырғаннан құтылғанның өзi ақыл. Қой, мына ұлықмасылардан аулақ кетейiк! – деп Ербол өз тобын iлгерi бастады.
Бұлар әлi де бiрталай уақыт ат үстiнде болып, түсетiн үйiн iздесуде жүр. Баймағамбет, Мамырқаз, Қазақбайлар желе жортып, Құнанбай балаларының тiккiзген үйiн сұрастырады. Бұларға ең алдымен Қызыл-адыр болысы – Тәкежан тiккiзiп отырған бiр топ үлкен ақ үйлер кезiгiп едi.
– Тәкежан үйiн таптық! – деп келген Баймағамбетке, Абай қысқа жауап берiп:
– Онда түспеймiз! – дедi.
Ендi iлгерi келе жатып, тағы бiр ауылға кезiккенде, Қазақбай жортып барып, хабар алып келдi.
– Һа, бұ Исхақның аулы болып шықты. Түшсәк болмас па, Абай? – деп, өзiнiң қазақ ортасында қанша жүрсе де, түзелмейтiн шала, шүлдiр тiлiмен хабар етiп едi. Абай:"оған да түспеймiз!"– дедi.
– Қызылмоланың болысы Ысқақ туысымыз болғанмен, елiне бөгде шығын жасап немiз бар? – дедi Ербол да.
Ағайынды болыстар өз үйлерiн қанаттастыра тiккiзген екен. Келесi бiр көп үйлер Шыңғыстың жаңа болысы, Құнанбай немересi Шұбардың тiккiзген үйлерi екен. Абайлар осы үйлер қатарына келгенде, бұларды бiреу қуып жеттi. Жирен жорғасын қатты тайпалтып, жорғалатып келген Шұбардың өзi екен. Даурыға сәлем берiп, аттылар тобының ортасын жарып кiрдi. Сыртынан танып келген. Абайға қатарласа берiп:
– Абай аға, мынау бiздiң үйлер. Қайда кетiп барасыздар? Тобыңызбен осында түсiңiздер! – дедi.
Ақ сұр жүзiнде сәл бiлiнер қорасан дағы бар, кең жауырынды, ұзын бойлы, атқа тiп-тiк отыратын Шұбар болыс осы.
Абай онымен жай амандасты. Үлкен лауазым алғанына қайырлы болсын айтты. Соған жалғастырып:
– Бiздi үйiңе түс деп қолқалама. Iстес боп кеп жатқан арызшы, жоқшы, алыс-жақын ағайындарың бар. Соның бәрi болыс үйiнiң қара құрық, әбiгерiн көбейтедi. Бiз мынау Асыл ағаң, Ербол бәрiмiз кеш жатып, жай тұрып, кең жайылып өскен қазақпыз. Осында Оспан да үй тiктiрдiм деп едi. Бiздiң жатып түсуiмiзге сонiкi қолайлы, – дедi.
Абайдың түспегенiн Шұбар онша құптаған жоқ. Бiрақ ендi қайталап, жабыспады.
– Ендеше, Абай аға, бiр-ақ ауыз бiр сөзiм бар едi! – деп өзгелердi iлгерi жiберiп, Абаймен екеуленiп, кейiн деп қалды.
– Артыңыздан асығып, қуа келгенiмнiң мәнi бар. Жаңа Ояз кеп түстi де, қонақ үйге жетi-сегiз болыс бiрге кiргенiмiзде, шала-шарпы амандаса салып сияз басында Ибрагим Кунанбаеч бар ма? деп, сiздi сұрады. Соның өзi өзiмiздi қуантып тастады. Мен: бар, сiзге келiп амандасады деп, өзге болыстар iшiнен бұрын жауаптастым! – деп, Шұбар өзiнiң Абай арқылы бiраз шоқтығы шығып, көтерiңкi келгенiн бiлдiрдi.
– Барып сөйлескенiңiз мақұл болар. Әр алуан дау-шармен, тайталаспен, iштей арбасып кеп жатқан жұрт бар ғой. Ұлыққа барып, тек амандасып елден бұрын жүз көрiсiп шықсаңыз, бiзге соның өзi де әлдеқандай! Абырой болғалы тұр! – деп, тағы бiр тiлегiн бiлдiрген-дi. Абай шешiлiп жауап қатқан жоқ, тек:
– Ояз кiм, Лосовскийдiң өзi ме, басқа ма? – деп едi.
Келген Лосовскийдiң көмекшiсi емес, өзi боп шықты. Шұбар айтқан есеп үшiн емес, өзiнiң таныстығы, сыйластығы бойынша, Михайлов пен Андреев тәуiр адам деп санайтын Лосовскиймен жүз көрiсуден Абай қашпайды. Қысқа қайырып:
– Барамын! Барып амандасып шығамын. Оны сен тiптi қолқа қылмай-ақ қой! – дедi де, Шұбардан айрылып алдыңғы жолдастары барған Оспан үйлерiне келдi.
Аздан соң бұл арада Тобықтының атқамiнер, ұлық, болыстарының көбi жиылған едi.
Құнанбайдың үлкен үйiне, Ұлжан үйiнiң бар мүлкiне ие болып отырған Оспан, өзi болыс болмаса да, бұл араға бес үлкен үй әкелiп тiккiзiптi.
Бүгiн осы үйлерге бiр көкқасқа сойғызып, "Ояздардан босайтын әредiкте келiп, ас iшiп кетсiн" деп, Балқыбек сиязына шоғылып кеп бас қосқан екi дуан болыстарын қонаққа шақыртып отыр екен.
Түс ауа, Абай отырған сегiз қанат үйге тамам болыс жиылды. Сыбаннан келген болыстардың ортасында арғы Найманның белдi-басты бiр жуаны – Қисықтың Жұмақаны бар. Керей iшiнен – Тойсары сияқты пысық болатын. Тобықтының Шағанынан шыққан қолшыл, жуан бел Молдабай болыс бар. Шетiнен iркiлдеген семiз, зор келетiн Мотыш руының iшiнде денесi де жуан, iсi де жуан, қырыс-қыңыр бiр болыс осы.